Γιάννη Καραούλη, γιατί να δει ένας έφηβος «Το ξύπνημα της άνοιξης»;

Σ’ ένα σκηνικό πολυμορφικό που μεταμορφώνεται από μουσείο σε σχολική τάξη κι από παιδική χαρά σε οικιακό υπνοδωμάτιο, μια ομάδα εφήβων πασχίζει να ανακαλύψει τον κόσμο μέσα σε ένα σώμα που ξυπνά. Πνίγονται στις αντιφάσεις της κοινωνίας τους, έχοντας απέναντί τους ενήλικες που παραμένουν οδυνηρά απόντες, κακοποιητικά παρόντες (ακόμα κι όταν δεν παρελαύνουν στη σκηνή), άβουλοι και λίγοι να απεγκλωβιστούν από τις κοινωνικές επιταγές, στείρες αντιλήψεις και καταπιεστικές συμπεριφορές. Βιώνουν με ένταση τα «δράματα» της εφηβείας, καθώς αναρωτιούνται για την ταυτότητά τους, τον έρωτα και τη σεξουαλικότητα, τη σχέση με τους άλλους, το αποτύπωμά τους στον κόσμο.  

Γραμμένο το 1891, με τον υπότιτλο «Μια παιδική τραγωδία», το «Το ξύπνημα της άνοιξης» δεν βρήκε εύκολα τον δρόμο του για τη σκηνή. Πέρασαν 15 χρόνια ώσπου να κάνει την παγκόσμια πρεμιέρα του στο Kammerspiele στο Βερολίνο σε σκηνοθεσία Μαξ Ράινχαρτ και με τον συγγραφέα του Φρανκ Βέντεκιντ να υποδύεται ο ίδιος τον ρόλο του άνδρα με τη μάσκα. Έργο εκρηκτικό, σκοτεινό και προκλητικά ειλικρινές, θέτει ερωτήματα δύσκολα κι έτσι γνώρισε συχνά τη λογοκρισία μέχρι τη δεκαετία του 1960.

Έμεινε, όμως, ανεξίτηλα στη μνήμη του Γιάννη Καραούλη, από τη στιγμή που το πρωτοδιάβασε ως φοιτητής, κρατώντας σημειώσεις στο κενό των σελίδων και υπογραμμίζοντας ατάκες. «Με συγκίνησε η ωμή αθωότητα του και η ποιητική απεικόνιση των αγώνων της εφηβείας και ταυτίστηκα με τους ήρωες σαν νεαρός αναγνώστης τότε» αναγνωρίζει ο σκηνοθέτης της φετινής παράστασης στην εφηβική σκηνή του Εθνικού Θεάτρου. «Η σκέψη μου ήταν –και με ακολούθησε ως σήμερα– πόσο θα ήθελα να είχα δει ως έφηβος το έργο αυτό. Πόσο θα με είχε βοηθήσει και μετακινήσει θετικά να μην νιώθω μόνος στις τότε σκέψεις και αγωνίες. Γιατί μιλάει για τις δυσκολίες και τα ερωτήματα του να μεγαλώνεις. Πώς ανακαλύπτουμε ποιοι είμαστε και τι θέλουμε στη ζωή; Πώς αντιμετωπίζουμε όλα τα μπερδεμένα και μερικές φορές τρομακτικά πράγματα που έρχονται με το να είσαι έφηβος; –όπως το σεξ, οι σχέσεις και οι ενήλικοι που φαίνεται να μην μας καταλαβαίνουν».

Το «Ξύπνημα» που παρουσιάζει στο θέατρο Ρεξ θέλησαν –με την Λητώ Τριανταφυλλίδου, η οποία υπογράφει τη σκηνική προσαρμογή, και με τους συντελεστές της παράστασης– να καθρεπτίζει τη σημερινή εφηβική εμπειρία, γι’ αυτό και το μπόλιασαν με σύγχρονες αναφορές και βασίστηκαν στη νέα εκδοχή της Άνια Ράις.

Πόσο «διαφορετικό» είναι αυτό το «Ξύπνημα» και σε ποια στοιχεία; Πόσο «ακούγεται» ο λόγος του Βέντεκιντ στην παράσταση;

H Ράις έχει μεταφέρει το έργο από την Γερμανία του 19ου αιώνα στη σύγχρονη εποχή με αντιστοιχία και στη γλώσσα αλλά και στην απεικόνιση του εφηβικού κόσμου. Η μεταφορά αυτή επιτρέπει να εξερευνήσουμε τις θεματικές του έργου σε ένα πλαίσιο κοντά στο σήμερα των παιδιών. Και έτσι να γίνει πιο προσβάσιμο και να τους αφορά άμεσα. Ειδικότερα, η Ράις ρίχνει μια πιο κοντινή και τωρινή ματιά στα θέματα σεξουαλικότητας και φύλου και στο πώς η τεχνολογία και τα social media αλλάζουν τον τρόπο που επικοινωνούμε και αλληλεπιδρούμε μεταξύ μας. Δουλεύοντας περαιτέρω το κείμενο με τις συνεργάτιδες στη μετάφραση, δραματουργία και διασκευή, διαπιστώσαμε πόσα ερωτηματικά και κοινωνικές δυστοκίες υπάρχουν ακόμα, αλλά και πόσες καινούριες ερωτήσεις έχει δημιουργήσει η σύγχρονη εποχή πάνω στις θεματικές του Ξυπνήματος. Παρά τις διαφορές, ωστόσο, ο λόγος του Βέντεκιντ ακούγεται ισχυρά στην παράσταση, γιατί πέρα από το ότι η ίδια η Ράις στάθηκε με σεβασμό και χρησιμοποίησε με ουσιαστικό τρόπο το κλασικό κείμενο, η δουλειά που έγινε στη δική μας σκηνική μεταφορά, εκτός των άλλων, επανέφερε και κομμάτια του πρωτότυπου.

Δεδομένου ότι το έργο γράφτηκε στα τέλη του 19^ου αιώνα, φοβηθήκατε ότι μπορεί να φαίνονται τα… χρόνια του (φερ’ ειπείν σε σχέση με το γεγονός ότι πλέον οι έφηβοι έχουν μεγάλη πρόσβαση σε πληροφορία για μια σειρά από ζητήματα όπως π.χ. για το σεξ;)

Φυσικά και υπήρχαν σκέψεις. Όμως, τα θέματα και τα μηνύματα του έργου συνεχίζουν να είναι σημαντικά και να αφορούν ανεξαρτήτως της συνθήκης στην οποία παρουσιάζονται. Ένα βασικό σημείο της πρόκλησης που είχαμε να αντιμετωπίσουμε ήταν η αφέλεια, αν θέλετε, των νεαρών ηρώων του Βέντεκιντ, η naiveté τους για θέματα όπως το σεξ. Τα σημερινά παιδιά, όμως, έχουν άπειρες μορφές πληροφόρησης για τα θέματα αυτά. Αλλά η υπερπληροφόρηση μπορεί να οδηγήσει σε λάθος δρόμους, αν δεν ξέρεις να ξεχωρίσεις το σωστό από το λάθος ή να προστατέψεις τον εαυτό σου. Και ενώ ζούμε σε μια εποχή που υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης και παρενόχλησης ηχούν καθημερινά στα αυτιά μας και η ανάγκη να μιλήσουμε στα παιδιά για θέματα όπως το σεξ, η αντισύλληψη, το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, ο σεβασμός στην επιθυμία του άλλου, η αυτοπροστασία, είναι ισχυρή, οι γονείς και το σχολείο δεν είναι διατεθειμένοι να μιλήσουν για θέματα ταμπού, λόγω της δικιάς τους δυσκολίας ή κολλημένης σκέψης. Το μάθημα της σεξουαλικής αγωγής λείπει ακόμα από την εκπαίδευση. Οι έφηβοι προσπαθούν να αναζητήσουν απαντήσεις σε θέματα που τους απασχολούν στους συνομηλίκους τους ή στο διαδίκτυο. Οι προκλήσεις, λοιπόν, οι δυσκολίες και τα ερωτήματα συνεχίζουν να είναι μεγάλα.

Από την άλλη υπάρχει το αυστηρό, συντηρητικό, αυταρχικό περιβάλλον της Γερμανίας του Βέντεκιντ και το ερώτημα αν μπορεί να στηριχθεί μια αντίστοιχη συνθήκη στη μεταφορά του έργου στο σήμερα για να δικαιολογήσει το πώς οι χαρακτήρες οδηγούνται εκεί που οδηγούνται. Την απάντηση την δίνουν κάποια άλλα συνεπαγόμενα ερωτηματικά. Αυτοκτονεί ένα παιδί σήμερα λόγω πίεσης σε σχέση με τις σεξουαλικές και εκπαιδευτικές αγωνίες του; Ο σημερινός ενήλικος κόσμος είναι πιο ώριμος και έτοιμος να αναλάβει τις ευθύνες του από το να ενοχοποιήσει και να τιμωρήσει έναν έφηβο; Συζητάμε και σήμερα το θέμα της αυτοδιάθεσης του σώματος και δη του γυναικείου; Έρχονται και σήμερα άλλες εξουσίες να ορίσουν και να καθορίσουν πώς ερωτευόμαστε, κάνουμε έρωτα, αν, πότε και πώς θα κάνουμε παιδιά;

Πώς μπορεί ένα κείμενο του 1891 (που μιλά για κάτι τόσο ζωντανό όσο τα νιάτα) να εξακολουθεί να συγκινεί και να προκαλεί το ενδιαφέρον και σήμερα;

Δεν είναι τυχαία ένα έργο σταθμός της παγκόσμιας δραματουργίας. Πέρα από την φόρμα του και τον τρόπο που κινείται ανάμεσα στα είδη (ρεαλισμός, εξπρεσσιονισμός, ποιητικός λόγος και σκληρότητα από την άλλη), μίλησε με έναν τρόπο καινοτόμο και προκλητικό για τα νιάτα και τον παρωχημένο, αυταρχικό ενήλικο κόσμο. Με έναν τρόπο που ιντριγκάρει, συγκινεί και γοητεύει ακόμη και σήμερα.

Πώς προσεγγίσατε το κείμενο; Ποια ήταν η αφετηρία για να δομήσετε την παράσταση;

Τα πρώτα βήματα έγιναν με μια διπλή, παράλληλη δουλειά. Να εξερευνήσουμε τους χαρακτήρες και να ξεκαθαρίσουμε τις προθέσεις και τις δράσεις τους, όπως το ίδιο το κείμενο τις δίνει, γιατί αυτό αποκαλύπτει τους ρόλους και τα θέλω τους και από την άλλη να εξερευνήσουμε μαζί με την Φρόσω Κορρού, την κινησιολόγο της παράστασης, με αυτοσχεδιασμούς τις σχέσεις και τον κόσμο των ηρώων, αλλά και την σωματικότητά τους.

H μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε;

Να παραμείνουμε πιστοί στο πνεύμα του Βέντεκιντ, φέρνοντας το έργο στο σήμερα, προσαρμόζοντας σκηνικά τα θέματα και τις εικόνες του κι έχοντας πάντα στο νου ότι μιλάμε σε μια τρυφερή ηλικία των 13-14 και άνω. Γιατί θεωρώ ότι μπορείς να μιλήσεις για τα πάντα στα παιδιά, αρκεί να βρεις τον τρόπο να το κάνεις.

Τις παραστάσεις παρακολουθούν και σχολικές ομάδες. Μάλιστα, στο πλαίσιο αυτών των προγραμμάτων προβλέπονται δράσεις συζήτησης με τους εφήβους στην τάξη πριν και αφότου έρθουν στο θέατρο. Πώς αντιδρούν σε αυτή την εμπειρία τα παιδιά;

Είναι πολύ όμορφο αυτό που συμβαίνει με τα προγράμματα του εφηβικού στο Εθνικό, καθώς δίνει στα παιδιά την ευκαιρία να εξερευνήσουν και να μιλήσουν για τις θεματικές της παράστασης αλλά και την ίδια την παράσταση. Αυτό είναι σημαντικό, γιατί επιβεβαιώνει ότι η θεατρική πράξη δεν είναι μόνο θέαμα, αλλά αφορά και την μετακίνηση που μου προκύπτει (ή που θα έπρεπε να μου προκύπτει) ως θεατή.

Οι αντιδράσεις των παιδιών είναι ό,τι καλύτερο και επιβεβαιώνουν το γιατί μου αρέσει να κάνω εφηβικό θέατρο. Από τον αρχικό ενθουσιασμό και τους ψιθύρους σε σχέση με αυτό που συμβαίνει, την ταύτιση με τους νεαρούς ήρωες, την καφρίλα σε σημεία και το γέλιο μέχρι τη σιωπή και τη συγκέντρωση όταν τα πράγματα σοβαρεύουν καθώς η παράσταση προχωράει, οι αντιδράσεις τους είναι ένα ισχυρό νήμα που συνδέεται με την καρδιά της παράστασης και τους ηθοποιούς. Είναι ένα κοινό τόσο ζωντανό και ουσιαστικά συμμετοχικό. Συγκινούνται βαθιά γιατί είναι κάτι που έγινε για αυτούς και τους αφορά άμεσα κι αυτό είναι κάτι που το μοιράζονται συχνά μαζί μας.

Έχετε ασχοληθεί με το εφηβικό θέατρο τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο. Τι αναζητούν αυτές οι γενιές στην τέχνη;

Ως θεατές, τέχνη που μιλάει με ειλικρίνεια και χωρίς διδακτισμό και δεν καμώνεται κάτι, που απευθύνεται στα θέλω, τις αγωνίες και τις αναζητήσεις τους. Ως δημιουργοί και συνδημιουργοί, χώρο και χρόνο να εκφραστούν και να μιλήσουν για αυτά που τους αφορούν, να δοκιμαστούν και να εξερευνήσουν. Και αναζητούν συνοδοιπόρους και καθοδηγητές σε αυτή τη διαδρομή, αλλά όχι από πάνω «αυθεντίες».

Τι σας έχει προσφέρει η ενασχόληση με το θέατρο για εφήβους; Τι έχετε πάρει από αυτές τις γενιές;

Με έχει μάθει να ξαναγαπήσω το θέατρο γιατί το ξανάδα στον πυρήνα του και μέσα από τα εφηβικά μάτια. Θυμήθηκα τη χαρά του μαζί, της ομάδας, της επικοινωνίας. Και μου έμαθαν, ειδικά τα παιδιά των εργαστηρίων που κάνω, να μην είμαι τόσο απολογητικός και ενοχικός. Δεν υπάρχει χώρος για αυτά.

Ποια ατάκα συνοψίζει για σας το νόημα και τη δύναμη του έργου και εξακολουθεί να σας «ακολουθεί» από τη στιγμή που την πρωτοδιαβάσατε;

«Ας μην στεναχωριόμαστε. Χάνουμε χρόνο».