Απτική ξενάγηση στο «Romáland» στη Στέγη

«Μια φορά και έναν καιρό ήταν και δεν ήταν». Έτσι ξεκινάνε τα παραμύθια των Ρομά. Σαν παραμύθι όμως, σαν κάτι μη συμβατό με την πραγματικότητα, φαντάζει για τους ανθρώπους με αναπηρία η παρακολούθηση μιας θεατρικής παράστασης. Ακούγεται εξωπραγματικό κάτι τόσο δεδομένο για τους περισσότερους από εμάς, να είναι τόσο δύσκολα προσβάσιμο. Το θέατρο, μια από τις αρχαιότερες μορφές διασκέδασης, όσο και αν έχει εκσυγχρονίσει τη θεματολογία του και τα ζητήματα που πραγματεύεται, τόσο «απαρχαιωμένο» είναι στο θέμα της συμπερίληψης των ανθρώπων με οπτική ή ακουστική αναπηρία. Μια από τις ελάχιστες σκηνές στη χώρα μας που έλαβαν μια αντίστοιχη πρωτοβουλία είναι η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, η οποία παρείχε τρεις από τις παραστάσεις του «Romáland», στις 22, 23 και 24 Νοεμβρίου 2023, σε συνθήκες καθολικής προσβασιμότητας. Αυτές συμπεριλάμβαναν διερμηνεία στην ελληνική νοηματική γλώσσα και υπερτιτλισμό για κωφά και βαρήκοα άτομα, απτική ξενάγηση στον σκηνικό χώρο και ακουστική περιγραφή για άτομα με οπτική βλάβη. Μια συνεργασία της Στέγης με τον πολιτιστικό οργανισμό liminal που αναδεικνύει τη σημασία της συμπερίληψης στην τέχνη και κάνει μια κίνηση που φαντάζει άπιαστη και πολύπλοκη, πραγματικότητα.

Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση παρέχει καθολικά προσβάσιμες παραστάσεις συστηματικά και συμμετέχει σε φεστιβάλ και δράσεις με στόχο τη διασφάλιση της προσβασιμότητας όλων στον πολιτισμό. Επίσης συνεργάζεται με διεθνείς ευρωπαϊκούς φορείς, υποστηρίζοντας καλλιτέχνες με αναπηρία, μέσω ενός ολοκληρωμένου προγράμματος που στοχεύει στην προώθηση του δημιουργικού τους ταξιδιού. Έτσι κάνει καθολικά προσβάσιμες παραγωγές της σε όλους, με ταυτόχρονη διερμηνεία στην ελληνική νοηματική γλώσσα, ελληνικούς υπέρτιτλους για κωφούς και βαρήκοους και ακουστική περιγραφή για άτομα με οπτική αναπηρία, αλλά και σχεδιάζει εξειδικευμένα εργαστήρια και προγράμματα καθοδήγησης προσαρμοσμένα στις μοναδικές προκλήσεις και τα ταλέντα των καλλιτεχνών με αναπηρία.

Όταν μου προτάθηκε να παρακολουθήσω την απτική ξενάγηση ήταν ομολογουμένως η πρώτη φορά που με έβαλε σε σκέψεις αυτό το ζήτημα. Πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς το θέατρο; Ή μάλλον, πώς θα ήταν η ζωή μας αν υπήρχε το θέατρο αλλά όχι για εμάς; Θεωρούμε τόσο αυτονόητη την ευλογία του ρόλου του θεατή που ξεχνάμε ότι δεν είναι καθολική. Αν το σκεφτείτε όμως, ακόμα και η λέξη «θεατής» είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εικόνα.

Αυτές οι σκέψεις με ακολουθούσαν μέχρι λίγο πριν την ώρα της παράστασης, που συναντηθήκαμε όλοι στο φουαγιέ και κατευθυνθήκαμε στη σκηνή όπου θα λάμβανε χώρα η απτική ξενάγηση. Τα σκηνικά ήταν αρκετά λιτά αλλά χαρακτηριστικά για την εικόνα που έχουμε ως μπαλαμοί -η νέα λέξη που έμαθα- για τους Ρομά. Εκεί η κ. Μαρία Θρασυβουλίδη ξεκίνησε με έναν άκρως περιγραφικό και εντυπωσιακό τρόπο να μας μεταφέρει την πιο «ακριβή» εικόνα του χώρου.

Όπως κοιτάμε τη σκηνή στα αριστερά λοιπόν, υπήρχαν διάφοροι θάμνοι τους οποίους προέτρεψε την ομάδα να αγγίξει. Η αφή είναι μια αίσθηση που δύσκολα παρατηρούμε και ακόμα πιο δύσκολα θα αναρωτηθούμε το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένα τα αντικείμενα. Μας αρκεί μια εικόνα, ένα χρώμα, χωρίς να προσέχουμε συνήθως την λεπτομέρεια. Πλοηγηθήκαμε σε όλο το χώρο της σκηνής με τον ίδιο τρόπο αγγίζοντας και αναλύοντας την σύνθεση των σκηνικών, έως ότου φτάσαμε σε ένα ξύλινο σπιτάκι όπου μέσα κάθονταν οι ηθοποιοί. Εκείνοι μας συστήθηκαν ένας ένας και μας είπαν λίγα λόγια για το ρόλο τους και για τη ζωή τους. Η ξεναγός περιέγραψε τους πρωταγωνιστές, από το πώς είναι πιασμένα τα μαλλιά τους, πώς είναι τα μούσια τους, ο σωματότυπός τους, τι ύφασμα έχουν ρούχα τους και διάφορες μικρές λεπτομέρειες που βοήθησαν τα άτομα με οπτική βλάβη να φτιάξουν μια εικόνα στο μυαλό τους όσο πιο κοντά στην πραγματική. Μπορούσαν επίσης να αγγίξουν τους ηθοποιούς, όπως τα μαλλιά, τον κορμό και τα ρούχα τους, για να καταλάβουν το ύψος και τα χαρακτηριστικά τους. Δύο από τις πρωταγωνίστριες, η Αγγελική και η  Μέλπω, ήταν φανερά συγκινημένες, όπως και οι υπόλοιποι παρατηρητές, καθώς στην κοινωνία που ζούμε και πόσο μάλλον στους Ρομά, μια αντίστοιχη εμπειρία φαντάζει σίγουρα σαν να είναι βγαλμένη από παραμύθι.

Πολλές φορές όμως αυτά που συμβαίνουν στα παραμύθια γίνονται πραγματικότητα, ειδικότερα όταν πολιτιστικά οικοσυστήματα λειτουργούν χωρίς αποκλεισμούς και κάνουν αυτό το ένα βήμα παραπάνω ώστε να μπορούν όλοι να απολαύσουν ένα μοναδικό θέαμα σαν αυτό. Η απτική ξενάγηση τελείωσε με ερωτήσεις των συμμετεχόντων αλλά μια ανάλυση του τι σημαίνει θέατρο-ντοκιμαντέρ ώστε να αντιληφθούν καλύτερα το έργο που θα παρακολουθήσουν. Κατά τη διάρκεια της παράστασης η ξεναγός συνέχισε την αφήγησή της με μια ακουστική περιγραφή, δηλαδή οι συμμετέχοντες, πέραν τοων ηθοποιών, άκουγαν και μια περιγραφή για το τι συμβαίνει πάνω στη σκηνή. Πληροφορίες όπως προς τα ποια κατεύθυνση ή μέρος του σκηνικού που ήδη γνώριζαν, κατευθύνονται οι ηθοποιοί, αν χορεύουν ή αν γελούν, βοηθούσαν τους ανθρώπους με οπτική αναπηρία να έχουν πιο ολοκληρωμένη εμπειρία. Φυσικά στο πλάι της σκηνής υπήρχε και διερμηνεία στην ελληνική νοηματική γλώσσα, αλλά και υπερτιτλισμός για κωφά και βαρήκοα άτομα.

Το «Romáland», των Ανέστη Αζά και ο Πρόδρομου Τσινικόρη, είναι μια παράσταση που φιλοδοξεί να αφηγηθεί ένα ανεστραμμένο ταξίδι στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας μέσα από την οπτική γωνία των Ρομά. Έτσι πρωταγωνιστές Ρομά και όχι επαγγελματίες ηθοποιοί, μας αφηγήθηκαν με έναν μοναδικό τρόπο τις αληθινές τους ιστορίες, στοχεύοντας στην ανάδειξη των πολλαπλών κοινωνικών αποκλεισμών που αντιμετωπίζουν λόγω της εικόνας και των προκαταλήψεων που υπάρχουν γύρω τους. Η «εικόνα» ήταν μια λέξη που, με διαφορετικές έννοιες, μας απασχόλησε εκείνο το βράδυ. Η πίστη στην έννοια της συμπερίληψης και στη δημιουργία κοινών ευκαιριών όμως, μας έκανε να βγούμε όλοι από την αίθουσα λίγο πιο γεμάτοι, λίγο πιο συνειδητοποιημένοι και σίγουρα λίγο πιο χαμογελαστοί. Μπορεί η παράσταση «Romáland» βέβαια να τελείωσε αλλά η δέσμευση της Στέγης για ένα συμπεριληπτικό και προσβάσιμο καλλιτεχνικό τοπίο παραμένει, με όραμα την μελλοντική εφαρμογή της σε όλες τις παραγωγές. Συντονιστείτε στο onassis.org για τις επόμενες προσβάσιμες παραστάσεις. 

Συντελεστές Προσβασιμότητας
Συντονισμός Προσβάσιμων Παραστάσεων για τη Στέγη: Χάρης Γιακουμάκης
Διερμηνεία στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα: Ανδρονίκη Ξανθοπούλου
Υπερτιτλισμός για Κ/κωφά και βαρήκοα άτομα: Γρηγόρης Σταθόπουλος
Χειρισμός υπερτίτλων: Γρηγόρης Σταθόπουλος, Χρίστος Παπαμιχαήλ
Σενάριο ακουστικής περιγραφής: Μαρία Θρασυβουλίδη, Αλεξάνδρα Γεωργοβασίλη
Αφήγηση ακουστικής περιγραφής: Μαρία Θρασυβουλίδη (22 & 23/11), Σοφία Καψαμπέλη (24/11)
Απτική ξενάγηση: Μαρία Θρασυβουλίδη, Χρίστος Παπαμιχαήλ
Ποιοτικός έλεγχος ακουστικής περιγραφής: Μαρία Καπογιάννη, Άννα Μαρία Φώσκολου
Σύμβουλοι προσβασιμότητας για Κ/κωφά και Βαρήκοα άτομα: Όλγα Δαλέκου, Ανδρέας Πλεμμένος, Κώστας Χριστοδουλάκος
Σχεδιασμός καθολικής προσβασιμότητας: liminal
Παραγωγή: Στέγη Ιδρύματος Ωνάση