Ζωές μετά το Ολοκαύτωμα: Ο Στάθης Λιβαθινός κάνει «τη σιωπή των θυμάτων να αντηχήσει»

Ένα θέατρο του Ολοκαυτώματος
Ο γνωστός ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ, στην πρόσφατη ομιλία του την Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος, προσκεκλημένος της Ισραηλιτικής Κοινότητας στη Θεσσαλονίκη, θέλησε να συσχετίσει αυτούς που σκοτώθηκαν και εμάς «σήμερα, εδώ [...]», να συνδέσει «αυτό που μας ζητείται να θυμόμαστε» με το «ποιοι και πού είμαστε εμείς που ενθυμούμαστε»¹.

Παρόμοιος είναι ο σκοπός κάθε θεατρικού έργου και παράστασης με περιεχόμενο ιστορικό: Να κάνουν «προσβάσιμο το παρελθόν» και με τον τρόπο αυτό «να ανοίξει το μέλλον»². Επαληθεύεται έτσι η αριστοτελική υπεροχή της «φιλοσοφικότερης» τραγικής ποίησης σε σχέση με την ιστορία, «Γιατί η ποίηση έχει ως θέμα της πιο πολύ τα καθόλου, ενώ η ιστοριογραφία τα καθ’ έκαστον», γράφει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική³. Εντέλει, «[η] αποστολή του θεάτρου είναι να ξεπεράσει την αντίθεση ανάμεσα στο καθολικό και το μοναδικό» και «να βρει το καθολικό μέσα στο μοναδικό⁴». Έτσι το θέατρο περνάει από την Ιστορία στη δημόσια ιστορία. Η δημόσια ιστορία γράφεται όχι μόνο από τους ιστορικούς αλλά και από τους θεατρικούς συγγραφείς και τους μυθιστοριογράφους, τους κινηματογραφιστές και τους σκηνοθέτες θεάτρου (για να μείνουμε μόνο στο χώρο της τέχνης), «δεν είναι κλειστή και συνδεδεμένη με ένα απόμακρο και χρονολογικά διατεταγμένο εθνικό παρελθόν, ούτε στόχος της είναι η πιστή αναπαραγωγή και συσσώρευση»⁵. Θεατρικά έργα και παραστάσεις, κινηματογραφικές ταινίες και μυθιστορήματα συνιστούν, μεταξύ άλλων, τη δημόσια ιστορία και ανήκουν «ταυτόχρονα στην σφαίρα της διασκέδασης, του θεάματος, της εκπαίδευσης, της ενημέρωσης αλλά και της εξέλιξης»⁶. 

Τέτοια είναι η περίπτωση γνωστών έργων που έχουν θέμα το Ολοκαύτωμα, όπως ο Αρτούρο Ουί. Άνοδος και Πτώση του Μπέρτολτ Μπρεχτ (1941), Η Ανάκριση του Πέτερ Βάις (1965), Οι Κανίβαλοι του Τζορτζ Ταμπόρι (1968), η Πλατεία Ηρώων του Τόμας Μπέρνχαρντ (1988), το Σπασμένο Γυαλί του Άρθουρ Μίλλερ (1994) και η Τέφρα και Σκιά του Χάρολντ Πίντερ (1996). Ο παγκόσμιος Θεατρικός Κατάλογος του Ολοκαυτώματος (Holocaust Theater Catalog), όπως συντάχθηκε από το Εθνικό Ίδρυμα Εβραϊκού Θεάτρου στην Αμερική (National Jewish Theater Foundation) και δωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι, συμπεριλαμβάνει πάνω από 950 θεατρικά έργα γραμμένα από το 1933 ως σήμερα⁷. Πολλά, όμως, από αυτά, παρ’ όλες τις καλές προθέσεις, πέφτουν στην παγίδα της «συναισθηματικής εκμετάλλευσης του πόνου, της αισχρής έκθεσης της βίας, της εκμετάλλευσης της σκοτεινής γοητείας [sic] των Lager [στρατοπέδων]», νομίζοντας ότι έτσι θα αποκτήσουν μεγαλύτερη αξία και κύρος⁸. 

Αυτό πιστεύω πως ήταν το πιο σημαντικό κατόρθωμα του σκηνοθέτη Στάθη Λιβαθινού στην παράσταση «Εχθροί. Μια Ερωτική Ιστορία», που με την πρεμιέρα της στις 25 Μαρτίου στην Κεντρική Σκηνή του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος εισήλθε στη δημόσια ιστορία του Ολοκαυτώματος και της Θεσσαλονίκης, μιας πόλης που η φυσιογνωμία της άλλαξε ριζικά μετά την απέλαση και τη δολοφονία περίπου 45.000 Ελλήνων Εβραίων της⁹. Ο Λιβαθινός απέφυγε τέτοια ολισθήματα και δεν «ανταγωνίσθηκε» τους μάρτυρες του Ολοκαυτώματος και τις αφηγήσεις τους. Αντίθετα, κατάφερε να δημιουργήσει «μια εμπειρία απώλειας», «να υπενθυμίσει ότι το χρέος δεν τακτοποιείται ποτέ», να κάνει «τη σιωπή των θυμάτων να αντηχήσει»¹⁰. Αυτό το θέατρο, ως τέχνη της φωνής, του σώματος και της μνήμης, πέτυχε να (δι)αισθανθούμε το τραύμα, τον κίνδυνο της λήθης και την αξία της μνήμης.

Το έργο «Εχθροί. Μια Ερωτική Ιστορία»: Θεατρική διασκευή του μυθιστορήματος του Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ

Σίγουρα o σκηνοθέτης και δραματουργός οφείλει πολλά στο ίδιο το έργο, τη θεατρική διασκευή του μυθιστορήματος «Εχθροί. Μια Ερωτική Ιστορία» (1966) του Εβραίου Νομπελίστα Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ, γραμμένη στα γίντις¹¹. Είναι το πρώτο από τα μυθιστορήματα του Σίνγκερ που εξελίσσεται στην Αμερική, το 1949, μόλις τέσσερα χρόνια μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και την απελευθέρωση των επιζώντων αιχμαλώτων από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τότε ακόμη, στο δημόσιο αμερικανικό λόγο το Ολοκαύτωμα δεν (καθ)όριζε «τί σημαίνει να είσαι Εβραίος στην Αμερική, όπως εντέλει έγινε στα τέλη του 20ού αιώνα» －αυτό θα γίνει το ’60, με τη νίκη του Ισραήλ στον Πόλεμο των Έξι Ημερών και τη σύλληψη, τη δίκη και την εκτέλεση του επικεφαλής του Γραφείου Εβραϊκών Υποθέσεων της Γκεστάπο και αρχιτέκτονα του Ολοκαυτώματος Άντολφ Άιχμαν¹². Στη δεκαετία του ‘50, οι Εβραίοι αγωνίζονταν να ενσωματωθούν στην αμερικανική κοινωνία και δεν ήθελαν ακόμα να συστηθούν ως θύματα που δομούν την αμερικανοεβραϊκή κουλτούρα τους μόνο «πάνω στα δάκρυα»¹³. 

Πρωταγωνιστής στο έργο ο Πολωνοεβραίος Χέρμαν Μπρόντερ (Ορέστης Παλιαδέλης). Επιζήσας και πρόσφυγας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Χέρμαν καταλήγει στη Νέα Υόρκη και με τρεις συζύγους: τη Γιάντβιγκα (Φωτεινή Τιμοθέου), την Πολωνή υπηρέτρια που τον έσωσε από τους Ναζί κρύβοντάς τον για τρία χρόνια σε έναν αχυρώνα, τη νευρωτική ερωμένη του Μάσα (Μάρα Τσικάρα), επιζήσασα κι αυτή του Ολοκαυτώματος, και την πρώτη του γυναίκα, την Ταμάρα (Βιργινία Ταμπαροπούλου), που μαζί με τα δυο τους παιδιά θεωρείται ότι εκτελέστηκαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, μέχρι που εκείνη τον βρίσκει ζωντανή στη Νέα Υόρκη.

Το μεγάλο προτέρημα των χαρακτήρων του έργου είναι ότι δεν είναι μόνο θύματα του ναζισμού αλλά και του χαρακτήρα τους, όπως λέει ο συγγραφέας, άνθρωποι που θα ήθελαν να απελευθερωθούν από το βάρος της ιστορίας και να κριθούν μόνο για τις πράξεις τους πριν το Ολοκαύτωμα και μετά από αυτό. Κι αυτό το εκμεταλλεύτηκε σωστά ο Λιβαθινός. Δεν φοράνε τις ριγέ στολές των κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ούτε το κίτρινο αστέρι, δεν λιμοκτονούν αλλά, παρά τη φτώχεια τους, τρώνε κομπόστα και κρέας με πατάτες, αγοράζουν ευωδιαστά σαπούνια, καπνίζουν, πίνουν, και κάποιοι καταπίνουν ηρεμιστικά για να κοιμηθούν χωρίς να βασανίζονται από τον εφιάλτη του Ολοκαυτώματος που επιστρέφει κάθε βράδυ. Κάνουν έρωτα, απατούν, κάνουν παιδιά και παντρεύονται, πάνε στη θάλασσα, σε θέρετρα και πάρτι.

Κι όμως, είναι ζωντανοί νεκροί, υποχρεωμένοι από την Ιστορία να ξεκινήσουν μια νέα ζωή στη δυτική πλευρά του Μανχάταν. Η Αμερική αυτών των Εβραίων προσφύγων είναι ένας κλειστοφοβικός τόπος εξορίας, μια σχεδόν μη πραγματική πόλη όπου ζουν σε κατάσταση limbo. Η Αμερική τους δεν είναι ούτε Κόλαση ούτε Παράδεισος, είναι ένα ημιφωτισμένο τοπίο όπου κυκλοφορούν απαρατήρητοι, αναζητώντας έναν Θεό, η καλοσύνη του οποίου, αν όχι η ύπαρξή του, είναι αμφίβολη¹⁴. Αυτή τη συνθήκη του Καθαρτηρίου －ούτε Κόλαση ούτε Παράδεισος－την απέδωσε λιτά, λειτουργικά και ατμοσφαιρικά η σκηνογράφος-ενδυματολόγος Ελένη Μανωλοπούλου και ο φωτιστής Αλέκος Αναστασίου.

Αυτά όλα τα δίνει το έργο του Σίνγκερ και αυτά βοήθησαν τον Λιβαθινό να σκηνοθετήσει μια παράσταση για το Ολοκαύτωμα, χωρίς να ανταγωνιστεί όπως προείπα, τη φρίκη της Ιστορίας. Με τον ίδιο τρόπο που απέδωσε με προσοχή το πικρό χιούμορ του έργου και το σχεδόν μπεκετικό, «διανοητικό» γέλιο των χαρακτήρων, που σαν τον σαιξπηρικό Τίτο Ανδρόνικο γελούν και αστειεύονται γατί έχουν στερέψει από δάκρυα. Από την ειρωνική διαπίστωση της Μάσα ότι όσοι πέρασαν από το Άουσβιτς ξέρουν καλά ότι «ο Θεός δεν είναι χορτοφάγος»¹⁵ και την απορία του Χέρμαν στην παρατήρηση ότι τα εβραϊκά Σάββατα ο Θεός ενοχλείται από τον καπνό του τσιγάρου του, «Τον ενοχλεί ο καπνός του τσιγάρου μου; Ο καπνός από τα κρεματόρια δεν τον ενοχλούσε;»¹⁶, μέχρι τον Εβραίο ηθοποιό Γιάσα (Παναγιώτης Καμμένος) που επαναλαμβάνει στο πάρτι του ραβίνου Λάμπερτ (Γιάννης Καραμφίλης) τα αστεία με τα οποία διασκέδαζε τους κρατούμενους στο στρατόπεδο Τερέζιενστατ: «Επιγραφή στην είσοδο του θαλάμου των αερίων: Προσοχή απότομο σκαλί»˙ «Κύριοι! Γιατί αυτοκτόνησε ο Χιίτλερ; Γιατί του ήρθε ο λογαριασμός για το αέριο... (Γελάει)¹⁷». Με τα αστεία του ο Γιάσα μάς δίνει την ευκαιρία να θυμηθούμε ότι το θέατρο επέζησε ακόμα και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, με παραστάσεις καμπαρέ, σκετς που σατίριζαν τις συνθήκες διαβίωσης στα στρατόπεδα¹⁸. 

Επίλογος

Το Ολοκαύτωμα είναι η «δοκιμή πυρός» του ιστορικού θεάτρου, το ιστορικό γεγονός που θέτει ηθικά και αισθητικά όρια στη σκηνική αναπαράσταση του παρελθόντος¹⁹. Με οδηγό τον Σίνγκερ, ο Στάθης Λιβαθινός και οι συντελεστές αυτής της καλοστημένης παράστασης έδωσαν, μέσα από την ερωτική ιστορία τεσσάρων επιζώντων του Ολοκαυτώματος που παλεύουν να αναγεννηθούν από τις στάχτες τους σε τόπο ξένο, μια ιστορία επιβίωσης, μια παράσταση για τη μνήμη και το τραύμα, και τις επιπτώσεις τους στη διαμόρφωση της ατομικής και της συλλογικής ταυτότητας. Ως τέτοια, εισχωρεί στη δημόσια ιστορία του Ολοκαυτώματος και της πόλης της Θεσσαλονίκης, αυτής που ο Μαζάουερ αποκάλεσε «Πόλη των Φαντασμάτων» ²⁰.

1. Μαρκ Μαζάουερ, “Τι Θυμάται η Πόλη”, Μακεδονία 31 Ιανουαρίου 2023, Βιντεοσκοπημένη η ομιλία του Μαζάουερ υπάρχει στο Κανάλι του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων - Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων.
2. Juan Mayorga, “The Theatrical Representation of the Holocaust”, Holocaust Theater Catalogue, The Theatrical Representation of the Holocaust (miami.edu).
3. Αριστοτέλης, Περὶ Ποιητικῆς 9, 1451a36-1451b32, μτφ. Σταύρος Τσιτσιρίδης, στο Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, επιμ. Θ. Κ. Στεφανόπουλος, Στ. Τσιτσιρίδης, Λ. Αντζουλή και Γ. Κριτσέλη.
4. Mayorga.
5. Πολυξένη Ελευθερίου, Η Δημόσια Ιστορία ως Συγκρουσιακό Θέμα: Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων στο Διαδίκτυο, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, 2012: 16.
6. Ό.π. 16.
7. Βλ. htc.miami.edu/.
8. Mayorga.
9. Μαρκ Μαζάουερ, “O Μαρκ Μαζάουερ μιλά για την Θεσσαλονίκη των συναγωγών και των χαμάμ”, συνέντευξη, LIFO 19/8/2022.
10. Mayorga.
11. Το μυθιστόρημα του Σίνγκερ είναι μεταφρασμένο στα εβραϊκά και διασκευασμένο για το θέατρο από τους Ρόι Χεν και Εβγκένι Άριεχ. Μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Λεωνίδα Καρατζά, ο οποίος ακολούθησε τη ρωσική μετάφραση της Κάτια Σοσόνσκαγια και του Ρόι Χεν. 
12. Hasia Diner, “Post-World-War ΙΙ American Jewry and the Confrontation with Catastrophe”, American Jewish History, Vol. 91, No. 3/4 (September-December 2003): 441, 445.
13. Ό.π. 442-443.
14. Leslie Fiedler, “Isaas Bashevis Singer; or, the American-ness of the American Jewish Writer”, Studies in American Jewish Literature (1981-), No. 1 (1981): 127.
15. Ίσαακ Μπάσεβις Σίνγκερ, Εχθροί. Μια Ερωτική Ιστορία, στο πρόγραμμα της παράστασης Εχθροί. Μια Ερωτική Ιστορία, μτφ. Λεωνίδας Καρατζάς, Θεσσαλονίκη: ΚΘΒΕ, 2022-2023: 54.
16. Ό.π. 44.
17. Ό.π. 58-59.
18. Arvin Goldfarb, “Theatrical Activities in Nazi Concentration Camps”, Performing Arts Journal , vol.1, No2, (Autumn 1976).
19. Mayorga.
20. Mark Mazower, Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων: Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950, μτφ. Κώστας Κουρεμένος, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2006.