Το τραγούδι της κυρα-Δομνίτσας από την GNO TV στη Νάξο & την Πάρο

Στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 ετών από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής ανέβασε εδώ και λίγες μέρες στην GNO TV τη νέα της παραγωγή «Το τραγούδι της κυρα-Δομνίτσας». Την τελευταία εβδομάδα του Ιουλίου, η παράσταση ταξιδεύει στη Νάξο (27 Ιουλίου) και την Πάρο (29 Ιουλίου) για να αφηγηθεί ζωντανά την ιστορία μιας παραγνωρισμένης ηρωίδας του Αγώνα, της Δόμνας Βισβίζη. Με αφορμή τις δύο αυτές μοναδικές καλοκαιρινές παραστάσεις, η Μάρω Βασιλειάδου (ο λόγος) και η Μάρθα Μαυροειδή (η μουσική) μιλούν για τη δική τους καπετάνισσα.

Ο Λόγος…
H Μάρω Βασιλειάδου είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας και αρθρογραφεί για την ιστορία, τον πολιτισμό, την τέχνη και τα βιβλία στην εφημερίδα Καθημερινή. Συνεργάστηκε με πολλά έντυπα στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο. Έχει γράψει ένα παιδικό βιβλίο. «Το τραγούδι της κυρα-Δομνίτσας» είναι το πρώτο της θεατρικό έργο.

Πώς σας γεννήθηκε η ιδέα να γράψετε την ιστορία της Δόμνας Βισβίζη;
Το πρόσωπο αυτής της γυναίκας είχε κινήσει το ενδιαφέρον μου πολύ καιρό πριν πάρω την ανάθεση από την Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής να ετοιμάσω αυτό το μικρό μουσικοθεατρικό έργο. Πριν σχεδόν τέσσερα χρόνια βρέθηκα στο Πεδίον του Άρεως για μια επαγγελματική συνάντηση, και έχοντας φτάσει νωρίτερα, περιδιάβηκα την Οδό των Ηρώων με τις προτομές των αγωνιστών. Εκεί την είδα για πρώτη φορά. Δεν είχα ιδέα ποια είναι. Επιστρέφοντας σπίτι, η δημοσιογραφική μου περιέργεια με έκανε να την ψάξω. Για κάποιο λόγο «κόλλησα» μαζί της. Κάπως αισθάνθηκα ότι την ανακάλυψα κι αυτό την έκανε «δική μου». Για καιρό, την έπιανα, την άφηνα, όσο έψαχνα δε, τόσο ανακάλυπτα άγνωστα πράγματα γύρω από τα γεγονότα 21- η Ελληνική Επανάσταση με ενδιαφέρει ιδιαίτερα. Η Θρακιώτισσα Δόμνα είχε μια συγκλονιστική ιστορία και πολύ λυπητερή. Είναι ένα πρόσωπο παραγνωρισμένο που συμπυκνώνει ωστόσο την αίσθηση μιας κοινής γυναικείας μοίρας και συγχρόνως φέρει όλον τον ρομαντισμό και τον ηρωισμό εκείνης της εποχής. Η γυναίκα αυτή, ίσως με κάποια αφέλεια, βρέθηκε σε συνθήκες πολέμου χωρίς ακριβώς να γνωρίζει τις συνέπειες. Ακολούθησε τον άντρα της που έπρεπε να φύγει έχοντας πρωτοστατήσει στην αποτυχημένη εξέγερση της Αίνου. Πήραν μαζί τους όλο το βιός τους για το «χρυσό παλάτι της ελευθερίας» όπως έλεγε εκείνος. Έτσι άρχισε να σχηματίζεται στο μυαλό μου η εικόνα αυτής της γυναίκας που η ιστορία την πήρε μαζί της και την ανάγκασε στην πορεία να συνειδητοποιηθεί. Και με συγκίνησε. Αισθάνθηκα ότι ζωή της άφηνε χώρο στη μυθοπλασία, μου επέτρεπε να αναπλάσω ελεύθερα την προσωπικότητά της έχοντας όμως προηγουμένως κάνει συστηματική έρευνα για τουλάχιστον ένα εξάμηνο. Μελέτησα πρωτότυπα κείμενα από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, βρήκα τα ημερολόγια πλοίου, έγγραφα του Οδυσσέα Ανδρούτσου και του Νικηταρά που αναγνώριζαν την προσφορά του άντρα της στον Αγώνα, αλλά και επιστολές της προς τη Διοίκηση του Ελληνικού Κράτους, όταν πια, μόνη και άπορη, ζητούσε κάποιο βοήθημα. Τα «καθαρευουσιάνικα» που ακούγονται σε σημεία του έργου, είναι αυτούσια αποσπάσματα από αυτά τα κείμενα. Ένα δομικό πρόβλημα που με απασχόλησε ιδιαίτερα ήταν, πώς θα απέφευγα τον διδακτισμό, τους σχολικούς πανηγυρικούς και τις απλουστευτικές εθνικοπατριωτικές λύσεις, χωρίς ωστόσο να αποκόψω την ηρωίδα μου από το ιστορικό της πλαίσιο, τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, κι από την άλλη πώς να μη γίνει ο λόγος μου απλουστευτικά φεμινιστικός.

Σε αρκετά σημεία του έργου ο λόγος σας έχει ρυθμό δημώδους δεκαπεντασύλλαβου. Έγινε ηθελημένα;
Ειλικρινά, ποτέ δεν κατάλαβα ότι έγραφα δεκαπεντασύλλαβο! Μου το επισήμαναν άνθρωποι που διάβασαν στη συνέχεια το κείμενό μου. Ηθελημένα έγινε μόνο στο νανούρισμα που έγραψα, πατώντας σε φόρμες παραδοσιακών τραγουδιών που είναι γραμμένα σε δεκαπεντασύλλαβο. Προφανώς ήθελα να βρω έναν εσωτερικό, δικό μου ρυθμό, που δεν θα έχει όμως ομοιοκαταληξία. Διάβαζα πολλή ποίηση, όχι μόνο δημώδη -για παράδειγμα ξαναδιάβασα την Αχμάτοβα και τη Μέλπω Αξιώτη- και εντελώς ασυνείδητα, ο ρυθμός που γεννήθηκε μέσα μου ήταν δεκαπεντασύλλαβος και πέρασε στα γραπτά μου ακόμα και σε σημεία που ο λόγος είναι πεζός.

Το τραγούδι της κυρά-Δομνίτσας είναι μια μουσικοθεατρική παράσταση. Το κείμενο και η μουσική γράφτηκαν ταυτόχρονα;
Όχι, αλλά νομίζω ότι πήγαν παράλληλα. Όταν μου ανατέθηκε το έργο, είχα ήδη αποφασίσει ότι η ιστορία πρέπει να γραφτεί σε πρώτο πρόσωπο, σαν θεατρικός μονόλογος. Ύστερα άρχισα να σκέφτομαι με ποια μορφή θα μπορούσε να συνδυαστεί με τη μουσική. Το μόνο εξαρχής ορισμένο, ήταν πως θα υπήρχαν πολλές γυναικείες φωνές. Τόσο κυριολεκτικά -πολλές γυναίκες που τραγουδούν- και μορφολογικά, ότι δηλαδή θα εκφέρουν διαφορετικά  είδη λόγου -την αυστηρή γραφή των επισήμων εγγράφων, ή τη γλώσσα των ημερολογίων πλοίου- και θα μετατρέπονται άλλοτε σε οικεία πρόσωπα κι άλλοτε σε πλήθος με το οποίο η Δόμνα συνδιαλέγεται. Όταν όμως μονολογεί ο δικός της λόγος είναι αποσπασματικός, πιο εσωτερικός, και η γραφή πιο μοντέρνα. Έγραψα λοιπόν το κείμενό μου μια κι έξω και το έδωσα στην Μάρθα Μαυροειδή λέγοντάς της ότι αν ήθελε, μπορούσα να αλλάξω σημεία που ενδεχομένως τη δυσκόλευαν. Ήξερα όμως ότι ήταν σπουδαία στον χώρο της παραδοσιακής μουσικής και πως είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει τον λόγο ως μουσικό όργανο. Πράγματι έγραψε τη μουσική πάνω στο κείμενό μου σχεδόν χωρίς καμία αλλαγή και στη συνέχεια δούλεψε το υλικό με τη Μαρία Μαγγανάρη, την σκηνοθέτριά μας. Σε αυτό το στάδιο δεν συμμετείχα -και λόγω καραντίνας- όμως αργότερα, στις πρόβες, κάθε φορά που με καλούσαν, απλά τις παρακολουθούσα έκθαμβη! Χωρίς να έχουμε συνεννοηθεί, έκανε με τη μουσική της και την ευαισθησία της αυτό που είχα κάνει κι εγώ με το κείμενο, πάτησε σε πολλά παραδοσιακά ακούσματα και τα μπόλιασε με σύγχρονα, αφαιρετικά στοιχεία . Η αίσθησή μου είναι ότι έχοντας δίπλα της μια ομάδα εξαίρετων μουσικών, έδωσε στον λόγο μου όγκο, τον πλούτισε. Το ίδιο συνέβη με την εκπληκτική ερμηνεία της Σύρμως Κεκέ αλλά και με τη ζωντάνια των νέων κοριτσιών που την πλαισιώνουν. Με την πολύτιμη σκηνοθετική καθοδήγηση, τη διδασκαλία της Μαρίας Μαγγανάρη, κάθε μια ξεχωριστά, πρόσθεσε το δικό της στίγμα στην ιστορία μου. Για μένα που Το τραγούδι της κυρά-Δομνίτσας ήταν η πρώτη μου θεατρική απόπειρα. η αίσθηση ότι δεν πάλευα πια μόνη μου με τις λέξεις ήταν πρωτόγνωρη. Πραγματικά, ένιωσα απίστευτα τυχερή που κάποιοι άλλοι πήραν τις σκέψεις μου και τις μετέτρεψαν σε κάτι τόσο όμορφο…

Και η Μουσική
Η συνθέτρια Μάρθα Μαυροειδή σπούδασε σάζι, βυζαντινή μουσική, βουλγάρικο τραγούδι και φωνητική, μουσικολογία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, εθνομουσικολογία στην πανεπιστημιακή Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών του Λονδίνου και στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες, καθώς επίσης σύγχρονη μουσική στο Ωδείο του Άμστερνταμ. Έχει συνθέσει μουσική για ταινίες μικρού και μεγάλου μήκους, ντοκιμαντέρ και παραστάσεις χορού και θεάτρου.

Έχετε μελετήσει σε βάθος την παραδοσιακή μουσική. Είναι η πρώτη φορά που μοιράζεστε τη γνώση σας αυτή μέσα από μια θεατρική παράσταση;
Ναι. Συνήθως συνθέτω μουσική για παραστάσεις χορού, όπου η γραφή μου είναι πιο αφαιρετική επομένως εκεί, πολύ λίγα πράγματα κατορθώνω να …τρυπώσω. Με Το τραγούδι της κυρα-Δομνίτσας, βρήκα... πεδίον δόξης λαμπρόν να ξεδιπλώσω όλη μου την αγάπη για την παραδοσιακή μουσική!

Η μουσική σας είναι ένα ενδιαφέρον μιξάρισμα παραδοσιακών και μίνιμαλ ήχων. Ποιο ήταν το σκεπτικό σας; Πώς δουλέψατε πάνω στο κείμενο;
Το ίδιο το κείμενο έχει δύο πρόσωπα. Είναι το ιστορικό πρόσωπο, που σκιαγραφείται μέσα από την αλληλογραφία της Δόμνας Βιζβίζη, από μαρτυρίες της εποχής και από τα ημερολόγια πλοίου και ένα άλλο πρόσωπο, με λόγο συναισθηματικό, εσωτερικό, σχεδόν παραληρηματικό, που αποκαλύπτεται μέσα από το πρωτότυπο κείμενο της Μάρως. Έτσι κι εγώ κινήθηκα σε δύο επίπεδα, με αναφορές στην παραδοσιακή μουσική της ευρύτερης περιοχής της Θράκης, αλλά και με την επιθυμία να ισχύσει και το εσωτερικό τοπίο, ο φόβος, η ανησυχία, η μοναξιά, η ελπίδα αλλά και η κοριτσίστικη ανεμελιά της ηρωίδας.

Πράγματι, η μουσική μοιάζει να ακολουθεί την ψυχική κατάσταση της Δομνίτσας, τις μεταπτώσεις της…
Προσπαθήσαμε να αλληλοσυμπληρώνονται το ηχοτοπίο με το κείμενο. Να μην είναι μια μουσική που περιγράφει αλλά που συμπληρώνει αυτά που δεν λέγονται.

Ο συνδυασμός κλασικών και παραδοσιακών οργάνων δεν είναι κάτι καινούργιο. Στη δική σας σύνθεση πώς λειτούργησε;
Πράγματι αυτός ο συνδυασμός γίνεται εδώ και πολλές δεκαετίες. Κι εγώ είμαι παιδί μιας τέτοιας γενιάς. Δεν μεγάλωσα στην ύπαιθρο για να ακούω μόνο γκάιντα, ακούω προσμίξεις παραδοσιακής μουσικής με άλλα είδη, οπότε μια τέτοια προσέγγιση ήταν για μένα κάτι φυσικό. Με ενδιαφέρει το πώς τα ηχοχρώματα των παραδοσιακών οργάνων σμίγουν με το κοντραμπάσο, το τσέλο ή το πιάνο και πώς δημιουργούν μια καινούργια φωνή. Αν το μουσικό σύνολο είναι δεμένο γίνεται στ’ αλήθεια μια φωνή με χροιά που είναι η συνιστώσα διαφορετικών οργάνων.

Η Μάρω Βασιλειάδου σε ορισμένα σημεία του κειμένου χρησιμοποιεί δεκαπεντασύλλαβο. Εκεί αλλάζει η μουσική σας;
Μα όλο το έργο μοιάζει να είναι ένας ατέλειωτος δεκαπεντασύλλαβος που άλλες φορές εμφανίζεται φανερά και άλλες υπονοείται. Το άφησα να υπάρχει εκεί. Είμαστε άλλωστε τόσο συνηθισμένοι στον δεκαπεντασύλλαβο, που πρέπει να προσπαθήσουμε να τον παρατηρήσουμε. Υποπτεύομαι-η Μάρω θα το εξηγήσει καλύτερα- ότι αυτό παθαίνει κανείς όταν τον έχει καταναλώσει, όταν διαβάσει και μπουν μέσα του κείμενα που έχουν ρυθμό δεκαπεντασύλλαβου. Μετά, χωρίς να καταλάβεις πώς, μπορείς να μιλάς και να γράφεις έμμετρα. Αυτή η παρατήρηση, συνδέεται και με την προφορική παράδοση, με το πόσο βαθιά βιωμένο είναι ένα πολιτιστικό αγαθό. Σκέφτεσαι, πώς αυτοί οι άνθρωποι έγραφαν σε δημώδη δεκαπεντασύλλαβο και αυτοσχεδίαζαν μελωδίες; Όμως αν ακούς συνέχεια μελωδικά μοτίβα ενός συγκεκριμένου στιλ, είναι αναπόφευκτο κάποια στιγμή να σου βγει και σένα μια παραλλαγή αυτού του μοτίβου.

Σε κάποιο σημείο της παράστασης τραγουδάτε κιόλας. Τι σημαίνει αυτή η φωνή;
Στο νανούρισμα της Δομνίτσας –εμπνευσμένο από παραδοσιακά νανουρίσματα– υπάρχει ένας στίχος- έκκληση προς τις γειτόνισσες να φροντίσουν το παιδί της, προοικονομώντας κατά κάποιο τρόπο, ότι δεν θα τα καταφέρει η ίδια. Αυτόν τον στίχο τραγουδώ, πάνω από το νανούρισμα που λένε οι chórεs. Μια έκκληση γυναικείας αλληλεγγύης. Στη σκηνή, όλες εμείς, είμαστε η Δόμνα, οι συντρόφισσές της, οι κόρες της, η μάνα της. Μερικές φορές το σκέφτομαι σαν ένα ταμπλό βιβάν. Μια εικόνα που επαναλαμβάνουμε σε όλη μας τη ζωή απλά αλλάζοντας ρόλους. Πότε είμαστε το παιδί, πότε η μητέρα και πότε η γιαγιά, αλλά πάντα στο ίδιο πλαίσιο, στο ίδιο αφήγημα.

Δώσατε μεγάλη έμφαση στα πολυφωνικά μέρη του έργου που τραγουδούν οι chórεs. Είχε για εσάς ιδιαίτερη σημασία;
Έχει να κάνει με την παρακαταθήκη των σπουδών μου στη Βαλκανική μουσική. Έχω ασχοληθεί με τα γυναικεία πολυφωνικά σύνολα της Βουλγαρίας και έχω αγαπήσει πολύ το είδος, πρώτα σαν ακροάτρια και μετά σαν μαθήτρια. Επομένως υπάρχει κι αυτό στη βαλίτσα των αισθητικών επιλογών μου. Βγάζει μια δύναμη αυτή η πολυφωνία, μια γυναικεία ενδυνάμωση κι αυτό το στοιχείο το κράτησα. Υπάρχουν όμως και στοιχεία πιο… παραπονιάρικα. Σε κάποιο σημείο για παράδειγμα ακούμε εννιά φωνές να τραγουδούν ταυτόχρονα στίχους από μοιρολόγια γάμου της Θράκης. Έχουν να κάνουν με το φόβο του νέου κοριτσιού για το καινούργιο σπιτικό και την πεθερά αλλά και τη θλίψη του αποχωρισμού του από τη μάνα. Αυτό δεν υπήρχε στο αρχικό κείμενο, όμως συμφωνήσαμε ότι θα ταίριαζε. Έτσι διάλεξα στίχους από τέτοια μοιρολόγια κι έβαλα τις εννιά διαφορετικές  φωνές να λένε το παράπονό τους που ταυτόχρονα όμως είναι και λυτρωτικό για την ύπαρξή τους, αφού το μοιράζονται. Η πολυφωνία στο έργο θα μπορούσε να είναι «η ισχύς εν τη ενώσει» του αδύνατου φύλου.

Παρακολουθώντας την παράσταση παραξενεύτηκα που σε κάποια σημεία, ο λόγος εκφέρεται «τραγουδιστά». Γιατί;
Με ενδιαφέρει πολύ αυτό το οριακό σημείο μεταξύ ομιλίας και μελωδίας. Όταν μιλά ένας Ιταλός πώς καταλαβαίνουμε ότι είναι Ιταλός, ενώ δεν γνωρίζουμε τη γλώσσα; Από τη μελωδία του λόγου. Θέλησα λοιπόν να παίξω με αυτό σε δυο-τρία κομβικά σημεία, εκεί όπου η Δόμνα, η Σύρμω Κεκέ δηλαδή, παγωμένη από την είδηση του θανάτου του άνδρα της μονολογεί και μέσα από την φωνή της ηχεί σαν λυγμός, μια μικρή μελωδία, με τα όργανα από πίσω να τη συνοδεύουν σαν σκιά. Άρα πετύχατε διάνα. Αυτό που περιγράψατε είναι η καρδιά του έργου.

Μια «ευπειθής πατριώτισσα» μονολογεί

Το «Τραγούδι της κυρά Δομνίτσας» αφηγείται με τον δικό του τρόπο –σε τέσσερις πράξεις με λόγο και μουσική, εσωτερικούς μονολόγους, χορικά στάσιμα, νανουρίσματα, νυφιάτικα τραγούδια και εμβατήρια–, την ιστορία της Θρακιώτισας καπετάνισσας και ηρωίδας της Ελληνικής Επανάστασης Δόμνας Βισβίζη. Ανάμεσα στα στημόνια των ιστορικών γεγονότων –χρόνια με ρομαντικές ιδέες, πατριωτικά οράματα, πικρές διαψεύσεις–, περνούν σαν κλωστές τα συμβάντα της ταραγμένης της προσωπικής ζωής: μητρότητα, χηρεία, οικονομική καταστροφή. Η Δόμνα υφαίνει τη μοίρα της μόνη της, μια «Ευπειθής πατριώτισσα» που θυσίασε βιός και οικογένεια για να «χτιστεί το χρυσό παλάτι της Ελευθερίας». Στη νέα Ελλάδα, ανέστια και άπορη, με κόπο έλαβε μια στάλα βοήθεια. Ποτέ δεν ζήτησε, ούτε έλαβε τιμές για την προσφορά της στην πατρίδα. Πέρασε τα ύστερα χρόνια σε ένα σπιτάκι δίπλα στη θάλασσα του Πειραιά. Ίσως το τελευταίο απόγευμα πριν φύγει από τη ζωή στα 67 της χρόνια, άναψε το καντήλι στο δωμάτιο, και λίγο πριν πέσει η νύχτα, άκουσε από το παράθυρο να φυσά ένα γνώριμο αεράκι φερμένο ψηλά από το Αιγαίο, από τα ακρογιάλια της Θράκης...

Info: Το τραγούδι της κυρα-Δομνίτσας
Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής
Μουσική: Μάρθα Μαυροειδή
Κείμενο: Μάρω Βασιλειάδου
Σκηνοθεσία: Μαρία Μαγκανάρη
Σκηνικό – Κοστούμια: Παύλος Θανόπουλος
Σχεδιασμός φωτισμών: Μαρία Γοζαδίνου
Μουσική διδασκαλία – Διεύθυνση φωνητικού συνόλου: Ειρήνη Πατσέα
Τον ρόλο της Δόμνας Βισβίζη ερμηνεύει η Σύρμω Κεκέ

Μουσικοί: Χάρης Λαμπράκης (νέυ), Νίκος Παραουλάκης (νέυ), Στρατής Ψαραδέλλης (λύρα), Μάρθα Μαυροειδή (σάζι, φωνή), Γιάννης Παπαδόπουλος (πιάνο), Γιώργος Ταμιωλάκης (τσέλο), Γιώργος Βεντουρής (κοντραμπάσο). Συμμετέχει το γυναικείο φωνητικό σύνολο chórεs

Η παράσταση Το τραγούδι της κυρα-Δομνίτσας παρουσιάζεται στις 27 Ιουλίου στον Πύργο Μπαζαίου στη Νάξο, στο πλαίσιο του «Φεστιβάλ Νάξου 2021» και στις 29 Ιουλίου στο Θέατρο «Αρχίλοχος» στην Πάρο, στο πλαίσιο του «Φεστιβάλ στο Πάρκο 2021». Επιπλέον, είναι διαθέσιμη στο nationalopera.gr/GNOTV από τις 16 Ιουλίου έως τις 31 Δεκεμβρίου 2021 με ελληνικούς και αγγλικούς υπότιτλους. Για τη μετάδοση του έργου Το τραγούδι της κυρα-Δομνίτσας από την GNO TV προπωλούνται εισιτήρια των €5 στο ticketservices.gr και στο tickets.public.gr