«Οι αστραπές» στην ΕΛΣ: Ο Χάρης Ανδριανός μιλάει για την όπερα του Φιλίπ Ερσάν

Οι αστραπές ήταν «συνεργός» του Νίκολα Τέσλα, του μηχανικού σερβικής καταγωγής, που γεννήθηκε στην Αυστριακή Αυτοκρατορία το 1856 και πέθανε στη Νέα Υόρκη το 1943. Πίστευε πως φέρουν μια νέα ενέργεια που είναι εύκολο να παραχθεί, να ελεγχθεί και να μεταφερθεί και που μπορεί να διαλύσει το σκοτάδι δημιουργώντας νέους τρόπους επικοινωνίας. Ο ίδιος δεν ενδιαφερόταν για το κέρδος παρά μόνο για την επιστήμη του, έχοντας μόνο έναν στόχο, μια οικουμενική αποστολή: να χρησιμοποιήσει τις ανακαλύψεις του όσο το δυνατόν ευρύτερα προς όφελος της ανθρωπότητας. Βρέθηκε όμως μπροστά σε παγίδες στην προσπάθειά του να πείσει τους βιομηχάνους να τις χρηματοδοτήσουν και δίχασε το κοινό μην μπορώντας να καθησυχάσει τις ανησυχίες τους σχετικά με τη χρήση των εφευρέσεών του. Ο κοσμοπολίτης, δανδής, «τρελός επιστήμονας» Τέσλα ήταν γεμάτος μανίες και φοβίες. Λατρεμένος και τελικά κακοποιημένος από τους συνανθρώπους του, πέθανε φτωχός και μόνος έχοντας βρει στο τέλος της ζωής του παρηγοριά μόνο στη συντροφιά των πουλιών.

Ζαν Εσενόζ, Φιλίπ Ερσάν, Τέσλα και η όπερα «Οι αστραπές» (Les Éclairs) 

Το 2010, επτά χρόνια αφότου τα αρχεία και οι πατέντες του Τέσλα συμπεριλήφθηκαν στο Μητρώο Μνήμης του Κόσμου της UNESCO, ο Ζαν Εσενόζ δημοσίευσε μια φανταστική και ταυτόχρονα πολύ καλά τεκμηριωμένη βιογραφία του πρωτοπόρου του ηλεκτρισμού που απειλεί την ηγεμονία του Τόμας Έντισον. Το 2016, κατόπιν παραγγελίας της Opéra Comique, της Κωμικής Όπερας του Παρισιού, ο συγγραφέας δημιούργησε ένα λιμπρέτο –το οποίο σχεδιάστηκε χωρίς μουσικοσυνθέτη, κάτι που συμβαίνει σπάνια–, εμπνευσμένο από το βιβλίο του για τον Νίκολα Τέσλα, με ήρωα τον Γκρεγκόρ, το alter ego του ιδιοφυούς επιστήμονα. Τελικά, τρία χρόνια αργότερα, η Κωμική Όπερα ανέθεσε στον συνθέτη Φιλίπ Ερσάν να γράψει μια όπερα με τίτλο «Οι αστραπές» (Les Éclairs) βασισμένη στο λιμπρέτο του Εσενόζ .

«Πουθενά στο Παρίσι δεν είδαμε ποτέ ένα φως να λάμπει τόσο έντονα και καθαρά όσο στη νέα Opéra Comique!», πανηγύρισε ο Τύπος το 1898, όταν η Αίθουσα Favart άνοιξε ξανά, με πλήρη ηλεκτρικό εξοπλισμό – για πρώτη φορά στην Ευρώπη. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ο δημιουργός του εναλλασσόμενου ρεύματος, ο Νίκολα Τέσλα, «επέστρεψε» εκεί, 123 χρόνια αργότερα, σε μια οπερατική δημιουργία. Και τώρα, χάρη στη στρατηγική συνεργασία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με την Κωμική Όπερα του Παρισιού, «Οι αστραπές» ετοιμάζονται να φωτίσουν και τη σκηνή της Αίθουσας Σταύρος Νιάρχος.

Ο Χάρης Ανδριανός μιλάει για την όπερα «Οι αστραπές» του Φιλίπ Ερσάν στην ΕΛΣ

«Οι Αστραπές» είναι μια νέα όπερα άγνωστη στο κοινό. Δώστε μας μια πρόγευση του τι θα δούμε. Τι πιστεύετε ότι θα μας κινήσει το ενδιαφέρον περισσότερο; Η μουσική, η ιστορία ή το θέαμα;
Όλα μαζί. Για μένα η όπερα είναι η απόλυτη τέχνη γιατί συνδυάζει πολλές τέχνες, επομένως όταν γίνεται σωστά είναι ένα θέαμα που σε αφορά και οφείλεις να πας. Αυτό συμβαίνει και στις «Αστραπές». Κάνοντας χθες τη γενική δοκιμή, συνειδητοποίησα ότι είναι σαν να βλέπεις κινηματογραφική ταινία. Στο συγκεκριμένο έργο ο συνθέτης έχει διαλέξει να μη σταματάη η ροή και ο χρόνος, και στην παράσταση η σκηνοθεσία είναι τόσο ευφυής που η μια σκηνή διαδέχεται την άλλη χωρίς να το αντιλαμβάνεσαι.

Ξαφνικά βλέπεις τον Γκρεγκόρ/Τέσλα σε ένα υπερωκεάνειο να διορθώνει μια βλάβη, αμέσως μετά στη Νέα Υόρκη της Βιομηχανικής Επανάστασης να συναντά τον  Έντισον στα γραφεία του, ύστερα τον βρίσκεις εργάτη, ανεβασμένο στη σκαλωσιά ενός ουρανοξύστη που χτίζεται και όλα αυτά συμβαίνουν με κινηματογραφική ταχύτητα χωρίς ποτέ να σταματά η μουσική. Τα σκηνικά να αλλάζουν και η δράση συνεχίζεται. Από την άλλη, είναι συγκινητικό να παρατηρείς το πέρασμα από τη μια εποχή στην άλλη. Στην αρχή, η πρώτη αίσθηση είναι ότι όλα φωτίζονται με κεριά και μετά, όταν έρχεται ο λαμπτήρας, βλέπεις το σκηνικό, τα κτίρια, με άλλη ματιά, με άλλα χρώματα.

Τα κοστούμια επίσης είναι μαγικά. Βλέπεις πώς αλλάζει η μόδα, τα υφάσματα, πώς εξελίσσονται μέσα σε 50 χρόνια, από τότε που ο Γκρεγκόρ φτάνει στην Αμερική μέχρι τον θάνατό του. Τέλος, η ίδια η μουσική είναι κινηματογραφική. Έχει τόσες αναφορές στη τζαζ, στο μιούζικαλ, σε όπερες του 20ού αιώνα, του Μπρίττεν ή του Στράους, και η ενορχήστρωση είναι τόσο πλούσια και ζωντανή που είναι σαν εμείς να βρισκόμαστε σε γύρισμα και ο κόσμος από κάτω να παρακολουθεί την ταινία.

Πώς προσεγγίσατε τον ρόλο του Γκρέγκορ; Το γεγονός ότι είναι το alter ego του Νίκολα Τέσλα ενός υπαρκτού προσώπου, σας βοήθησε ή ήταν δεσμευτικό;
Το λιμπρέτο είναι μυθιστορηματικό, προφανώς λείπουν πολλά χρόνια από τη ζωή του. Δεν ξέρεις τι προηγήθηκε. Εκεί ανέτρεξα στη βιογραφία του Τέσλα. Για παράδειγμα είχε έναν μεγαλύτερο αδερφό που πέθανε και ο θάνατός του τον σημαδεύει ρίχνοντας πάνω του μια σκιά. Το πώς ξεκινά από την οικογένειά του ίσως να εξηγεί το πώς πορεύεται στη συνέχεια, αλλά δεν ξέρεις ποια συνθήκη ακριβώς γέννησε την τρέλα, την παράνοιά του.  Όμως το υλικό στο έργο είναι συγκεκριμένο, καθοδηγεί με τη μουσική, με το κείμενο, με το στιλιζάρισμά του. Κάθε πληροφορία που μου δίνει βάζει και ένα λιθαράκι στην ερμηνεία μου.

Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η σκηνή που περιγράφει καλύτερα την προσωπικότητα αυτού του ιδιοφυούς ανθρώπου;
Όταν ο Γκρεγκόρ, ενώ έχει κερδίσει τον πόλεμο του ηλεκτρικού ρεύματος, τουλάχιστον στην κοινή γνώμη, τρομοκρατημένος από τις εκδηλώσεις ευγνωμοσύνης φεύγει από τη Νέα Υόρκη για να συνεχίσει το έργο του στο Κολοράντο. Εκεί επικοινωνεί με άλλες δονήσεις, με το σύμπαν, τους κεραυνούς και τις αστραπές και συγχρόνως με τα πιο ταπεινά πλάσματα, τα πουλιά. Τον ακούμε να λέει «τα περιστέρια είναι οι φίλοι μου, οι σύμμαχοί μου. Με αυτά νιώθω οικειότητα, με ακούν, με καταλαβαίνουν. Όταν χαθεί και το τελευταίο πουλί, εγώ δεν θα έχω πλέον λόγο να υπάρχω στη γη…». Πράγματι, στην τελευταία σκηνή τον βλέπουμε πάλι σε ένα δοκάρι ουρανοξύστη να ταΐζει τα πουλιά κι ύστερα να χάνεται με έναν ποιητικό τρόπο στον ουρανό. Να επιστρέφει εκεί από όπου ξεκίνησε, να γίνεται ενέργεια…

Συμπτώσεις

Θα σας φανεί παράξενο αλλά για μένα «Οι αστραπές» είναι ένας φόρος τιμής στη Μαρία Κάλλας, ένα ακόμα αφιέρωμα για τα 100 χρόνια από τη γέννησή της με μια όπερα που κανείς δεν θα πίστευε ότι έχει σχέση με τη μεγάλη τραγουδίστρια. Όμως, αν ο Γκρεγκόρ/Τέσλα είναι ο Προμηθέας του ηλεκτρισμού, η Κάλλας είναι ο Προμηθέας της λυρικής τέχνης. Έφερε τέτοιον ηλεκτρισμό με τις ερμηνείες της που έδωσε μια νέα διάσταση στην όπερα. Κι εκείνη σαν τον Τέσλα βρέθηκε στη Νέα Υόρκη – γεννήθηκε τυχαία εκεί, επέστρεψε στην Ελλάδα όπου έκανε την πρώτη της καριέρα και βλέποντας μετά τον εμφύλιο ότι δεν έχει μέλλον αναγκάζεται να φύγει και πάλι στην Αμερική για να βρει τον δρόμο της. Όπως ο Γκρεγκόρ επιδιώκει να συναντήσει τον Έντισον, το είδωλό του, αλλά δεν βρίσκει την αναγνώριση που περιμένει, έτσι και η Κάλλας, γνωρίζοντας την αξία της, χτυπά την πόρτα της Μετροπόλιταν Όπερα, όμως αυτή δεν ανοίγει. Τίποτα δεν είναι εύκολο, για κανέναν από τους δύο. Η επιτυχία έρχεται σταδιακά, με πολύ κόπο, πάθος και υπομονή φτάνουν να γίνουν αυτό που είναι.

Κάτι όμως συνδέει κι εμένα με την Κάλλας και τον Γκρεγκόρ. Στην οικογένειά μου δεν άκουγαν κλασική μουσική, σε βιντεάκι όμως που τράβηξαν οι γονείς μου στην Αυστραλία όταν ήμουν πέντε χρονών, φαίνομαι να παίζω με το ραδιόφωνό μας αλλάζοντας συχνότητες. Ανάμεσα στα τραγούδια της εποχής κάποιος σταθμός παίζει όπερα κι εγώ σταματώ το παιχνίδι με τα κουμπιά και ακούω με προσοχή. Μεγαλώνοντας ανακαλύπτω την Κάλλας και χωρίς να καταλαβαίνω τι λέει με μαγνητίζει η φωνή της, με ταρακουνά. Έτσι, αν και σπουδάζω χημικός, βρίσκομαι να κάνω κλασικό τραγούδι και να κερδίζω μια υποτροφία Μαρία Κάλλας! Φεύγω για την Ιταλία και ο πρώτος μου ρόλος είναι ο Παπαγκένο από τον «Μαγικό αυλό» που μιλάει όπως και ο Γκρεγκόρ με τα πουλιά!

Πιστεύετε ότι η σύγχρονη όπερα έχει να προσφέρει κάτι καινούργιο στο λυρικό θέατρο;
Ναι, γιατί αγγίζει ένα νέο κοινό που το συγκινούν ιστορίες σύγχρονες που έχει διαβάσει ή δει στο σινεμά. Βλέπουμε να ανεβαίνουν στη Μετροπόλιταν μεταφορές κινηματογραφικών έργων, όπως οι «Ώρες», ή να γίνεται όπερα η ζωή της Αν Νικόλ Σμιθ και να είναι sold out, ενώ κλασικές παραστάσεις να μη γεμίζουν το θέατρο. Πρόσφατα συμμετείχα στο «Raffa in the Sky», μια τολμηρή παραγωγή της Όπερας του Μπέργκαμο, εμπνευσμένη από τη Ραφαέλα Καρά που έδειξε ότι υπάρχει και μια διαφορετική διάσταση από αυτήν που φανταζόμαστε για τη διάσημη σουμπρέτα του θεάματος: ότι με την πορεία της και την τέχνη της έκανε τη δική της επανάσταση και βοήθησε τις γυναίκες να απελευθερωθούν. Πιστεύω, λοιπόν, ότι τέτοια έργα φέρνουν τους νέους στην όπερα, τους πείθουν ότι δεν είναι ένα ελιτίστικο είδος αλλά κάτι που τους αφορά και συγχρόνως δίνουν την ευκαιρία σε όσους αγαπούν τη μουσική και έχουν ανοιχτό μυαλό, να ανακαλύψουν κάτι καινούργιο.

Βεβαίως θα υπάρχει πάντα το παραδοσιακό κοινό που θέλει να δει μια κλασική όπερα ή μια οπερέτα, γι’ αυτό ιδανικά θα έπρεπε να έχουμε πολλά λυρικά θέατρα για να μπορούν να παίζονται όλα, όπως συμβαίνει σε όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις. Εδώ δυστυχώς τα πράγματα είναι λιγότερο καλά συγκριτικά με παλιότερα που είχαμε και τις παραγωγές του Μεγάρου στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Η Λυρική προσφέρει πολλά αλλά είναι ένας μόνο Οργανισμός, δεν μπορεί να καλύψει τα πάντα, ούτε να απορροφήσει όλους εμάς, να μας βοηθήσει να εξελιχθούμε, να προχωρήσουμε. Γίνονται φυσικά προσπάθειες, στα Ολύμπια ή στην Κρήτη με τον Μύρωνα Μιχαηλίδη, ωστόσο δεν αρκούν, χρειάζονται περισσότερες πρωτοβουλίες και άνθρωποι με όραμα που θα πείσουν τους χορηγούς ότι υπάρχει μέλλον στην όπερα –ο κόσμος διψά για καλές παραστάσεις–, ότι αξίζει τον κόπο να επενδύσουν.

Το κοινό όμως της κλασικής μουσικής και ειδικότερα της όπερας δεν παύει να είναι περιορισμένο και αυτό αποθαρρύνει τους χορηγούς.
Ναι, είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Ξέρετε όμως ότι σε όλες τις μεγάλες σκηνές της Ιταλίας, στη Σκάλα του Μιλάνου, όλες οι γενικές δοκιμές έχουν ελεύθερη είσοδο ή ένα μικρό εισιτήριο π.χ. 5 ευρώ για νέους κάτω των 30; Καλούν τη νεολαία να δει, να ανακαλύψει την όπερα, να εκπαιδευτεί, να μπολιαστεί με την παράδοση. Δεν φαντάζεστε την ενέργεια που έχει το κοινό αυτό. Είναι σαν να βρίσκεσαι σε στάδιο και όταν βγαίνεις να υποκλιθείς νομίζεις πως είσαι ροκ σταρ!

Για εσάς, όπως και για τους υπόλοιπους συντελεστές, η συμμετοχή σε ένα νέο έργο που δεν έχει πίσω του υλικό από παραστάσεις ή ηχογραφήσεις, σας δυσκολεύει ή είναι μια επιπλέον πρόκληση;
Η δυσκολία του εξισορροπείται από τη δυνατότητα που έχουμε να μιλήσουμε με τον συνθέτη, να καταλάβουμε τις προθέσεις του ή ακόμα και να αλλάξουμε κάτι στην πορεία των προβών, με μια κουβέντα, να «χτίσουμε» μαζί το υλικό ώστε το αποτέλεσμα να γίνει ακόμα καλύτερο. Είναι μια πολύ όμορφη εμπειρία, νιώθεις ότι είσαι μέρος της δημιουργίας. Όπως ο μόδιστρος σχεδιάζει το ρούχο στα μέτρα σου, έτσι και ο σύγχρονός σου συνθέτης μπορεί να προσαρμόσει μια μουσική φράση στις δυνατότητες της φωνής σου ή ακόμα και να γράψει πάνω σε αυτήν, όπως άλλωστε γινόταν και παλιά από τον Μότσαρτ, τον Βέρντι ή τον Ροσίνι.

Το ρεπερτόριό σας είναι πολυδιάστατο. Οι κωμικοί ρόλοι στην όπερα σας ταιριάζουν γάντι, χωρίς να αποκλείετε τους δραματικούς, έχετε πρωταγωνιστήσει σε οπερέτες καιμιούζικαλ, έχετε ασχοληθεί με το θέατρο. Πώς καταφέρνετε και είστε τόσο ευέλικτος; Είναι η χροιά της φωνής σας που προσφέρεται ή η τόλμη σας δοκιμαστείτε σε πολλά και διαφορετικά είδη;
Αν ήμουν ένας κλασικός βαρύτονος, ίσως ακολουθούσα αποκλειστικά το οπερατικό ρεπερτόριο. Γνωρίζοντας όμως ότι η φωνή μου έχει μια σχετική ευελιξία, θέλω να δοκιμαστώ, να παίξω με όλα τα υλικά που μου δίνονται, να συνεργαστώ με δασκάλους που από τον καθένα τους μαθαίνω κάτι για να μπορώ να ανήκω στο είδος που υπηρετούν. Όταν πρωτοέκανα μιούζικαλ με τον Γιώργο Πέτρου, αναρωτιόμουν τι σχέση έχει ένας βαρύτονος με αυτή τη μουσική, όμως το αποτέλεσμα ήταν καταπληκτικό.

Ο Νίκος Καραθάνος πάλι είναι ένα σχολείο, μια εμπειρία μαγική που με κάνει να πω ότι ναι, μπορώ να κάνω και θέατρο. Έρχομαι σεμνά, ως μαθητής, έχω τη χαρά να βρίσκομαι με τους εξαιρετικούς ηθοποιούς του και τη διάθεση να μαθαίνω από την πυκνότητα, τη συχνότητα, τη συνέχεια της δουλειάς τους, τόσο διαφορετική από τις λιγοστές παραστάσεις μιας όπερας. Θέλω να ανακαλύπτω νέα πράγματα, να είμαι κοντά σε ομάδες που μου δίνουν αυτή τη δυνατότητα και να νιώθω ότι μπορώ κι εγώ να τα καταφέρω. Να συγκινούμαι και να συγκινώ, να γίνομαι καλύτερος άνθρωπος, να μοιράζομαι με τον κόσμο που βγαίνει από το σπίτι του και έρχεται στο θέατρο, αυτό που χρειάζεται για να παρηγορηθεί, για να πάει παρακάτω… Κι αυτό είναι κάτι. Μια μικρή νίκη.

Είναι όμως και ρίσκο. Δεν φοβάστε;
Φοβάμαι. Αυτές τις μέρες που ξεκινώ με πρόβα στη Λυρική και συνεχίζω μέχρι αργά με πρόβες για τον «Ευαγγελισμό» (το μιούζικαλ του Άγγελου Τριανταφύλλου που ανεβαίνει στο Εθνικό), ξυπνώ μέσα στη νύχτα και αναρωτιέμαι «πού έμπλεξα τώρα, τρελός είμαι;». Αλλά ευτυχώς που έχω να διαχειρίζομαι αυτήν την τρέλα και όχι μια πραγματικότητα που είναι σκληρή. Όλοι φοβόμαστε άλλωστε. Ποτέ δεν ξέρεις πώς θα είναι η βραδιά σου, πώς είσαι εσύ και ποιο κοινό θα έχεις μπροστά σου. Αυτή η αγωνία είναι που μας κρατά πάντα σε επιφυλακή, που δεν επιτρέπει τον εφησυχασμό. Όμως είναι, νομίζω, και το μαγικό της τέχνης μας, ο δικός μας ηλεκτρισμός.