Εγώ και ο Μπέκετ

Μια νέα ανάγνωση στον μονόλογο του Σάμιουελ Μπέκετ Όχι εγώ (1972), από τα εμβληματικότερα μεταπολεμικά έργα, έρχεται στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο ΚΠΙΣΝ. Στην τολμηρή προσέγγιση δυο καλλιτεχνών, του καινοτόμου συνθέτη Ζήση Σέγκλια και του σκηνοθέτη του ερευνητικού θεάτρου Σάββα Στρούμπου, η μπεκετική ηχητική και σημασιολογική «άβυσσος» αποδίδεται όχι από ένα στόμα, όπως στην πρωτότυπη γραφή του δημιουργού, αλλά από δύο σώματα σε φωνητική και κινησιολογική αντίστιξη. Δυο φωνές από τον ίδιο πυρήνα αναβλύζουν την μπεκετική άβυσσο, η οποία παραμένει συμπυκνωμένη αλλά, αντί για μια στιγμή, καταλαμβάνει έναν χώρο άχρονο, με την ορχήστρα να προσφέρει σε αυτόν παλμό χωρίς πορεία, ήχο χωρίς αιτία, βάθος χωρίς όρια.
Η παράσταση- σε νέα μετάφραση δουλεμένη ειδικά από τον Θωμά Συμεωνίδη και μουσική διεύθυνση Νίκου Βασιλείου-προσεγγίζει το μπεκετικό υλικό ως ιδιόμορφο, σύγχρονο μουσικό θέατρο που ερευνά τα όρια της θεατρικής δυνατότητας. Ήχοι, εικόνες και χειρονομίες, φαινομενικά εγκλωβισμένες σε ένα στόμα σε ακατάσχετη «λεκτική αιμορραγία», ανοίγουν τον θεατρικό και τον μουσικό χώρο για να ανασυνταχθούν σε ένα υβριδικό έργο λόγου, ήχου και κίνησης. 

Ο Σάββας Στρούμπος για την παράσταση «Όχι εγώ» στην ΕΛΣ

Η Ομάδα Σημείο Μηδέν ξεκίνησε να ερευνά τον κόσμο του Σάμιουελ Μπέκετ το 2017 με αφορμή το ανέβασμα του Περιμένοντας τον Γκοντό. Η παράσταση παρουσιάστηκε στο Θέατρο Άττις – Νέος Χώρος την περίοδο 2018 -19. Έναν μόλις χρόνο μετά ακολούθησε το έργο Ευτυχισμένες Μέρες με τη σπουδαία ηθοποιό Ανέζα Παπαδοπούλου, η οποία έφυγε πρόσφατα από τη ζωή. Και στις δύο αυτές παραστάσεις των κλασικών πλέον έργων του Μπέκετ η μουσικότητα, ο ρυθμός και η ενεργοποιημένη σωματικότητατων ηθοποιών ήταν βασικά συστατικά στοιχεία της εργασίας μας. Το κείμενο αποτελούσε για μας τοπίο άπειρων εκφραστικών δυνατοτήτων• μπορούσαμε να τις εξορύξουμε μόνο εφόσον δουλεύαμε μουσικότροπα και καθόλου εννοιολογικά, πηγαίνοντας πέρα από κάθε μορφή αναπαράστασης της καθημερινότητας – η οποία, από κάθε άποψη δεν υφίσταται στον Μπέκετ – ή οποιαδήποτε προσπάθεια δραματικής αποτύπωσης των συμβάντων του κειμένου στη σκηνή. Βλέπαμε το κείμενο ως ζώσα παρτιτούρα. Στα διάκενα μεταξύ των λέξεων ή και των νοημάτων κρύβονταν ηχητικοί/ενεργειακοί άξονες. Όσο προσπαθούσαμε να τους αφουγκραστούμε τόσο οδηγούμασταν σε νέους τρόπους να υπάρχουμε στη σκηνή, να παράγουμε τον ήχο και να εκφέρουμε τον λόγο.

Η εργασία πάνω στη μουσικότητα και τον ρυθμό προϋποθέτει το ενεργοποιημένο σώμα του ηθοποιού, που, για την Ομάδα Σημείο Μηδέν είναι ο βασικός τόπος της δημιουργίας. Στις δύο προηγούμενες παραστάσεις, όπως και τώρα στο Όχι Εγώ,  η συνεργασία με τον Θωμά Συμεωνίδη που ανέλαβε το δυσκολότατο έργο της μετάφρασης των κειμένων, υπήρξε καταλυτική. Ο Θωμάς, βαθύς γνώστης του Σάμιουελ Μπέκετ, συνέβαλε στην αποκάλυψη του μουσικού πυρήνα των έργων, φέρνοντάς μας σε άμεση αλληλεπίδραση με το πνεύμα του συγγραφέα.

Έχοντας διανύσει αυτή τη διαδρομή, γεννήθηκε η ιδέα να αντιμετωπίσουμε το Όχι Εγώ ως μουσικό έργο. Η συνάντηση με τον συνθέτη Ζήση Σέγκλια που δέχτηκε με τόλμη την πρόκληση να αναλάβει κάτι τόσο απαιτητικό όσο η μουσική σύνθεση αυτού του έργου και το ελεύθερο πνεύμα της καλλιτεχνικής διεύθυνσης της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ που αγκάλιασε την ιδέα, μας έδωσαν τη δυνατότητα να προχωρήσουμε στην υλοποίηση της.

Στην παράστασή μας του Όχι Εγώ τον ρόλο του στόματος κρατούν δύο ηθοποιοί με τις οποίες συμπορευόμαστε για εννέα χρόνια: η Έλλη Ιγγλίζ και η ΈβελυνΑσουάντ. Πρόκειται για δύο εξαιρετικές συνεργάτιδες που έχουν διανύσει χιλιόμετρα σκηνικής παρουσίας στις παραστάσεις της Ομάδας, αντιμετωπίζοντας ερμηνευτικές προκλήσεις που συχνά ξεπερνούν το ανθρωπίνως δυνατόν. Τον ρόλο της φιγούρας κρατάει ο Μπάμπης Αλεφάντης, ένας επίσης εξαιρετικός ηθοποιός με το οποίο συνεργαζόματε τα τελευταία χρόνια.

Ο Ζήσης Σέγκλιας για την παράσταση «Όχι εγώ» στην ΕΛΣ

H αποδόμηση του λόγου στη γραφή του Μπέκετ στα ελάχιστα, στις λέξεις, όπως επίσης και η λεπτή δουλειά στον ήχο της γλώσσας, οι ρυθμικές δομές που τίθενται σε μια δημιουργική αντιπαράθεση με το συντακτικό και το περιεχόμενο είναι τα στοιχεία που με γοήτευσαν τις πρώτες φορές που ήρθα σε επαφή με το έργο του. Αυτά ήταν η αφορμή για να εμβαθύνω περισσότερο στον κόσμο του Μπέκετ, που με λίγα λόγια τον συνοψίζω στην υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου να εκφραστεί. 

Παρόλο, ή μάλλον ακριβώς επειδή το έργο του Μπέκετ έχει μια αυτοτελή μουσικότητα, και υπό αυτή την έννοια η όποια μουσική επένδυση είναι εντελώς περιττή, η επιθυμία να δουλέψω με το μπεκετικό υλικό με οδήγησε ύστερα από πολλή σκέψη στο να επιχειρήσω ένα υβριδικό είδος, στο οποίο η μουσική δεν έχει τον τυπικό ρόλο που έχει στο θέατρο, ούτε όμως και αυτόν που έχει στην όπερα, αλλά μάλλον επιδιώκει να ανοίξει έναν άλλο χώρο που τοποθετούνται οι φωνές, η πρόζα και το τραγούδι. 

Αυτό που με ενδιαφέρει στο μουσικό θέατρο από δραματουργική άποψη είναι μια αφηγηματική εικόνα που ξεφεύγει από τα κλασικά οπερατικά θέματα αλλά και την ύπαρξη κάποιου σεναρίου με δράση ή τέλος πάντων μια ιστορία. Ο στόχος είναι να κάνω τις πιο εσωτερικές και βαθιές λειτουργίες της ανθρώπινης ύπαρξης να αναδυθούν τόσο μέσα από την εκφραστική δύναμη της φωνής όσο και μέσα από τον ηχητικό πλούτο ενός συνόλου.

Στο έργο του Μπέκετ, η εικόνα της αποκομμένης λέξης μέσα σε ένα συντακτικό χάος, που εύκολα παραλληλίζεται με το απομονωμένο άτομο μέσα σε ένα κατεστραμμένο σκηνικό ταιριάζει ιδανικά με αυτό που έχω στο μυαλό μου για το μουσικό θέατρο. Και το Not I η πιο ακραία εφαρμογή αυτής της εικόνας.

Μεταφέροντας το έργο του Μπέκετ στο μουσικό θέατρο, αυτά τα στοιχεία (ο ρυθμός, στην περίπτωση του Not I ασθμαίνων, η θραυσματικότητα των προτάσεων και η αποδόμηση του νοήματος σε τέτοιο βαθμό που να υποχωρούν μπροστά στο σημαίνον τους, τον ήχο δηλαδή, η αισθητική του less is more που καταλήγει στο τίποτα αλλά και η αισθητική της αποτυχίας) είναι τα σημεία που εστιάζω, γαντζώνομαι και τελικά προτείνω μια βουτιά, μια μεγέθυνση μέσα από μια χρονική αλλά και χωρική διαστολή (μια ώρα αντί για δώδεκα λεπτά ― δυο σώματα αντί για ένα στόμα, πλαισιωμένα από μια σχεδόν αιωρούμενη φιγούρα-ακροατή και ένα ενόργανο σύνολο). 

Όλη η αυτή η πορεία και η δημιουργική διαδικασία συμπίπτουν με μια πολύ ευτυχή συνάντηση – αυτή με την Ομάδα Σημείο Μηδέν και το σκηνοθέτη Σάββα Στρούμπο, που από διαφορετικές αφετηρίες αλλά με κοινό καλλιτεχνικό όραμα επιχειρούμε να φέρουμε τα θεμελιακά στοιχεία του θεάτρου και της μουσικής μέσα στο έργο του Μπέκετ και τελικά να παραδώσουμε ένα υβριδικό είδος που υπερβαίνει τόσο το θέατρο όσο και τη μουσική.

Λίγα λόγια για το έργο  «Όχι εγώ» του Σάμιουελ Μπέκετ

Γραμμένο το 1972 με την ηθοποιό Μπίλι Ουάιτλω κατά νου, το «Όχι εγώ» του Σάμιουελ Μπέκετ είναι ο λεκτικός χείμαρρος μιας γυναίκας που πυροδοτείται στον απόηχο ενός τραυματικού γεγονότος, εγγεγραμμένου στο σώμα και απωθημένου χρόνια από τη μνήμη. Μέσα από την αφαιρετική σκηνική ποιητική του, ο Ιρλανδός δραματουργός αποτυπώνει τη χειμαρρώδη λογοδιάρροια ενός αιωρούμενου γυναικείου στόματος στον απόηχο ενός απροσδιόριστου συμβάντος, υπό το βλέμμα της φιγούρας ενός μυστηριώδους ακροατή χωρίς ιδιότητες. Στην απογυμνωμένη θεατρική του απόδοση, η διάρκεια του μονολόγου είναι μόλις δεκαπέντε λεπτά, ενώ η οδηγία του συγγραφέα είναι η ηθοποιός να τον αποδώσει απνευστί. Το έργο έκανε πρεμιέρα το 1972 στο θέατρο Forum του Κέντρου Λίνκολν της Νέας Υόρκης και, από κάθε σκοπιά, σωματική, διανοητική ή συναισθηματική, αποτελεί έναν από τους πιο απαιτητικούς μονολόγους του παγκοσμίου θεάτρου.