Οι Βάκχες από τη Νικαίτη Κοντούρη

«Τελετουργία της συγκίνησης, του συναισθήματος, του μένους και του παραλόγου», όπως τις χαρακτηρίζει η Νικαίτη Κοντούρη, οι «Βάκχες» φέρουν ειδικό βάρος και προκλήσεις για σκηνοθέτες και ερμηνευτές. Έργο γραμμένο από τον Ευριπίδη το 406-405 π.Χ., ενώ βρισκόταν αυτοεξόριστος στο παλάτι του Αρχέλαου στη Μακεδονία, είναι η μοναδική σωζόμενη αρχαία τραγωδία με τον Διόνυσο ως πρόσωπο στην πλοκή. Τον θεό που καταφθάνει στη Θήβα, την πατρίδα της μητέρας του Σεμέλης, μαζί με τις πιστές του ακολούθους, για να επιβάλλει τη δική του θρησκεία και να τιμωρήσει όλους όσοι τολμούν να τον αμφισβητήσουν: την αδελφή της μητέρας του, Αγαύη, που διέδιδε πως ήταν καρπός αμαρτίας της μητέρας του με κάποιον θνητό και όχι παιδί του Δία, αλλά και τον εξάδελφό του Πενθέα ο οποίος επίσης, δεν αναγνωρίζει την θεϊκή του ιδιότητα. Στο πέρασμά του από το παλάτι του Κάδμου, ο θεός του κρασιού, της μέθης και του θεάτρου «ενδύεται» το αρχέγονο και αινιγματικό του πρόσωπο, που είναι εξαιρετικά σύνθετο και σκοτεινό. Η ύβρις φέρνει την τιμωρία και τελικά την κάθαρση, με τον Ευριπίδη να χρησιμοποιεί γι’ αυτό όλα τα μέσα της θεατρικής πράξης: μεταμόρφωση, παρενδυσία, δραματική ειρωνεία,  ελευθεριότητα, ακραίες συμπεριφορές, αφήγηση, αθέατες  εγκληματικές  πράξεις…

Σε αυτά τα μονοπάτια επέλεξε να κινηθεί η φετινή θερινή παραγωγή της Εταιρείας Τέχνης «Αrs Aeterna» και του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Ιωαννίνων, η οποία είναι προγραμματισμένη να κάνει πρεμιέρα το τριήμερο 13-15 Αυγούστου στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, πριν συνεχίσει την πορεία της σε αρχαία και σύγχρονα ανοικτά θέατρα ανά την Ελλάδα, φυσικά και στην Αθήνα. Στο τιμόνι του εγχειρήματος η σκηνοθέτιδα Νικαίτη Κοντούρη πατά στην μετάφραση του Γιώργου Χειμωνά, επιδιώκει να υπογραμμίσει τη δράση με την πρωτότυπη μουσική σύνθεση των ΘΡΑΞ ΠΑΝΚC, που θα εμφανιστούν ζωντανά στις επιδαύριες παραστάσεις, και καθοδηγεί στον ρόλο του Διόνυσου τον Άκη Σακελλαρίου.

Τι γοητεύει όμως στο έργο την ίδια, αλλά και τον Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλο, την Ιωάννα Παππά και την Κωνσταντίνα Τάκαλου, που εμφανίζονται αντίστοιχα στους ρόλους του Πενθέα, του μάντη Τειρεσία και της Αγαύης, και πώς προσεγγίζει καθένας τους τον σκηνικό του ρόλο;

Νικαίτη Κοντούρη (σκηνοθέτις στις Βάκχες)

Οι «Βάκχες» είναι μια τεράστια πρόκληση για τον σκηνοθέτη. Είναι η τραγωδία με τους περισσότερους «ανοιχτούς λογαριασμούς» από τις διασωθείσες. Η συγκυρία της πανδημίας λειτούργησε υπέρ μας με την εξής έννοια: είχαμε πολύ περισσότερο χρόνο σε σχέση με τις προηγούμενες σκηνοθεσίες μου στο αρχαίο δράμα για τη μελέτη, την κατάδυση στα σκοτεινά σημεία της τραγωδίας, την κατανόηση και την αναγκαία διακειμενική συνομιλία – στοιχεία που μας προετοίμασαν για καιρό και παραδώσανε τον Μάιο του 2021 στους εξαιρετικούς ηθοποιούς της διανομής ένα κείμενο προς συζήτηση, αμφισβήτηση, ερμηνεία.

Η ερμηνεία των δικών μας «Βακχών» εστιάζει στις εξής σταθερές: σύγκρουση πρισματικών προσωπικοτήτων· κατάδυση, μέσω και της μουσικής των Θράξ Πανκc, σε σκοτεινές περιοχές του ασυνείδητου· εξάρτηση και ταύτιση των αδύναμων από τον ισχυρό· αλλαγή συμπεριφοράς· οργή ενάντια στον εκδικητή - αμετροεπή θεό Διόνυσο· απόλυτη ερήμωση τοπίου.

Αν ο Διόνυσος είναι η φύση, ορμάει και δεν αφήνει τίποτα όρθιο στο διάβα του. Αν ο Διόνυσος είναι ο κατ’ εξοχήν ορισμός της Μανίας, των ακροτήτων, της θηριώδους δύναμης, του αφανισμού, τότε οι άνθρωποι αφήνονται έρμαια των παθών τους για να σφαδάζουν από πόνο και απόγνωση μπροστά στα αποτρόπαια που τα ανεξέλεγκτα πάθη τους τούς οδηγούν. Ο Διόνυσος, όμως, του Ευριπίδη μένει αμήχανος μπροστά σ’ αυτό που προκαλεί γιατί «Δεν τον δέχτηκαν Θεό!». Το έργο δεν τελειώνει ποτέ…

Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος (Πενθέας στις Βάκχες)

Τρία είναι τα βασικά στοιχεία που με γοητεύουν στις «Βάκχες». Το πρώτο έχει να κάνει με την συγκινητική προσπάθεια που καταβάλει ένας άνθρωπος να οργανώσει και να ελέγξει τη ζωή σύμφωνα με τους κανόνες και τους νόμους που έχουν αποφασιστεί, είτε από τον ίδιο είτε από την κοινωνία. Το δεύτερο έχει να κάνει με την ψευδαίσθηση πως μπορεί να τα καταφέρει και την έπαρση που δυστυχώς τον επισκέπτεται όταν νομίζει πως τα κατάφερε. Το τρίτο, που με αφορά και με συγκινεί βαθιά, είναι η πτώση του όταν τελικά αποδεικνύεται πως τίποτα από αυτά που νόμιζε πως ελέγχει δεν επαληθεύεται και μια δύναμη πολύ μεγαλύτερη από εκείνον τον τιμωρεί για την έπαρση και τον αφανίζει. Είναι ο Διόνυσος αυτή η δύναμη. Στη ζωή θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε, από την αρρώστια ή την τρέλα μέχρι μια μεγάλη φυσική καταστροφή και μετά το πέρασμά της αυτό που μένει είναι η αμηχανία.

Ιωάννα Παππά (Τειρεσίας στις Βάκχες)

Πρόκειται για ένα σπουδαίο έργο κατά το οποίο γινόμαστε μάρτυρες μιας τελετουργίας ιερής και συνάμα φρικιαστικής. Στις «Βάκχες» τελείται το τέλειο έγκλημα. Ένας τραυματισμένος θεός εκδικείται ξανά ζώντας την προσωπική του εμπειρία, με τη διαφορά ότι στη θέση του ίδιου τοποθετεί τον Πενθέα και τον οδηγεί με αριστοτεχνικό τρόπο στη σφαγή του από την ίδια του τη μητέρα. Είναι συγκλονιστικός ο τρόπος που περιγράφει ο δεύτερος αγγελιαφόρος τη στιγμή της απόλυτης βακχείας στον σπαραγμό του Πενθέα. Ο Διόνυσος εγκαταλείπει το μέρος χωρίς να κατανοούμε αν τελικά έχει ικανοποιηθεί από την απόλυτη καταστροφή που έχει προκαλέσει. Ο θρήνος της Αγαύης είναι πέρα από κάθε όριο της ανθρώπινης λογικής. Τελικά υπάρχει θεός; Ο θυμός του Διονύσου μοιάζει περισσότερο με θυμό ανθρώπου.

Ο μάντης Τειρεσίας – ο ρόλος που υποδύομαι – προλέγει την καταστροφή. Αποφασίζει να ακολουθήσει τον καινούργιο θεό γνωρίζοντας ότι πρέπει να τον φοβάται. Βλέπει την καταστροφή. Προτρέπει τον Πενθέα να αλλάξει στάση και να κάνει το ίδιο. Η μοίρα του εξάλλου είναι προκαθορισμένη. Ο μάντης συνομιλεί με το θεϊκό στοιχείο όσο και με το ανθρώπινο. Για μένα αυτό το πλάσμα είναι ένας ενδιάμεσος που τροφοδοτείται από τα ερεθίσματα που δέχεται από το όλον.

Κωνσταντίνα Τάκαλου (Αγαύη στις Βάκχες)

Βάκχες είναι οι ιέρειες θεϊκής μανίας που τελετουργούν για την εγκαθίδρυση μιας νέας θρησκείας. Η βακχεία ή μανία είναι ψυχοσωματικό ή ψυχολογικό φαινόμενο, μια καινούργια εμπειρία σώματος και μυαλού σε μια νέα κατάσταση. Το «κοινωνικό» πρόσωπο αντικαθίσταται από ένα «άλλο» πρόσωπο που το μυϊκό σύστημα αλλάζει και το καταλαμβάνει το πρόσωπο ενός ζώου ή θεού. Η βακχεία δεν είναι απαραίτητα κάτι κακό. Μπορεί να «γιατρέψει» γιατί περιέχει την ευλάβεια όταν κοινωνείς θεό. Μπορείς να νιώσεις ακάματος, δυνατός να χορέψεις, να υπερπηδάς σαν σε όνειρο, να πετάς, να κανείς μεγάλες πράξεις γενναιοδωρίας, να αγαπήσεις ζώα και την ίδια στιγμή να τα κατασπαράξεις... Οι Βάκχες περνάνε στο απέναντι μονοπάτι της ζωικής λογικής εμπειρίας και όταν επανέρχονται κάτι αποκομίζουν από αυτό το χάος.

Στις «Βάκχες» η ανθρώπινη φύση προσπαθεί να επιβάλλει τη νόμιμη τακτική τάξη και τον νόμο αγνοώντας τα θεία. Και αυτό τιμωρείται με την πιο ακραία αταξία, που είναι η βακχεία, η μαγεία και το χάος!

Η Αγαύη, όταν καταλαγιάζει η βακχεία, επιστρέφει στην πόλη, «επιστρέφει» για να «επιστρέψει». Οι μεγάλες εμπειρίες που έζησε στο βουνό την κάνουν ευτυχισμένη. Γυρίζει στη Θήβα με το τρόπαιο του κυνηγιού της, που είναι το κεφάλι ενός λιονταριού, του αρχηγού του ζωικού βασιλείου. Ο Κάδμος, ο πατέρας της, την επαναφέρει στην πραγματικότητα λέγοντάς της πως κουβαλάει το κεφάλι του Πενθέα. Δεν την βλέπουμε μέσα στην μανία, αλλά στον «προθάλαμο επιστροφής» έχει ένα «απόθεμα» βακχείας. Είναι κατάκοπη από μεγάλες πράξεις. Προσπαθεί να εξυψώσει την γυναίκα απέναντι στους άντρες της οικογένειας, του πατέρα και του γιου της, ζητάει να κρεμαστεί η γυναικεία σημαία, το κεφάλι του λιονταριού που κέρδισε, στο παλάτι. Όμως, όταν αντιλαμβάνεται τι έχει πράξει, ότι κατασπάραξε το παιδί της, η θηλυκότητα, η γονιμότητα επιστρέφουν και περνάει στην βακχεία του πένθους που έχει ένα σώμα που γεννά ένα άλλο σώμα. Η βακχεία του πένθους είναι μεγάλο αίσθημα, την ξεριζώνει την ύπαρξή της από την στιγμή που αντιλαμβάνεται τι έχει πράξει. Ο θρήνος μιας γυναίκας που προσπάθησε να υπερπηδήσει σε κάτι «άλλο» συντρίβεται μέσα σε ένα ανελέητο θρήνο που φέρει μία μητέρα που σκότωσε το παιδί της... Εκεί δεν έχουν χώρο οι λέξεις. Τα μεγάλα είναι σαν μην έχουν ήχο... Είναι υπερβατική ανάνηψη. Σαν να «είσαι» και να μην «είσαι». Αθώα και ήσυχα.

INFO:

«Βάκχες» του Ευριπίδη

Σκηνοθεσία: Νικαίτη Κοντούρη

Ερμηνεύουν: Άκης Σακελλαρίου, Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος, Ιωάννα Παππά, Κωνσταντίνα Τάκαλου, Δημήτρης Πετρόπουλος, Κωνσταντίνος Ασπιώτης

Παραστάσεις:

Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου 13-15/8

Αρχαίο Θέατρο Ήλιδας 16/8

Ρωμαϊκό Ωδείο Πάτρας 22/8

Ανοικτό θέατρο Συκεών «Μάνος Κατράκης» 25/8

Κηποθέατρο Αλκαζάρ – Λάρισα 26/8

Δημοτικό Θέατρο Νέας Ιωνίας, Βόλος, 27/8

Θέατρο Πέτρας, Πετρούπολη, 29/8

Θέατρο Νταμάρι «Αλίκη Βουγιουκλάκη», Βριλήσσια, 1/9

Θέατρο Άλσος «Δημήτρης Κιντής», Ηλιούπολη, 2/9

Δημοτικό Θέατρο «Θανάσης Βέγγος», Κορυδαλλός, 5/9

Βεάκειο Πειραιά 8/9

Θέατρο Βράχων, Βύρωνας, 9/9

Δημοτικό Κηποθέατρο Παπάγου 11/9