Έλλη Παπακωνσταντίνου: «Η ερωτική επιθυμία κινείται πάντοτε στο "κατ’ εξαίρεση"»

Το όνομά της φιγουράρει σταθερά στις μαρκίζες μεγάλων θεατρικών οργανισμών και φεστιβάλ του εξωτερικού δημιουργώντας προσδοκίες για ερευνητικές σκηνικές αναγνώσεις που αντλούν από τη σφαίρα του μύθου και των κλασικών, θέτουν στο επίκεντρο το φύλο, το πολιτικό και τη συλλογικότητα κι επιμένουν να ποντάρουν σε ένα πολυμεσικό λεξιλόγιο που αγαπά εξίσου το θέατρο και τη λογοτεχνία, τον χορό και τη μουσική. Αυτό το καλοκαίρι, πάντως, η Έλλη Παπακωνσταντίνου «χτυπά» διπλά και εντός έδρας καθώς τον Ιούλιο καταφθάνουν στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου οι «Βάκχες» της, μετά την ανοιξιάτικη πρεμιέρα τους στη La Filature της Μυλούζ στη Γαλλία, ενώ η ματιά της στο «Τι να κάνουμε;» του Νικολάι Τσερνισέφσκι ήδη γίνεται αφορμή να κατεβαίνουμε τα σκαλοπάτια για το Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης.

Την περίοδο της οικονομικής κρίσης διάβαζε σχεδόν κάθε βράδυ το εμβληματικό μυθιστόρημα του Ρώσου συγγραφέα που άφησε το χνάρι του στους διανοούμενους και συγγραφείς της εποχής –από τον Ντοστογιέφσκι, τον Τολστόι και τον Ναμπόκοφ μέχρι τον Λένιν και τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, που εκφράστηκαν με θαυμασμό γι’ αυτό, αλλά και την αναρχική φεμινίστρια Έμα Γκόλντμαν, η οποία ίδρυσε στη Νέα Υόρκη μια κοοπερατίβα στο πρότυπο εκείνης του βιβλίου. «Ο φωτεινός κόσμος του κι η πίστη στον άνθρωπο με γοήτευσαν και άρχισα να σκέφτομαι πώς θα ανέβει στη σκηνή, αλλά πέρασαν πολλά χρόνια για να βρεθούν οι κατάλληλες συνθήκες μέχρι που το Θέατρο Τέχνης αγκάλιασε την ιδέα», μου λέει η δυναμική σκηνοθέτις.

Γραμμένο το 1863, το έργο ξεδιπλώνει την ιστορία της Βέρας Πάβλοβνα, η οποία δεν αρκείται στην κοινή μοίρα της συζύγου και νοικοκυράς. Στο πρόσωπο του φοιτητή ιατρικής Λοπούχοφ βρίσκει τον συνοδοιπόρο που μέσα από τον γάμο θα της προσφέρει την απελευθέρωση από την πατρογονική εστία και την ευκαιρία να ανοίξει τα φτερά της δημιουργώντας ένα εργαστήριο ραπτικής, που λειτουργεί σε ισότιμη βάση μεταξύ των μελών του. Έρχεται, όμως, η στιγμή που ερωτεύεται τον καλύτερο φίλο του, Κιρσάνοφ, με τον οποίο μοιράζονται επίσης το ίδιο κοινωνικό όραμα…

Η Έλλη Παπακωνσταντίνου για το «Τι να κάνουμε;» στο Θέατρο Τέχνης

Πώς μπορεί να μιλήσει και τι έχει να πει για την εποχή μας ένα κείμενο του 19^ου αιώνα;

Πρόκειται για ένα προεπαναστατικό έργο αλλά παρ’ όλα αυτά έχει να πει πολλά για την εποχή μας. Ακριβώς γιατί αποτελεί απάντηση στην ατομικιστική «δημοκρατική φαντασίωση» που κατάφερε να επιβάλει στην Δύση ο σύγχρονος καπιταλισμός. Εδώ τα πρόσωπα κινούνται μέσα από την ερωτική τους σχέση σε άλλα μονοπάτια. Βλέπουμε έναν διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης της ερωτικής σχέσης αφού ακόμη και μέσα σε αυτή η βαθιά ελευθερία, η αυτοπραγμάτωση του καθενός είναι πιο σημαντική, είναι το σημαντικότερο αγαθό.

Βλέπετε το θέατρο ως έναν χώρο αμφισημίας που υπονομεύει τις αβεβαιότητες μας.

Ναι, αλλά μόνο όταν μας φέρνει σε επαφή με ένα διαφορετικό σύστημα σκέψης.

Ποιες, λοιπόν, οι προθέσεις σας μέσα από αυτή την παράσταση; Σε ποια στοιχεία του μυθιστορήματος επιλέξατε να επικεντρωθείτε και γιατί;

Παρακολουθούμε την ερωτική και πολιτική απελευθέρωση της Βέρας. Πρόκειται για μια επαναστατική ερωτική ιστορία, όπου το προσωπικό στοιχείο διαπλέκεται με το πολιτικό. Η πολιτική πράξη εδώ εκφράζεται σε δράσεις, όπως την δημιουργία οριζόντιων δομών συνδιαχείρισης αλλά, επίσης, βρίσκεται και στον πυρήνα της ερωτικής ιστορίας, καθώς τα πρόσωπα μάς μαθαίνουν ή μάς υπενθυμίζουν ότι υπάρχει κι ένας άλλος τρόπος να αγαπάς, με γνώμονα την ελευθερία κι όχι την κτητικότητα.

Τα έμφυλα δικαιώματα και η φεμινιστική θεώρηση βρίσκονται σταθερά στον πυρήνα των ενδιαφερόντων σας. Πώς βλέπετε τη θέση της γυναίκας στις μέρες μας;

Νιώθω πραγματικά πολύ τυχερή που ζω σε αυτή την εποχή. Φυσικά υπάρχουν πολλά και σοβαρά προβλήματα, αλλά ταυτόχρονα είναι μια απίθανη μεταβατική εποχή. Ζούμε μια περίοδο μετάβασης της ανθρωπότητας προς την θηλυκότητα που πιστεύω πως ανοίγει την σκέψη μας σε νέες δυνατότητες. Ταυτόχρονα, όμως, παρατηρώ πως υπάρχει ένας κίνδυνος. Η πολιτική ορθότητα και οι νέοι σκληροί κώδικες που επιβάλλει ο νέος φεμινισμός ρυθμίζουν, και άρα κανονικοποιούν, τόσο σκληρά τις ερωτικές σχέσεις, ώστε χάνεται ο αυθορμητισμός, το σώμα, ο ίδιος ο έρωτας. Δηλαδή, αν όλα είναι ρυθμισμένα συστημικά –το πώς θα κοιτάξω, το πώς θα αγγίξω– πολύ φοβάμαι ότι τα παιδιά μας δε θα έχουν κανένα περιθώριο διάδρασης μακριά από τις οθόνες τους. Από τη μία υπάρχει ικανοποίηση για την προστασία και την πλαισίωση των θηλυκοτήτων, από την άλλη πρέπει να παραμείνουμε ελεύθεροι στην ερωτική επιθυμία που δεν έχει χαρακτηριστικά κανονικότητας. Η ερωτική επιθυμία κινείται πάντοτε στο «κατ’ εξαίρεση». Κι άλλωστε όλος ο αγώνας για την αποδοχή της θηλυκότητας είναι αγώνας για την αποδοχής της διαφορετικότητας. Αν μπούμε στο καλούπι της κανονικοποίησης χαθήκαμε.

«Βάκχες» από την Έλλη Παπακωνσταντίνου στο Φεστιβάλ Αθηνών

Παράλληλα, παρουσιάζετε ανά την Ευρώπη και τις δικές σας «Βάκχες», που περιμένουμε και στην Πειραιώς 260. Μιλήστε μας για το έργο και την οπτική σας.

Αντλώντας από τον γνωστό μύθο, γράφω και σκηνοθετώ ένα έργο για το τέλος της πατριαρχίας. Στον πυρήνα του η θηλυκότητα και το queer. Στις Βάκχες διαβάζω ακριβώς αυτό το άνοιγμα της εποχής προς τη δυνατότητα μίας άλλης κατανόησης του κόσμου. Ο Διόνυσος απελευθερώνει τον Πενθέα δεν τον τιμωρεί. Ανατρέπω, δηλαδή, κατά κάποιο τρόπο την τραγικότητα.

Το έργο ξεκινάει σε ένα όχι τόσο μακρινό μέλλον, μετά και την επίδραση του metoo, σε έναν κόσμο πολιτικής ορθότητας, ταξικά άνισο, όπου οι έμφυλες ταυτότητες και οι σχέσεις των ανθρώπων έχουν πλήρως ρυθμιστεί. Την ιδέα του θεού «την έχουμε σκοτώσει» και τίποτα δεν φαίνεται να έχει βελτιωθεί. Κάπου εκεί φθάνει ο Διόνυσος και αποκαλύπτει την ουσία των πραγμάτων, οδηγώντας τα πρόσωπα σε μια βαθύτερη ένωση με το γίγνεσθαι.

Ο Διόνυσος στην παράστασή σας καθοδηγεί τους ήρωες προς το Δωμάτιο του Πόθου, για το οποίο αναφέρετε ότι δεν υπάρχει πιο τρομακτικό δωμάτιο. Τι κρύβει και πώς συνδέεται με το δικό μας σήμερα;

Το ασύνειδο, ο χώρος που συνδέεται με τις βαθύτερες επιθυμίες μας, αυτές που δε συνάδουν απαραίτητα με την ταυτότητά μας και δεν υπόκεινται στον έλεγχο του μυαλού μας. Τι κρύβεται σε αυτό το δωμάτιο; Μα ο πραγματικός εαυτός μας! Ο πραγματικά ελεύθερος εαυτός μας.

Σας ενδιαφέρει πολύ ο αρχαίος μύθος. Γιατί και τι σας έχει αποκαλύψει η ενασχόλησή σας με τον μύθο μέσα στα χρόνια;

Ο μύθος είναι το αντίδοτο στην ματεριαλιστική εποχή μας. Αποτελεί το παρελθόν, την παράδοσή μου. Ως Ελληνίδα έχω αυτή την πρόσβαση στο υλικό του μύθου και γι’ αυτό αισθάνομαι τυχερή. Επίσης, ο μύθος μού παρέχει την απαραίτητη απόσταση καθώς με ενδιαφέρει πολύ να δημιουργώ για το θεατή μου συσχετισμούς σε βάθος χρόνου.

Προτιμάτε την πολυμεσική προσέγγιση στις παραστάσεις σας και η χρήση των νέων μέσων βρίσκεται στη σκηνική «εργαλειοθήκη» σας. Τι σας προσφέρει;

Οι νέες τεχνολογίες έχουν μπει στη ζωή μας, έχουν αλλάξει την πρόσληψη μας και αποτελούν για μένα ένα τρόπο να συνδεθώ με την εποχή μου μιλώντας στην γλώσσα της. Από την μίξη παλιού και νέου προκύπτει η αισθητική μου. Μου αρέσει να πειραματίζομαι πάντοτε σε σχέση με το περιεχόμενο και να ανακαλύπτω νέους τρόπους για να αφηγηθώ τις ιστορίες μου.

Η Έλλη Παπακωνσταντίνου και η διεθνής εμπειρία 

Οι Βάκχες σας συμμετέχουν στο πρόγραμμα GRAPE του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, μια νέα πρωτοβουλία με στόχο την εξαγωγή της ελληνικής παραστατικής δημιουργίας. Οι σκέψεις σας σχετικά;

Είναι μια πρωτοβουλία που επικροτώ με μεγάλη χαρά, γιατί έρχεται να καλύψει ένα τεράστιο κενό. Εύχομαι να γίνει ένας νέος θεσμός και να δώσει τη δυνατότητα στους σύγχρονους Έλληνες δημιουργούς να παρουσιάσουν τις δουλειές τους στο εξωτερικό. Είναι τεράστιο το εγχείρημα και χρόνια τώρα ακούμε για την περίφημη εξωστρέφεια, αλλά δεν είδαμε σοβαρές δράσεις. Έχουμε φτάσει στο σημείο να «ενοχοποιούνται» οι Έλληνες καλλιτέχνες για το ότι δεν δημιουργούν ανταγωνιστικά έργα, αλλά αυτό δεν είναι καθόλου αληθές. Αν δεν στηρίξει η πολιτεία την σύγχρονη παραγωγή τα πράγματα δε θα αλλάξουν. Επομένως, βρίσκω αυτή την πρωτοβουλία της Κατερίνας Ευαγγελάτου σημαντική.

Ποιες οι δυνατότητες του εξωτερικού που έχετε «ζηλέψει»;

Θα ήθελα περισσότερο χρόνο με τους συνεργάτες μου, να διαθέτω τα μέσα, ώστε να κάνουμε μαζί έρευνα και οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν να είναι καλά πληρωμένοι για τον κόπο τους. Αυτό κυρίως. Δε ζηλεύω τα ακριβά σκηνικά, αλλά την πολυτέλεια του χρόνου που έχουν οι ξένοι συνάδελφοι. Έχω ζηλέψει τα δίκτυα συνεργασίας των θεσμικών οργανισμών. Στις «Βάκχες» έξι διεθνείς φορείς συμπράττουν για την υλοποίηση της παράστασης, φεστιβάλ και γαλλικές κρατικές σκηνές λειτουργούν συνεργατικά. Αυτή η πραγματική στήριξη στο καλλιτεχνικό έργο είναι κάτι που ζηλεύω γιατί είναι αυτονόητη στο εξωτερικό.

Εσείς, βέβαια, έχετε μια σταθερή παρουσία με τη δουλειά σας στο εξωτερικό. Πώς έχει επιδράσει ως προς το βλέμμα σας στον κόσμο και την τέχνη;

Έχει λειτουργήσει απελευθερωτικά. Είναι πολύ γόνιμο να αγνοώ τις προσδοκίες του κοινού και μια πραγματική πρόκληση να βρίσκομαι σε συνομιλία με διεθνείς καλλιτέχνες. Θέλω να είμαστε μια οικογένεια νομαδική με τους συνεργάτες μου.

Ποιο είναι για σας το μεγάλο στοίχημα που πρέπει να κερδίσει η εγχώρια σκηνή;

Η πολυπλοκότητα στην σκέψη και η εξωστρέφεια.

Και η κύρια ανησυχία σας για την εποχή μας;

Ο ανερχόμενος, σε όλη την Ευρώπη, φασισμός. Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζω in situ σε στρατόπεδα συγκέντρωσης τo «kindly ones», που βασίζεται στις Ευμενίδες του Αισχύλου.

INFO:
Τι να κάνουμε;
Θέατρο Τέχνης – Υπόγειο, Πεσμαζόγλου 5, 210 3222760
Ημέρες & ώρες παραστάσεων: 25, 26, 27, 28, 31 Μάϊου & 1, 2, 3, 4 Ιουνίου, στις 21:00
Προπώληση εισιτηρίων: https://www.viva.gr/tickets/theater/ti-na-kanoume
Βάκχες – Με αφετηρία το έργο του Ευριπίδη
Πειραιώς 260, χώρος Η
Ημέρες & ώρες παραστάσεων: 4 & 5 Ιουλίου στις 21:00, 6 Ιουλίου στις 21:30
Προπώληση εισιτηρίων: https://aefestival.gr/festival_events/vakches-2/