Θέμελης Γλυνάτσης: «Ο Κυανοπώγωνας δεν σταματάει να σε εκπλήσσει»

Μια μολυβένια βράχινη πλαγιά ή μήπως μια θάλασσα σκοτεινή, φουρτουνιασμένη; Και πάνω σ’ αυτή την δυσοίωνη επικράτεια να επιπλέει και να βυθίζεται ένα δωμάτιο με αδειασμένα ολόγυρα τα «σωθικά» του –ένα κρεβάτι, ένα σκαμπό, ένα παράθυρο. Η ατμόσφαιρα μυρίζει απειλή και ένταση και μόνο που αντικρύζεις το σκηνικό για τον «Πύργο του Κυανοπώγωνα» που ανεβαίνει από τις 9 Μαρτίου στην Εθνική Λυρική Σκηνή –σε μια σπονδυλωτή παράσταση που περιλαμβάνει επίσης την κωμική μονόπρακτη όπερα «Τζάννι Σκίκκι» του Πουτσίνι. «Ο χώρος είναι το πρώτο πράγμα το οποίο πρέπει να αντιμετωπίσεις στο συγκεκριμένο έργο του Μπέλα Μπάρτοκ. Με τον σκηνογράφο και ενδυματολόγο Λέσλι Τράβερς αποφασίσαμε ότι πρέπει να υπάρχει κάτι σχεδόν κοινότοπο πλάι σε κάτι παντελώς ανοίκειο» μου εξηγεί ο Θέμελης Γλυνάτσης.

Καθισμένοι μπροστά στην υποβλητική γλυπτική εγκατάσταση, ο γνωστός για τη σχέση του με το λυρικό και το μουσικό θέατρο σκηνοθέτης (αφού έχει μεταξύ άλλων ασχοληθεί με την όπερα δωματίου Cendrillon, το «Χειμωνιάτικο ταξίδι», την «Αλτσίνα» του Χέντελ, το «Λευκό Ρόδο» του Ούντο Τσίμερμαν), μου συστήνει μια εικονογραφία που αγαπά τις σιλουέτες των ρούχων της δεκαετίας του 1950 και το χιτσκοκικό σύμπαν (από ταινίες όπως οι: Δεσμώτης του Ιλίγγου, Τα πουλιά, Ψυχώ, Μάρνι), το οποίο άλλωστε συγκαταλέγει στις σταθερές αναφορές του. «Θεωρώ ότι συνειδητά ή ασυνείδητα ο Χίτσκοκ στριφογύριζε την ιστορία τουχ Κυανοπώγωνα σε πάρα πολλές από τις ώριμες ταινίες του, την ιδέα για τη γυναίκα η οποία επιδιώκει να μάθει και κινδυνεύει».

Το παραμύθι του Κυανοπώγωνα, μια από τις πιο αιμοσταγείς αφηγήσεις της δυτικής παράδοσης, μιλά για έναν αριστοκράτη ο οποίος δολοφονεί τις νεαρές συντρόφους του όταν εκείνες αψηφούν την απαγόρευσή του να εξερευνήσουν το κάστρο του. Καθώς θέλει να μάθει για το παρελθόν του, η Ιουδίθ ανοίγει μία μία τις επτά κλειστές πόρτες και πίσω τους ανακαλύπτει έναν διαφορετικό κόσμο, τα αμύθητα πλούτη, τον ηρωισμό και τη δόξα του συζύγου της, αλλά επίσης πόνο, δάκρυα, αίμα και σκληρότητα.

Οι σκοτεινές ιστορίες φαίνεται να τον έλκουν σταθερά του αναφέρω και γελώντας αποκρίνεται ότι θα ήθελε να καταπιαστεί με κάτι πιο ανάλαφρο αλλά μάλλον τον έχουν συνδέσει με μια τέτοιου είδους δραματουργία. «Ο Κυανοπώγωνας είναι ένα δύσκολο συναισθηματικά έργο και αυτή είναι η φοβερή του γοητεία. Το πρωτάκουσα στα 18 μου ως φοιτητής, μου εντυπώθηκε και ανήκει στις αγαπημένες μου όπερες. Ο συνθέτης καταφέρνει να δημιουργήσει ένα αρχιτεκτόνημα μέσω του ήχου. Διαρκεί μόλις μία ώρα αλλά είναι ιδιαίτερα απαιτητικό για τους ερμηνευτές καθώς εξελίσσεται ως ένας συνεχής διάλογος μέσα από το τραγούδι. Διαθέτει τρομερή φαντασία και μουσικό πλούτο που σε ταξιδεύει σε χώρους, αισθήσεις και αναμνήσεις. Στο παραμύθι του Σαρλ Περώ η κλιμάκωση της αποκάλυψης των νεκρών συζύγων στο τελευταίο δωμάτιο προκαλεί φρίκη, όμως στο έργο του Μπάρτοκ αποτελεί ένα από τα πιο λυρικά σημεία, τόσο συγκινητικό, τραγικό και ερωτικό. Σαφέστατα πρόκειται για ένα από τα πιο ερωτικά έργα όλων των εποχών».

Διαχωρίζει την (γραμμένη το 1697) ιστορία του Γάλλου συγγραφέα από την μονόπρακτη όπερα του 1911 επισημαίνοντας πως το παραμύθι ακολουθεί την πεπατημένη συνταγή για ιστορίες που απευθύνονται κυρίως σε νεαρές δεσποινίδες, οι οποίες προετοιμάζονται για γάμο, υποδεικνύοντάς τους συμπεριφορές που πρέπει να αποφεύγουν (π.χ. το να κάνεις πολλές ερωτήσεις στον σύζυγό σου). «Ο Μπάρτοκ, όμως, καταθέτει μια ανατομία της ανδρικής ψυχής. Ενώ στην παρτιτούρα και το λιμπρέτο ο γυναικείος ρόλος είναι πιο παρών, η ματιά του είναι ιδιαίτερα διεισδυτική σε σχέση με την τρομακτική συστολή και την αγωνία του άνδρα μπροστά στην ερωτική σύντροφο, που ερμηνεύεται ως κάτι που παρεισφρέει και “κλειδώνει” τον άλλον. Ο τραγικός χαρακτήρας είναι ο Κυανοπώγωνας, ο οποίος προσπαθεί να ευτυχίσει αλλά είναι απελπιστικά μόνος. Δεν μπορεί να βρει το θάρρος να αντιμετωπίσει το παρελθόν του και να ανοιχτεί σ’ εκείνη. Στο τέλος λέει “Τώρα όλα είναι νύχτα”. Βυθίζεται και ο ίδιος».

Η μοναξιά του ήρωα και η γενναιότητα της συντρόφου του να αναζητά τη γνώση είναι σίγουρα από τα στοιχεία που τον ενδιαφέρουν, όπως και το γεγονός ότι το έργο δεν παίρνει θέση. «Είναι όλο βασισμένο σε μια αμφισημία, σε μιαν αμφιβολία. Δεν μας δίνει καμία απάντηση για το ποιος είναι καλός ή κακός. Είναι μια δόνηση, μια άσκηση ισορροπίας, που συνεχώς τρεμοπαίζει, γιατί ο συνθέτης δεν θέλει να την επιλύσει. Είναι το πιο δικό του έργο κατά μία έννοια, γι’ αυτό και τόσο αινιγματικό. Με τη σύνθεση να χρονολογείται στο 1911, η μοναδική όπερα του Ούγγρου συνθέτη έρχεται μετά από μία έντονη ερωτική απογοήτευση που βίωσε και παρότι την έχει αφιερώσει στη σύζυγό του, κρύβει κωδικοποιημένες μελωδίες για την πρώην ερωμένη του».

Η παράσταση απομακρύνεται συνειδητά από τη μυθολογία του serial killer που ακολουθεί συνήθως το συγκεκριμένο έργο και εστιάζει σ’ έναν άντρα και μια γυναίκα, την πρώτη νύχτα του γάμου τους, οι οποίοι σταδιακά βυθίζονται σε ένα σύμπαν πολλαπλών πραγματικοτήτων, ψυχικών τραυμάτων, κρυμμένων αναμνήσεων και ανοίκειων χώρων. «Το έργο λειτουργεί τόσο ως συμβολιστική ανατομία μιας ερωτικής σχέσης, όσο και ως κατάβαση στο ψυχικό αίνιγμα που κρύβει ο μυστηριώδης δούκας. Η μουσική του Μπάρτοκ, ο τρίτος “πρωταγωνιστής” της ιστορίας, δεν ζωντανεύει μόνο τις επιθυμίες και τα αδιέξοδα των δυο χαρακτήρων, αλλά πλάθει ταυτόχρονα με απαράμιλλη έμπνευση και τόλμη το λαβυρινθώδες σύμπαν του πύργου, από την ανατριχιαστική ατμόσφαιρα της αίθουσας βασανιστηρίων μέχρι το λυρισμό του μαγικού κήπου». Το συμβολιστικό κείμενο του Μπέλα Μπαλάζ έδωσε την ευκαιρία στον συνθέτη να καταθέσει μια παρτιτούρα που αξιοποιεί τα ηχοχρώματα των οργάνων μιας μεγάλης ορχήστρας, η οποία περιλαμβάνει έως και τον επιβλητικό ήχο του εκκλησιαστικού οργάνου.

Από τη μουσική ξεκινά και ο Θέμελης Γλυνάτσης να προσεγγίζει τα λυρικά έργα με τα οποία καταπιάνεται. «Σκηνοθετώ κατ’ αρχάς ως ακροατής. Ακούω το έργο πάρα πολλές φορές για να κατανοήσω τη δομή του –την υφή, τη διάρκεια, την ένταση, την αρμονία. Ο “Κυανοπώγωνας” είναι σαν μία ανεξάντλητη πηγή επινόησης μουσικά. Οι χρωματισμοί της ορχήστρας, η πυκνότητα της σύνθεσης, η ασύλληπτα έξυπνη χρήση του λόγου σε σχέση με τη μουσική, ο ιδιοφυής τρόπος με τον οποίο ο Μπάρτοκ έχει εντάξει φολκλορικά στοιχεία από τραγούδια που συνέλλεγε ως εθνομουσικολόγος, το γεγονός ότι τη μία στιγμή η μουσική είναι ανατριχιαστική και την άλλη λυρική. Δεν σταματάει να σε εκπλήσσει. Επίσης, δεν ξέρεις πού το πάει μουσικά. Από τη μέση και μετά, ο συνθέτης σε αποσταθεροποιεί, σε κάνει να χάνεσαι –με τεχνάσματα δομικά και υφολογικά– γιατί αρχίζει σταδιακά η κατάβαση στο σκοτάδι».

Χρειάστηκαν επτά χρόνια για να συναντήσει ο σκοτεινός δούκας το κοινό από σκηνής, καθώς αρχικά το έργο θεωρήθηκε «υπερβολικά πειραματικό». Στην ΕΛΣ έχει παρουσιαστεί μόλις δύο φορές (το 1966 και το 1967), ενώ το 2017 ο πιανίστας Γιώργος Κωνσταντίνου επιχείρησε μια παράλληλη ανάγνωση της πορείας του Κυανοπώγωνα και της Via Crucis, της διαδρομής του Ιησού προς τον Γολγοθά, ανασυνθέτοντας το υλικό των Μπάρτοκ και Λιστ για έναν απρόσμενο συνδυασμό οργάνων. «Στην Ελλάδα υπάρχει μια εμμονή με το ιταλικό ρεπερτόριο. Πλέον όμως στη Λυρική έχει γίνει ένα άνοιγμα σε έργα από την Τσεχία, τη Ρωσία (του Γιάνατσεκ, του Σοστακόβιτς). Πρέπει να έρχεται το κοινό σε επαφή με αυτό το ρεπερτόριο. Το κάνει πιο έξυπνο. Αυτό είναι το απίστευτο με τον μοντερνισμό: σε κάνει να μαθαίνεις να ακούς, να διαβάζεις, να βλέπεις από την αρχή. Αυτό πρέπει να κάνει η τέχνη».

INFO:
Ο πύργος του Κυανοπώγωνα του Μπέλα Μπάρτοκ & Τζάννι Σκίκκι του Τζάκομο Πουτσίνι
Εθνική Λυρική Σκηνή
Στις 9, 12, 19, 24 Μαρτίου
Ώρα έναρξης: 19.30 (Κυριακή: 18.30)