Attempt on Dying. Αναπαριστώντας την ευθανασία στη σκηνή

H ευθανασία στο προσκήνιο

Η ευθανασία, νόμιμη σε ελάχιστες χώρες σ’ όλο τον κόσμο, έλκει τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον σκηνοθετών όπως του Milo Rau, που μόλις πέρσι έκανε την παράσταση Grief and Beauty, με επίκεντρο την 85χρονη Johanna Β. Με τη συγκατάθεσή της, βιντεοσκόπησε τον ιατρικά υποβοηθούμενο θάνατό της και τον πρόβαλε στη σκηνή. 

Πιο πριν, το 2018, ο Βέλγος χορογράφος Alain Platel, που σαν τον Rau αγαπάει τις αληθινές ιστορίες, έκανε το ίδιο με την ανίατα άρρωστη L. στην παράσταση Requiem for L. 

To 2019, o Marcos Ariel Hourman, ο πρώτος γιατρός στην Ισπανία που καταδικάστηκε σε φυλάκιση γιατί το 2005 βοήθησε μια ασθενή του να πεθάνει, στάθηκε μπροστά στο κοινό στο Teatro del Barrio της Μαδρίτης και του ζήτησε να τον ξαναδικάσει: “Απόψε θέλω εσείς να με κρίνετε”, τους είπε.

Μια διαφορετική οπτική είχε δώσει νωρίτερα, το 2016, η Liz Carr, η γνωστή Βρετανίδα ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των ανθρώπων με αναπηρία, ανάπηρη η ίδια, βραβευμένη ηθοποιός και κωμικός. Με το μιούζικαλ Assisted Suicide, έθιξε το ζήτημα της στερεότυπης, αρνητικής αναπαράστασης των ατόμων με ειδικές ανάγκες ως δυστυχισμένων και της ρομαντικής αναπαράστασης της ευθανασίας ως λύτρωσης από τη “μίζερη” ζωή τους. Δεν θέλουν όλοι οι ανάπηροι να πεθάνουν, είπε η Carr, οι περισσότεροι θέλουν να ζήσουν και να χαρούν τη ζωή τους έτσι όπως είναι. Το ζητούμενο για μια κοινωνία είναι πώς να διευκολύνει τη ζωή αυτών των ανθρώπων και όχι το θάνατό τους.

Coming out x 4

Ο Nikitin αποφάσισε να βγει από τα παρασκήνια και τον τυπικό ρόλο του ως σκηνοθέτης που του αρέσουν οι βίοι των ηθοποιών του, η πολιτική, ο Άμλετ και ο Βόυτσεκ. Αυτή τη φορά επέλεξε το δικό του βίο και βγήκε στο φως μιας άδειας σκηνής (αυτό ήταν το 1ο coming out της παράστασης). Καθισμένος σε μια καρέκλα για σχεδόν 60 λεπτά μας κράτησε στο ημίφως της πλατείας και μας διηγήθηκε －για την ακρίβεια μας διάβασε από τα χαρτιά του－ την προσωπική του εμπειρία με τον ανίατα άρρωστο πατέρα του, που αν και επέλεξε την υποβοηθούμενη αυτοκτονία και μπήκε στη διαδικασία όπως την ορίζει η ελβετική νομοθεσία, τελικά κατέληξε φυσικά ένα χρόνο μετά, το 2017. Ο πάντα αθλητικός πατέρας του, που επέλεγε τα φαγητά του προσεκτικά με κριτήριο όχι τη γευστική απόλαυση αλλά τη διατροφική τους αξία, και αντιμετώπιζε το σώμα του ως μια καρτεσιανή μηχανή και ένα χημικό εργοστάσιο που θέλει συστηματική φροντίδα και συντήρηση, είδε την ανίατη νευροεκφυλιστική ασθένεια της Πλάγιας Αμυατροφικής Σκλήρυνσης (ALS) να εκδηλώνεται αναπάντεχα (αυτό ήταν το 2ο coming out της παράστασης). Ένιωσε το σώμα του, αυτή τη μηχανή που τόσο επιμελώς έλεγχε, να τον προδίδει και να τον οδηγεί στην ανικανότητα και την ανελευθερία. Ο μόνος τρόπος να την σταματήσει ήταν να πεθάνει μια ώρα αρχύτερα, δηλώνοντας στα παιδιά του －ένα από αυτά είναι κι ο σκηνοθέτης－ότι δεν θέλει να ζει έτσι (αυτό ήταν το 3ο coming out της παράστασης). 

Ο Nikitin αφηγείται πώς παρακολούθησε το ανίατα άρρωστο σώμα του πατέρα του να εκφυλίζεται από την ασθένεια, να εκθέτει στη δημόσια σφαίρα την αδυναμία του και να διεκδικεί τη μεταβολή της βιογραφίας του, την αυτοβουλία του κάποτε στη ζωή, τώρα στην αρρώστια και στο θάνατο. Nα ενσαρκώνει αυτό το νιτσεϊκό “Να πεθαίνεις τη σωστή στιγμή”, που άγγιξε ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Ίρβιν Γιάλομ στο μυθιστόρημά του Όταν Έκλαψε ο Νίτσε και αργότερα αντιμετώπισε και ο ίδιος στη ζωή του όταν η άρρωστη από καρκίνο σύζυγός του, διακεκριμένη ακαδημαϊκός και συγγραφέας Μέριλυν Γιάλομ, τον ρώτησε: “Πόσο ακόμα πρέπει να ζήσω πριν μου επιτραπεί να πεθάνω;” (Με την ευκαιρία, αξίζει να διαβάσετε το βιβλίο που έγραψαν μαζί από τη στιγμή που η Γιάλομ διαγνώστηκε με καρκίνο, Ζήτημα Θανάτου και Ζωής: Αγάπη, Απώλεια και Αυτό που Έχει Τελικά Σημασία, εκδόσεις Άγρα, μετάφραση Ευαγγελία Ανδριτσάνου, 2021). 

Είναι αυτή η δημόσια πατρική αποκάλυψη που φέρνει τον γιο Nikitin πιο κοντά στον πατέρα του, αυτό το πατρικό θάρρος να δηλώσει δημόσια τις ψυχοσωματικές ανάγκες του ακριβώς όπως ο γιος Nikitin είχε κάνει είκοσι χρόνια πριν όταν αποκάλυψε την ομοφυλοφιλία του. Το κλασικό ζεύγος του Έρωτα και του Θανάτου, που τόσο συχνά συναντούμε στη λογοτεχνία, εμφανίζεται και εδώ αλλάεπικαιροποιημένο ως ομοφυλοφιλία και ευθανασία. Το επίσης κλασικό λογοτεχνικό δίδυμο πατέρα-γιου αναδύεται, αλλά την αναμενόμενη σύγκρουση αντικαθιστά η προσέγγιση, η συνάντηση, η βαθύτερη γνωριμία και η συμπόρευση αυτών των δύο αντρών που σπάνε τη σιωπή και τη μοναξιά τους, εκθέτουν δημόσια τα σώματάτους, τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους και τις υπερασπίζονται, στον έρωτα και στη ζωή ο ένας, στην αρρώστια και στο θάνατο ο άλλος. Πατέρας και γιος διεκδικούν την αυτοκυριαρχία και τη δημόσια αναγνώρισή τους, την αυτοδιαχείριση της βιογραφίας τους. 

Δεν είναι τυχαίο ότι ο σκηνοθέτης Nikitin σκεφτόταν ενώ έγραφε τη μαρτυρία του να εντάξει την ιστορία τους σε μια παράσταση του σαιξπηρικού Άμλετ. Μόνο που αυτός ο γιος, ο Nikitin-Άμλετ, δεν τρελαίνεται, δεν απελπίζεται, δεν διστάζει, παίρνει αποφάσεις και πρωτοβουλίες κατ’ αρχάς για τη ζωή του. Παρόμοια ο πατέρας Nikitin- Βασιλιάς Άμλετ μάχεται μέχρι θανάτου τον ύπουλο δολοφόνο του, την αρρώστια που τον σκοτώνει εκ των έσω. 

Τα όρια της αναπαράστασης της ευθανασίας

Αν αναλύω αρκετά διεξοδικά το στόρι της παράστασης －κάτι που δεν συνηθίζω στα κριτικά μου κείμενα－είναι γιατί αυτό είναι η παράσταση. Μια αυτοβιογραφική αφήγηση σε μια άδεια σκηνή, χωρίς φώτα, σκηνικά, μουσική, κοστούμια. Ο σκηνοθέτης Nikitin επιλέγει τη μη αισθητική της αυτοβιογραφικής μαρτυρίας, την πλήρη απογύμνωση από κάθε ψευδαίσθηση σκηνική και αφηγηματική. Απογύμνωση στο περιεχόμενο, απογύμνωση και στη φόρμα. 

Αντιμέτωπος με τα όρια της θεατρικής αναπαράστασης της ευθανασίας και του θανάτου, επιλέγει τη μη αναπαράστασή τους. Διαγράφει το σώμα ενώ γράφει για το σώμα. O Nikitin δεν παίζει, δεν έχει καν μάθει τα λόγια του απέξω, αλλά καθισμένος διαβάζει από τα χαρτιά του. Η παρατεταμένη παύση που κάνει σε κάποια στιγμή δεν κυοφορεί τίποτα νέο ενώ μια κίνηση του δεξιού του χεριού που επαναλαμβάνει δύο φορές είναι κι αυτή μη θεατρική. Αστοχίες σκηνοθετικές; Περισσότερο μια συνειδητή προσπάθεια να δηλωθεί το αδύνατο της αναπαράστασης. Κανένα σώμα, ακόμα κι αν το θέμα είναι το σώμα, μόνο φωνή, αφήγηση και ακρόαση (για τους γερμανομαθείς θεατές) ή δυστυχώς ανάγνωση υπερτίτλων για τους υπόλοιπους. Μια μη θεατρική περφόρμανς σε χώρο θεατρικό που έτσι μετατρέπει το ατομικόβίωμα σε πολιτική άρθρωση και εντέλει σε κοινωνικό προβληματισμό.  

Δεύτερες σκέψεις

Αυτή την επιλογή ο σκηνοθέτης δεν την εξάντλησε. Αναζήτησε την επικοινωνία και την πέτυχε με μη θεατρικά μέσα, αλλά χρησιμοποίησε την καθιερωμένητελετουργία στο δυτικό θέατρο: Μας κάλεσε στο πλαίσιο ενός φεστιβάλ θεάτρου να δούμε μια παράσταση καταβάλοντας τον οβολό μας, να κάτσουμε στην πλατεία καινα ακούσουμε την εξιστόρηση μιας προσωπικής ιστορίας. Σχεδόν εκμεταλλεύτηκε, θα έλεγα, τη συμβατική διαδικαστικότητα του θεάτρου για να μας δώσει μια εντέλει “λογοτεχνική“ εμπειρία που επί της ουσίας δεν διαφέρει από την εμπειρία της παρουσίασης ενός βιβλίου από τον συγγραφέα του και της ανάγνωσης αποσπασμάτων από τον ίδιο. Αντί της ωμής, πρωταρχικής μορφής της αντικαλλιτεχνικής δράσης του, o Nikitin προτίμησε μια μεταποιημένη καλλιτεχνοποίηση, μια “μαγειρεμένη” παραλλαγή της μη τέχνης, που εντάσσεται σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο και προωθείται ως παράσταση που συμμετέχει σ’ ένα φεστιβάλ θεάτρου. Η διεθνής αναγνωρισιμότητα του σκηνοθέτη-πρωταγωνιστή και η ένταξη της παράστασης στο πλαίσιο ενός φεστιβάλ εγγυήθηκε και πέτυχε τη μαζική προσέλευση του κοινού και την προσεκτική ακρόαση μιας ζωντανής ανάγνωσης και μαρτυρίας, που ποτέ δεν έγινε ανάγνωση-παράσταση γιατί η φωνή του Nikitin ήταν μόνο το μέσο για τη μεταφορά του κειμένου, χωρίς υλικότητα, όγκο, εντάσεις κ.λπ. Ακόμη κι έτσι, ο Nikitin δεν διερεύνησε και δεν καλλιέργησε την εξωθεατρική σχέση με την πλατεία, δεν αποσταθεροποίησε το διχοτομικό σχήμα σκηνής-πλατείας, δεν καλλιέργησε το “μεταξύ”. Μας κράτησε στον παθητικό ρόλο του ακροατή, που στο τέλος, όπως πάλι το θέλει η σύμβαση, χειροκροτεί. 

Κάποιοι μεταξύ των θεατών χάρηκαν τη λιτότητα του σκηνοθετικού εγχειρήματος, προσωπικά έφυγα σκεπτική, βαθιά, όμως, επηρεασμένη από την ιστορία που ο Ελβετός σκηνοθέτης μοιράστηκε μαζί μας και τα θέματα και τις προκλήσεις που εγείρει για τη ζωή μας από δω και πέρα.