Η Ζωή Χατζηαντωνίου γράφει για την παράσταση «Amalia melancholia»

Πόσα φυτά να φυτέψει κανείς για να καλοπιάσει το σύμπαν και να τον λυπηθεί; Η γυναίκα ως αξιοθέατο - πεδίο πειραματισμού, ως αφύσικο ον που αδυνατεί να αναπαράξει το είδος της και να διεκπεραιώσει την ύψιστη αποστολή της. Αν η βασίλισσα Αμαλία ήταν φυτό, θα της έδιναν το όνομα Amalia melancholia.

«Ελπίζω κάποτε να μου δώσει η Ιστορία τον τίτλο της Βασίλισσας των φοινίκων», γράφει η ίδια στον πατέρα της, όταν είχε αρχίσει να κουράζεται από τις προσπάθειες, τους πειραματισμούς και τις θεραπείες, στις οποίες την υπέβαλαν καθημερινά γιατροί, βασιλικοί επιστημονικοί σύμβουλοι, σκιντζήδες και ιατροσοφιστές, προκειμένου να επιτευχθεί η αναμενόμενη εγκυμοσύνη. Ο ελληνικός λαός και οι ευρωπαϊκή διπλωματία αδημονούσαν, ο καθένας για τους λόγους τους, τον διάδοχο του ελληνικού θρόνου.

Οι σύγχρονες ιατρικές μελέτες αποδίδουν την ατεκνία της Αμαλίας σε μια ανατομική ανωμαλία, μια αφανή απλασία της μήτρας, η οποία, αν ήταν τότε διαγνώσιμη, η πρώτη βασίλισσα της Ελλάδας θα θεωρούταν ένα τέρας, ένας κακός οιωνός για τη λαμπρή επανεκκίνηση του ελληνισμού.

Η αδυναμία της να προσφέρει ένα παιδί στον λαό είχε επιπτώσεις στο ζήτημα της Παλιγγενεσίας και στην αποκατάσταση της πολιτικής σταθερότητας στο ταραχώδες νεογέννητο κράτος. «Ο διάδοχος είναι υπνωτικό των επαναστάσεων. Ένα βασιλικό βρέφος μπορεί κι αποκοιμίζει έναν ολόκληρο λαό», γράφει ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου στη βιογραφία του Όθωνα. Όπως χρειάστηκε ένα βρέφος για να γεννηθεί ο Χριστιανισμός, έτσι χρειαζόταν ένα βρέφος για να γεννηθεί ο νεο-ελληνισμός. Όμως το παιδί της Αμαλίας δεν ήρθε ποτέ και η απουσία του συνετέλεσε στην όξυνση της πολιτικής κρίσης και στη διόγκωση της λαϊκής δυσαρέσκειας, με αποκορύφωμα την έξωσή τους από την Ελλάδα.

Δύο απόπειρες δολοφονίας έγιναν εναντίον της Αμαλίας. Πολλοί θεωρούσαν ότι εκείνη στήριζε την ιδέα της παραμονής τους στην Ελλάδα, παρόλο που η πλειοψηφία των Ελλήνων τους θεωρούσε ξένους και ανεπιθύμητους. Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, αν εξοντωνόταν η βασίλισσα, τότε πιθανότατα ο Όθων θα παραιτούταν του θρόνου.

Η Αμαλία, όμως, μέχρι την τελευταία στιγμή της έξωσης, δεν θέλησε να εγκαταλείψει το όνειρο της νεότητάς της, την Ελλάδα που είχε ερωτευτεί μικρή από τα Ομηρικά έπη και τους πίνακες Γερμανών φιλελλήνων ζωγράφων. Μέσα σε μια φαντασίωση έζησαν, τα τριάντα χρόνια που έμειναν στην Ελλάδα, αυτοί οι δύο ονειροπόλοι ρομαντικοί. Το όνειρο ήταν η φυσική τους κατάσταση, ίσως γι' αυτό να απέτυχαν στην πολιτική.

Ακόμη και όταν βρέθηκαν, εξόριστοι και ξεχασμένοι, στην επαρχιακή Βαμβέργη, έδιναν ελληνικά ονόματα στις γύρω τοποθεσίες, ντύνονταν την ελληνική ενδυμασία και μιλούσαν ελληνικά κάθε απόγευμα από τις 6 έως τις 8 μ.μ. Μέχρι τη στιγμή του θανάτου της, η έκπτωτη βασίλισσα έκλαιγε στην ελάχιστη αφορμή που της θύμιζε την Ελλάδα.

Από το όραμα, την επιμονή και κυρίως την αγάπη της Αμαλίας, γεννήθηκε τελικά ένα παιδί, γεννήθηκε ένας Κήπος. Σε αυτόν, τον σημερινό Εθνικό Κήπο, παρά τις τόσες προτομές επιφανών ανδρών, δεν υπάρχει ούτε μία προτομή, ούτε μία επίσημη αναφορά, στη γυναίκα που τον ονειρεύτηκε και τον δημιούργησε. Κανείς δεν πίστευε ότι ήταν δυνατόν να συμβεί αυτό το θαύμα της φύσης στην κατάξερη και ρημαγμένη Αθήνα. Και αφού δεν υπάρχει μνημείο για εκείνη την επίμονη και ονειροπόλα γυναίκα, δημιουργούμε μια παράσταση αντί μνημείου για αυτήν. Μπορεί, πράγματι, η βασιλεία να μην ταίριαξε ποτέ με τις καταβολές αυτού του τόπου και των ανθρώπων του ∙ ας αναγνωρίσουμε, όμως, στην Αμαλία το αληθινό της βασίλειο, ας την ανακηρύξουμε, όπως επιθυμούσε, Βασίλισσα των φοινίκων.

Λίγα λόγια για την παράσταση «Amalia melancholia»

Ο τίτλος Amalia melancholia παραπέμπει σε λατινική ονομασία φυτού. Η Amalia melan-cholia είναι ένα πλάσμα μεταξύ μυθοπλασίας και Ιστορίας, μεταξύ νεότητας και γήρατος, μεταξύ στειρότητας και γονιμότητας. Το σώμα της υπερβαίνει τον χώρο και τον χρόνο: είναι κάτι μεταξύ μουσειακού εκθέματος και αιχμάλωτου ζώου, ένας «τόπος» αχαρτογράφητος, ρευστός, ανοιχτός σε μεταμορφώσεις. Ένα σώμα που βρίσκει τελικά τη δική του γραμμή φυγής προς μία άλλη διάσταση, πέραν των οικείων κοινωνικών συνόρων κι επιταγών.

Η παράσταση βασίζεται στις 887 επιστολές που έστειλε η Αμαλία στον πατέρα της από το 1836 μέχρι το 1853, σε μαρτυρίες που βρίσκονται διάσπαρτες στην εκτεταμένη βιβλιογραφία, σε ημερολόγια της εποχής, καθώς και στην απόρρητη αλληλογραφία των γιατρών που ασχολήθηκαν με την περίπτωσή της.

Οι σκέψεις της Αμαλίας, όπως τις κατέγραψε η ίδια στις επιστολές της, αναδύονται συνειρμικά. Μια κόρη απευθύνεται στον πατέρα της ξανά και ξανά, μοιράζεται μαζί του τις αγωνίες, τις χαρές, τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις της. Βλέπουμε την πορεία της νεαρής βασίλισσας, μέσα στη διάρκεια αυτών των δεκαεπτά χρόνων: Την άγουρη, ενθουσιώδη, ρομαντική Αμαλία των 18 ετών να μεταμορφώνεται σιγά σιγά στην ενήλικη, τρυφερή και πολιτικοποιημένη γυναίκα που αγάπησε την Ελλάδα σαν πατρίδα της αλλά η Ελλάδα δεν την αγάπησε ποτέ. Το πολιτικό κλίμα, οι δυσκολίες προσαρμογής, η λαχτάρα για τη γέννηση ενός απογόνου, η αφοσίωση στον Όθωνα, η λατρεία προς τον πατέρα, και φυσικά το πάθος με τη Φύση, με τον μαγικό κόσμο των φυτών και των ζώων, τους μοναδικούς αληθινούς συνομιλητές της.

Στην παράσταση, η Φύση βρίσκεται εκεί μαζί της για να μνημονεύει την αρχή, τον προορισμό, το άπαν. Η Αμαλία δεν είναι μια στολή από γαλάζια φόδρα κι ένα βυσσινί ζακετάκι με χρυσά σιρίτια. Αποκτά υπόσταση, γίνεται σώμα, παίρνει μορφή. Εκπληρώνει την αποστολή της, διαιωνίζει το είδος της, γίνεται Κήπος ∙ της δίνεται, επιτέλους ο τίτλος της Βασίλισσας των Φοινίκων.

Γιατί μια βιογραφία δεν είναι μόνο τα πραγματικά, ιστορικά γεγονότα μιας ζωής, δεν μπορεί να είναι μόνο αυτά. Μια βιογραφία είναι επίσης και όλα όσα φαντάστηκε κανείς, όσα άφησε ανολοκλήρωτα, όσα έχασε, όσα θυσίασε, όσα επιθύμησε με πάθος αλλά δεν τα απέκτησε, όσα άνθισαν μέσα του στις ατελείωτες ώρες της μοναξιάς του, μακριά από το επικριτικό βλέμμα των ανθρώπων.

Οι επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας

«Είθε η Ελλάδα να είναι εις το μέλλον ευτυχισμένη όσο το επιθυμήσαμε ο Όθων και εγώ. Είθε τα όνειρα των νεανικών μας χρόνων να γίνουν πραγματικότης».

Οι επιστολές της Αμαλίας προς τον πατέρα της Παύλο Φρειδερίκο Αύγουστο προσφέρουν σπάνιο αυτοβιογραφικό υλικό που φωτίζει την προσωπικότητα και τη δράση της. Βρίσκονται στα κρατικά αρχεία της πόλης του Ολδεμβούργου και διαβάζονται σαν απολαυστικό μυθιστόρημα ενηλικίωσης. Τα αποσπάσματα προέρχονται από το μνημειώδες δίτομο «Ανέκδοτες επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας στον πατέρα της», μετάφραση Βάνα & Μίχαελ Μπούσε, εκδ. Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ.

Αποσπάσματα:

«Αγαπημένε, καλέ, αγγελικέ μου πατέρα,
Αν δεν μπορώ να σε έχω εδώ δικό μου, δώσε μου τουλάχιστον ένα ραντεβού. Πρέπει να σε δω, γλυκέ μου, αισθάνομαι έντονα, βαθειά αυτήν την επιθυμία. Έλα το Φθινόπωρο, τότε δεν κάνει ζέστη. Με μια τέτοια ευτυχία θα τρελαινόμουν. Δες, αγαπημένε μου, όταν το σκέφτομαι, γυρίζουν όλα γύρω μου.Τις μέρες που θα είμαστε μαζί θα τις απολαύσουμε ανενόχλητοι, θα είναι μόνο για μας. Θα αποτινάξω όλες τις έγνοιες και θα απολαύσω την απόλυτη ευτυχία να είμαστε μαζί. Πόσα δεν έχουμε να πούμε! Πόσα να συμπληρώσουμε! Ένα πράγμα όμως θα δεις και θα βεβαιωθείς γι΄αυτό: Ότι είμαι ευτυχισμένη, ότι είμαι φτιαγμένη για εδώ, ότι είμαι Ελληνίδα και δεν μπορώ να ξαναγίνω Ευρωπαία. Θα με βρεις εύθυμη όπως παλιά, με την ελαφρά, πρόσχαρη διάθεση που είχα. Θα πεις: Η Μάλε δεν άλλαξε καθόλου. Και εγώ θα αισθανθώ σαν να ήμουν πάλι δεκαεπτά χρονών και θα είμαι αφάνταστα ευτυχισμένη που σε ξαναβλέπω».

«Απόψε είναι παραμονή Χριστουγέννων. Φέρνω στον νου μου την εποχή της απόλυτης ευτυχίας, όταν ήμουν παιδί ή λίγο μεγαλύτερη και σου εύχομαι Καλά Χριστούγεννα. Φαντάζομαι πως με σκεφτόσαστε ασφαλώς όλοι, έτσι που είμαι μόνη.
Χίλιες φορές σου φιλάει τα χέρια η μεγαλούτσικη κορούλα σου που σήμερα είναι στ’ αλήθεια λίγο μελαγχολική.
Αιώνια δική σου,
ΑΜΑΛΙΑ»

«Ο κήπος μου έχει ανασκαφεί και είναι έτοιμος ώστε να δενδροφυτευθεί. Κατά την εκτέλεση των εργασιών βρέθηκε το χέρι, το πόδι και ένα κομμάτι κεφαλιού ενός κολοσσιαίου αγάλματος, καθώς και τα θεμέλια ενός αρχαίου κτηρίου που ο καθηγητής Ρος εικάζει, βασιζόμενος σε μία επιγραφή, πως ήταν το γυμνάσιο ή το λύκειο (δεν θυμάμαι τί ακριβώς). Βρέθηκαν επίσης τάφοι, θραύσματα γλυπτών, μία δεξαμενή, κλπ».

«Επιθυμώ πολύ συχνά να ανοίξω σε κάποιον την καρδιά μου, αλλά ο Όθων δεν έχει χρόνο [...] Όλα μπορεί να τα υποφέρει κανείς πρόθυμα, όταν έχει την αίσθηση ότι είναι χρήσιμος. Ω, σε αυτήν την περίπτωση το αισθάνομαι, θα μπορούσα να υποφέρω εύκολα και τις μεγαλύτερες δυσκολίες. Αλλά το συναίσθημα ότι είμαι άχρηστη, παραλύει όλες τις δυνάμεις μου, γίνομαι τελείως υποτονική. Και δεν έχω καμία διασκέδαση, τίποτε που θα μπορούσε να με βγάλει από αυτά τα συναισθήματα. Αντίθετα, έχω αρκετό χρόνο για να τα σκέφτομαι όλα αυτά. Καμιά φορά έχω και την ανόητη επιθυμία να μπορούσα να διασκεδάσω έξω, όπως και οι άλλοι. Σε όλα αυτά συντελεί και η δυσάρεστη κατοικία μας. Όλα αυτά όμως θα αλλάξουν. Όλα σε αυτόν τον κόσμο είναι προσωρινά. Ο κήπος μου δίνει χαρά».

«Θα υπάρχει άραγε αυτή η αρρώστεια με τα Συντάγματα, που έγιναν μόδα, τον επόμενο αιώνα; Κάθε Σύνταγμα είναι ένα μεγάλο ψέμα. Ο λαός δεν εκπροσωπείται, αντί για ένας βασιλιάς υπάρχουν 200, η συνείδηση των βουλευτών, σύμφωνα με την οποία θα έπρεπε να μιλούν, είναι τα προσωπικά τους συμφέροντα, ο υπουργός που μπορεί να τους κοροϊδέψει περισσότερο, αυτός που μπορεί να τους ρίξει στάχτη στα μάτια, είναι ο ικανότερος. Αυτή η λεγόμενη καθιερωση των ατομικών δικαιωμάτων συνίσταται στο να πιστεύει ο καθένας ότι μπορεί να αρπάξει από τα χέρια του άλλου όσο γίνεται περισσότερα [...] Εδώ ο καθένας απαιτεί να γίνουν οικονομίες, αλλά να εξαιρεθεί ο εαυτός του και οι οπαδοί του. Ο καθένας πιστεύει ότι είναι ικανός να γίνει υπουργός, ακόμα κι αν δεν ξέρει να διαβάζει και να γράφει».

«Εννέα χρόνια πέρασαν από την ημέρα που, σαν σήμερα, ενώθηκα με τον Όθωνά μου και καθημερινά ευλογώ εκείνη την ημέρα που με οδήγησε στην ευτυχία της ζωής μου. […] Θα μας δώσει άραγε ο Ουρανός παιδιά τον δέκατο χρόνο; Σκέφτομαι καμιά φορά πως ναι.
Εκείνος όμως ξέρει καλύτερα τί είναι για το καλό μας. Πόσο άλλαξαν μερικά πράγματα σε αυτά τα εννέα χρόνια! Όταν άκουσα πριν από εννέα χρόνια να με ονομάζουν βασίλισσα της Ελλάδας, πόσο παράξενο μου φάνηκε, πόσο σκοτεινά και συγκεχυμένα ήταν όλα αυτά για μένα. Γνώριζα στην πραγματικότητα τόσο λίγα για την καινούργια μου πατρίδα, για το μέλλον μου. Και μόνο μια φωνή μέσα μου μου έλεγε ότι είναι το σωστό, ότι είναι το πεπρωμένο μου».

«Με έχει πιάσει μια πραγματική μανία να φυτεύω και να εξωραϊζω. Τώρα διεξάγω ανοιχτό πόλεμο με τον Κριεζή, γιατί θέλω να φυτέψω ένα ορισμένο μέρος, ενώ αυτός αντίθετα θέλει να αγοράσει έπιπλα. Πιστεύω ότι θα συμφωνήσουμε, με την έννοια ότι εγώ θα παραιτηθώ του χρόνου από την επιστροφή των χρημάτων, για να μπορέσω να πραγματοποιήσω το αγαπημένο μου σχέδιο. Με τον καιρό θα φέρω φοίνικες από την Αίγυπτο. Ο Όθων αστειεύτηκε πως είναι υπερβολικά κοντινό και εύκολο το να φερω φοίνικες από την Αίγυπτο και μήπως θα προτιμούσα να ψάξω στα Ιμαλάια. Με αυτόν τον τρόπο με κοροϊδεύουν. Οι φοίνικές μου όμως, που είναι υπέροχοι, θα με δικαιώσουν».

«Σου γράφω με ανοιχτή την πόρτα. Ο αέρας που μπαίνει μοσχοβολάει και η υπέροχη συστάδα των φοινίκων φαίνεται από το δωμάτιο περήφανη και ωραία. Γύρισα με την άμαξα όλη την πόλη για να απολαύσω τα διάφορα points de vues. Όλος ο κόσμος είναι με το μέρος μου, είναι καταγοητευμένοι. Μόνο ένας εφημεριδογράφος θεώρησε αναγκαίο να παραπληροφορήσει τον κόσμο γράφοντας ότι κόστισε στο κράτος 60.000 δραχμές, ενώ δεν κόστισε ούτε δεκάρα. Όλη η ιστορία θα πληρωθεί φυσικά από την τσέπη μας, και δεν θα φτάσει ούτε τις τρεις χιλιάδες, μαζί με το φιλοδώρημα για τους ναύτες. Αλλά γιατί να έχει αντίρρηση ο κόσμος που δίνουμε σε φτωχούς ανθρώπους την ευκαιρία να κερδίσουν κάτι; Δεν μένουν τα χρήματα στη χώρα και δεν είναι αφάνταστα ωραίο στολίδι για την πόλη; Αλλού λένε ευχαριστώ στους ηγεμόνες, όταν κάνουν κάτι για να ομορφύνει ο τόπος. Ωστόσο ο εφημεριδογράφος έχει άλλη γνώμη. Για να λογικευτεί πρέπει να φέρουμε κι άλλους φοίνικες! Αυτοί οι φοίνικες ομορφαίνουν αφάνταστα την Αθήνα. Αλλού δίνουν για μικροπράγματα, για παιχνίδια, τέτοια ποσά. Γιατί να μην τα δώσει κανείς και για κάτι που θα προσφέρει για αιώνες χαρά στους ανθρώπους;»

«Είναι θλιβερό που δεν έχουμε ακόμη παιδιά, αλλά εξακολουθώ να ελπίζω. Δοκίμασα κιόλας πολλά, αλλά θα μιλήσω πάλι με τους γιατρούς. Επειδή είμαι τόσο υγιής, έχω πάντα το φόβο ότι μπορεί να χάσω την υγεία μου, να καταντήσω ασθενική, και συγχρόνως να μην αποκτήσω παιδί. Αλλά έκανα πολλές φορές αυτές τις θεραπείες και εξακολουθώ να είμαι τελείως υγιής, είναι περίεργο. Προσφάτως μια γυναίκα γέννησε μετά από 22 χρόνια συζυγική ζωή. Ποιος ξέρεις, μπορεί να μου φέρει γούρι η δωδεκαετία. Ιδιαίτερα αυτή τη στιγμή η γέννηση ενός παιδιού θα ήταν μεγάλο ευτύχημα. Θέλω να κάνω τα πάντα για να αποδείξω ότι δεν φταίω εγώ και τα υπόλοιπα θα τα αφήσω στον Θεό».

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση «Amalia melancholia, η βασίλισσα των φοινίκων» στο City Guide της Athens Voice