Φιλίπ Κεν: «Είναι άκρως κυνικός ο τρόπος που κυβερνάται ο κόσμος»

Το τηλεφώνημά μου βρήκε τον Φιλίπ Κεν στην (ανεμοδαρμένη) Μασσαλία, λίγο μετά την πρεμιέρα του «Κήπου των ηδονών» στο Φεστιβάλ της Αβινιόν στο άνυδρο, απόκοσμο σκηνικό του λατομείου Boulbon, λίγο προτού ζωντανέψει και στο Ηρώδειο τη νέα του θεατρική περιπέτεια –έναν κόσμο ονειρικό, μεταξύ ουτοπίας και δυστοπίας, ανάμεσα στην μελαγχολία και την πίστη στην φαντασία–, επιδιώκοντας να μιλήσει για μια σταθερή του έγνοια, τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση.  

Στις 4 Αυγούστου, ο Γάλλος γνωστός σκηνοθέτης και εικαστικός, ο οποίος πέρσι μας έδωσε ραντεβού στην Πειραιώς 260, επιστρέφει στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου για να κλείσει το φετινό αθηναϊκό του πρόγραμμα. Από την ορχήστρα του ρωμαϊκού ωδείου στα πόδια της Ακρόπολης αυτή τη φορά, ετοιμάζεται να μας «διακτινίσει» σε έναν τόπο ερημικό. Εκεί που οκτώ σύγχρονοι «τροβαδούροι», με παντελόνια καμπάνα και μακριά μαλλιά, έχουν στήσει έναν αυτοσχέδιο καταυλισμό, με ένα λεωφορείο σαν αυτοκινούμενο και αποδύονται «σε μια περιπλάνηση, μια αναζήτηση που μοιάζει με ομαδική θεραπεία». Απαγγέλουν ποιήματα και μονολόγους, γυρίζουν μια ταινία, παίζουν μουσική και τραγουδούν, διαλύουν το όχημα, διαλύονται και οι ίδιοι σε ομάδες. Όπως συχνά συνηθίζει, οι ήρωές του στέκονται μπρος μας μετά από μια κρίση, ένα ατύχημα, μια καταστροφή και με ό,τι βρίσκουν επιτόπου προσπαθούν να επανεφεύρουν τη ζωή που θα ήθελαν να έχουν μέσα από νέες διαδρομές.

Η σκηνογραφική αναφορά στη δεκαετία του 1970 έρχεται να ανακαλέσει μια έντονη εποχή, οπότε αναδείχθηκαν με δυναμισμό παγκόσμια ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή και η οικονομική κρίση. Μια εποχή με συγκρούσεις και προβλήματα μέσα από τα οποία δημιουργήθηκαν όνειρα για ένα καλύτερο μέλλον, μέχρι να έρθει η απότομη προσγείωση.

Κι όσο για το γιγαντιαίο αυγό που δεσπόζει στο κέντρο του χώρου; Ένα γλυπτό θραύσμα που παραπέμπει ως ανάμνηση στο «Farm fatale», την τελευταία του παραστατική συνάντηση με το αθηναϊκό κοινό. Είναι γνωστή, άλλωστε, η πρακτική του η τελευταία σκηνή κάθε παράστασής του να «γεννά» την πρώτη της επόμενης, σαν να έγραφε τη συνέχεια.

Ο τίτλος της καινούργιας δουλειάς, με την οποία η ομάδα του, Vivarium Studio, γιορτάζει 20 χρόνια δημιουργίας, παραπέμπει σ’ έναν θρυλικό πίνακα ζωγραφικής, τον «Κήπο των επίγειων απολαύσεων» του Ιερώνυμου Μπος. Πώς και γιατί, όμως, αποφάσισε να δουλέψει με αφετηρία αυτό το αινιγματικό τρίπτυχο που απεικονίζει ένα πανόραμα παράδοξων μορφών με φόντο ένα φαντασιακό φυσικό τοπίο, ενώ στα πλευρικά φύλλα αναπαρίστανται ο Παράδεισος και οι τιμωρίες της Κόλασης;

«Η ζωγραφική “κατοικούσε” ήδη τις παραστάσεις μου. Αντλώ συχνά έμπνευση από δημιουργίες εικαστικών που αγαπώ πολύ, όπως ο Μπρύγκελ, ο Ντύρερ, ο Μπος. Στη “Μελαγχολία των δράκων”, φερ’ ειπείν, που παρουσιάσαμε πριν από κάποια χρόνια στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, υπήρχαν επιρροές από την “Μελαγχολία” του Ντύρερ, μια σύνθεση που μιλά σχεδόν με έναν μεταφυσικό τρόπο για την ιστορία του ανθρώπου. Mου αρέσει να δημιουργώ γέφυρες με την Ιστορία της Τέχνης» αναφέρει.

Γιατί σας ενδιέφερε το συγκεκριμένο έργο τέχνης;

Πρόκειται για ένα έργο πέρα από τα συνηθισμένα, πολυσυζητημένο και μυστηριώδες, που δημιουργεί ισχυρή αίσθηση ακόμα στην εποχή μας και παραμένει ένα μεγάλο ερώτημα για τους ιστορικούς της τέχνης. Αποτέλεσε ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες και συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας και το επανανακάλυψαν οι σουρεαλιστές –ο Μαξ Ερνστ και ο Νταλί το ανάφεραν συχνά. Μπορούμε συνέχεια να βρίσκουμε εντός του κρυμμένες θεματικές: για τη συμφιλίωση των ειδών, για την πολλαπλότητα των σχέσεων με τα λουλούδια και τα ζώα που μας περιβάλλουν. Το κεντρικό τμήμα του τριπτύχου φαντάζει σαν σινεμά του μέλλοντος. Σκέφτομαι π.χ. τις σκηνές απόδρασης με αυτά τα σχεδόν διαστημικά σκάφανδρα, που με έναν τρόπο συμφιλιώνουν τα φυτά και τα ζώα, κάτι που με συναρπάζει ιδιαίτερα. Με μεγάλη λεπτότητα προσπαθούμε να αποτίσουμε φόρο τιμής σ’ αυτό το καταπληκτικό έργο, προτείνοντας μια αλληγορία μέσα από μια απλή παράσταση που δεν ανταποκρίνεται ακριβώς στην αισθητική του πίνακα και χωρίς ευθείες αναφορές σ’ αυτόν.

Ποια είναι τα στοιχεία του έργου του Μπος που καθοδήγησαν τη δική σας δουλειά;

Η σκηνή είναι αρκετά άδεια, γεμίζει με αναμνήσεις και παρακάμψεις χρονικές. Έχει να κάνει, επίσης, με την ποίηση, με τις λέξεις και με τη χορογραφία των κινήσεων που είναι εμπνευσμένη από τον πίνακα. Αλλά υπάρχουν πολύ λίγα σκηνικά στοιχεία που αναφέρονται σ’ αυτόν, πέρα από ένα αυγό, ένα είδος οστρακόδερμων και μια ζυγαριά. Δεν ήθελα καθόλου να κατευθύνω τον θεατή αλλά να επικαλεστώ τη φαντασία του. Και κυρίως να μιλήσω γι’ αυτό που με ενδιαφέρει, για τη θέση μας στον κόσμο, για ζητήματα σχετικά με τη συνύπαρξη των ειδών. Ο συγκεκριμένος πίνακας προσφέρει διαστάσεις τόσο ονειρικές, σχεδόν μεταφυσικές, με τις οποίες επιθυμώ να ασχοληθώ στην παράσταση.

Ποιος είναι ο δικός σας «Κήπος των απολαύσεων»; Με ποιον τρόπο «διαβάζετε» αυτό το τρίπτυχο;

Θα μπορούσα να κάνω παραστάσεις ακόμα και επί πενήντα χρόνια με αφετηρία ένα τέτοιο έργο που δίνει υλικό για επιπλέον έμπνευση. Ο Μπος είναι πολυδιάστατος σημασιολογικά. Μας επιτρέπει να διεισδύσουμε στον πίνακα με πρωτόγνωρες σχέσεις κλίμακας. Για παράδειγμα η Εύα και ο Αδάμ έχουν το ίδιο μέγεθος με μια σαλαμάνδρα, ένα έντομο, ένα ερπετό, είναι ένας τρόπος να πολλαπλασιάσουμε τις αναγνώσεις για τον πίνακα. Βλέπω εδώ έναν Παράδεισο λίγο παράξενο, ανησυχητικό, όχι μόνο για το πεπρωμένο του ανθρώπου, αλλά και για την εξαφάνιση διάφορων ειδών, γι’ αυτό που συμβαίνει στον πλανήτη.

Στη σκηνή θα δείτε μια ομάδα ηθοποιών, χαμένους στο μέσον μιας ερήμου, οι οποίοι κάνουν αυτό το ταξίδι γύρω από τον πίνακα σαν μια κατά κάποιον τρόπο ομαδική θεραπεία. Νομίζω ότι είναι μια προσέγγιση άχρονη, που κάποιος θα μπορούσε να την εκλάβει και ως παράλογο χιούμορ. Ένα χαρακτηριστικό της δουλειάς μου είναι η προσπάθεια να βρούμε τη θέση μας στη Γη, τον δρόμο για έναν κόσμο που ονειρευόμαστε και μπορούμε να κατοικήσουμε. Μου αρέσει, επίσης, να σκηνοθετώ κοινότητες καλλιτεχνών σε μια παράσταση που θα μπορούσε να είναι ανάμεσα στο μπεκετικό σύμπαν και ένα έργο που θα μπορούσε να διαδραματίζεται δυο μήνες μετά το τέλος του κόσμου.

Να περιμένουμε περισσότερο λόγο αυτή τη φορά επί σκηνής;

Κάποια έργα μου είναι πιο σιωπηλά, όπως ορισμένες περφόρμανς σε δάση και σε απρόσμενα μέρη. Στο «Farm Fatale» τα σκιάχτρα εκφράζονταν πιο ελεύθερα. Στον «Κήπο των ηδονών» χρησιμοποιούμε κείμενα από μια εξαιρετική Γαλλίδα ποιήτρια, τη Λορά Βασκέζ, αλλά και από τον Σαίξπηρ, τον Ζωρζ Περέκ, τον Δάντη.

Μου αρέσει να συγκρίνω το θέατρο με ένα ταμπλό βιβάν και μέσα από τη σκηνογραφία επιδιώκω να παρασύρω τον θεατή να παρατηρήσει αυτόν τον μικρόκοσμο. Η παράσταση, όμως, μιλά και μέσα από την πλαστικότητα της κίνησης, ενώ υπάρχει και πολύ μουσική. Οι ηθοποιοί παίζουν ένα φημισμένο μουσικό κομμάτι το οποίο ο Μπος χάραξε στα οπίσθια μιας φιγούρας στον πίνακα! Αγαπώ τους ηθοποιούς που παίζουν μουσική και αυτή τη διάσταση του μουσικού θεάτρου.

Οι επίγειες απολαύσεις αυτού του κήπου είναι το παρελθόν ή το μέλλον μας;

Πολύ καλό ερώτημα. Πιστεύω ότι είναι και τα δύο ταυτόχρονα και ότι η ιστορία της προόδου και των ανθρώπων είναι πολύ σχετική. Μπορούμε να βρούμε το μέλλον στο παρελθόν μας και να γράψουμε το παρελθόν με βάση το μέλλον μας. Μέσα από αυτόν τον πίνακα, που δημιουργήθηκε γύρω στο 1500, ο ζωγράφος εξέπεμψε ένα σήμα κινδύνου για την κατάσταση στη Γη. Στο 2023 βιώνουμε πλέον τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, τη δυσκολία συμφιλίωσης ανάμεσα στα διαφορετικά είδη. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι το κυρίαρχο είδος για να διατηρήσει τη σχέση του με τη μελλοντική ζωή.

Δεν είμαι σίγουρος ότι το μέλλον θα μας ευχαριστήσει ιδιαίτερα γι’ αυτή την άγνοια του παρελθόντος. Ο άνθρωπος αποφάσισε να αγνοήσει τις προειδοποιήσεις που μας έδωσε ο Μεσαίωνας. Η πρόοδος είναι μια λέξη που δυσκολεύομαι να καταλάβω, συχνά τη βρίσκω παράλογη και προσπαθώ να παρουσιάσω με χιουμοριστικό τρόπο. Προφανώς είναι πολύ συνδεδεμένη με τον καπιταλισμό, με τα κέρδη, με έναν πλανήτη που καθημερινά σφυροκοπείται και δεν καταφέρνει να επιβραδύνει την υπερθέρμανση. Και βλέπετε την ιδιαιτερότητα των ανθρώπων: πάντα αναλύουν τους κινδύνους χωρίς να κάνουν έργα, χωρίς να αντιμετωπίζουν το ζήτημα.

Ο Μπος ζει την εποχή των κονκισταδόρ, της ανακάλυψης της Αμερικής από τους Ευρωπαίους, και υπάρχουν όλα αυτά τα ερωτήματα σχετικά με τη θέληση να αποικίσουμε άλλους κόσμους για να φέρουμε πλούτη από αλλού, να προσαρτήσουμε εδάφη, η δυσκολία να μοιραστούμε αυτή τη μικρή στρογγυλή σφαίρα στην οποία κατοικούμε. Το αιώνιο ζήτημα με τους ανθρώπους που επιθυμούν να κατέχουν τα πάντα και εμποδίζουν τους άλλους να βρουν το δικό τους μέρος για να υπάρχουν. Αυτό που μου βγάζει περισσότερο ο εν λόγω πίνακας είναι μια ανησυχία.

Ποιο είναι το παρόν και το μέλλον που προσδοκάτε;

Εργάζομαι για το παρόν. Υπερασπίζομαι αυτό το επάγγελμα ώστε να μπορεί να θέτει προτάσεις. Η τέχνη είναι πως είναι ένας χώρος αναζήτησης, πειραματισμού, επανεκκίνησης, αποτυχίας, εξερεύνησης και αγαπώ πολύ αυτόν τον χώρο εμπειριών. Στο θέατρο δεν υπάρχει μια μοναδική φωνή. Δεν κάνω προβολές στο μέλλον, ακόμα και αν υπάρχουν κάποιοι μύθοι που επιστρέφουν με έναν κάποιο χλευασμό προς το μέλλον. Ωστόσο τα ζητήματα με τα οποία ασχολούμαι είναι πιο απλά. Μέσα από το θέατρο υπερασπίζομαι την ποίηση στην ζωή μας.

Το κρίσιμο ζήτημα που σας απασχολεί περισσότερο στις μέρες μας;

Είναι τόσα πολλά αυτά που με ανησυχούν, που πρέπει να κάνω μια ολόκληρη λίστα. Χρειάζεται να συμφιλιωθούμε με αυτή τη γη, σε κάθε επίπεδο, τόσο σε σχέση με την μετανάστευση, όσο και με την οικονομία και με τη φύση. Εδώ και αιώνες οι άνθρωποι πιστεύουμε ότι μπορούμε να τα ελέγχουμε όλα. Περνιόμαστε για αιώνιοι, όμως δεν είμαστε παρά ένα βότσαλο. Τα χάσματα στην οικονομία αυξάνονται όλο και περισσότερο ανάμεσα στους πολύ πλούσιους και τους πολύ φτωχούς. Δεν είναι, βέβαια, κάτι καινούργιο, αλλά είναι ανησυχητικό. Σκέφτομαι αυτό που λένε κάποιοι ότι δεν υπάρχει Planet B. Με απασχολεί η ταχύτητα του πλανήτη, η προθυμία να κατέχουμε πάντα περισσότερα. Τα έργα μου, πάντως, δεν έχουν στόχους τόσο περιχαρακωμένους και συγκεκριμένους. Στις παραστάσεις μου δεν υπάρχει ανταγωνισμός, τραγωδία, στιγμές αντιπαράθεσης.

«Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων» ανήκει σε μια μεταβατική εποχή, ανάμεσα στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Πιστεύετε ότι ζούμε και σήμερα μια τέτοια περίοδο μετάβασης και ποια η γνώμη σας για τους καιρούς μας;

Αναρωτιέμαι ποια εποχή δεν ήταν εποχή αβεβαιότητας –ίσως μόνο κάποιες μεταπολεμικές περίοδοι, όταν οι χώρες ξαναφτιάχνονταν μετά από μια σύγκρουση–, είναι κομμάτι της ύπαρξης. Η ιστορία της ανθρωπότητας βασίζεται στις μεγάλες αναστατώσεις. Τώρα εάν αυτές δουλεύονται από την πολιτική εξουσία, δεν το πιστεύω πάντα, αλλά η περίοδος από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση είναι εξαιρετικά παράξενη.

Σήμερα τα καπιταλιστικά διακυβεύματα είναι τερατώδη και το θέμα της κλιματικής αλλαγής άκρως επείγον. Κάθε εποχή είναι μια εποχή μετάβασης. Ωστόσο, δεν ξέρω ακριβώς τι έπεται. Δεν ξέρω αν μπορούμε να αναζητήσουμε μια Αναγέννηση, έναν νέο τρόπο επαναπροσανατολισμού ή, όπως θα μπορούσε να το θέσει ο φιλόσοφος Μπρυνό Λατούρ, «πού να προσγειωθούμε».

Οι μεταβάσεις, οι μεταλλάξεις, οι μεταμορφώσεις είναι πολύ ενδιαφέρουσες έννοιες. Σε κάθε περίπτωση είναι απαραίτητος ένας κόσμος που καταφέρνει να μεταμορφώνεται, που ξανασκέφτεται τους τρόπους ύπαρξης και λειτουργίας του. Το πρόβλημα είναι ότι το ανθρώπινο φαντασιακό είναι συχνά περιορισμένο. Προσπαθούμε να ελέγχουμε τον κόσμο και να επινοήσουμε οικονομικές επιταγές που θα καθοδηγούν τον πλανήτη. Ο κόσμος δεν προχωρά με βάση το ένστικτο και τη διαίσθηση, αλλά μόνο μέσα από τις επιταγές της οικονομίας, τα κέρδη και τους ανθρώπους που πετυχαίνουν να διευρύνουν τα χάσματα στην κοινωνία. Είναι άκρως κυνικός ο τρόπος που κυβερνάται ο κόσμος.

Στη δουλειά μου με ενδιαφέρουν πολύ τα θέματα που έχουν να κάνουν με την Ιστορία. Απαντώ σ’ αυτά πολύ απλά, με χιούμορ ή με ποίηση, δεν χωράει πολύ συζήτηση. Κάνω ένα θέατρο πολύ εύθραυστο και ελπίζω οι θεατές να μπορούν να βρουν τη θέση τους ή να εφεύρουν έναν χώρο ονειροπόλησης για τις δικές του ιστορίες.

Οι βασικές έννοιες που σας ενδιαφέρουν να εξερευνήσετε;

Δεν ξέρω πώς να τις συνοψίσω, είναι πολλές. Πάντως εδώ και μία εικοσαετία ασχολούμαι με το ίδιο θέμα, το πού πάει η σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Είναι αυτή η συμφιλίωση, αυτή η γλυκύτητα που αναζητώ στις παραστάσεις μου, μια κάποια τρυφερότητα, ακόμα κι αν είναι εντελώς τεχνητή στο θέατρο. 

Τι είναι, λοιπόν, για σας το θέατρο;

Μια ευκαιρία, μια εξαιρετικά προνομιούχα περιοχή και η ευχαρίστηση του να δουλεύεις ομαδικά. Ως εικαστικός καλλιτέχνης έκανα μια πιο μοναχική δουλειά. Το θέατρο είναι μια τέχνη του μοιράσματος, της ανταλλαγής, που μας επιτρέπει επιπλέον να ταξιδεύουμε. Ένα πεδίο όπου το κοινό μπορεί να πάλλεται, να νιώσει, να κριτικάρει και να αλλάξει. Είναι μια θαρραλέα και καταπληκτική τέχνη, που μας βοηθά να μη ζούμε ολομόναχοι.

INFO:
«Ο κήπος των ηδονών»
Ωδείο Ηρώδου Αττικού
4 Αυγούστου στις 21:00