Ο Μίλο Ράου, η Αντιγόνη στον Αμαζόνιο & το School of Resistance

O διεθνής Τύπος έχει χαρακτηρίσει το έργο του «αριστουργηματικό», «αναγκαίο», «αιρετικό» και πολλά ακόμη. Ο ίδιος ο Μίλο Ράου (Milo Rau), ένας από τους πλέον αντισυμβατικούς κι επιδραστικούς σκηνοθέτες της εποχής μας –γνωστός στη χώρα μας από τις παραστάσεις που παρουσίασε παλαιότερα, σχετικές με την προσφυγική κρίση και το μέλλον της Ευρώπης– προτιμά να μιλά για «ρεαλιστικό θέατρο». Η συζήτησή μας εξελίχθηκε ελαφρώς επεισοδιακά: αρχίσαμε να μιλάμε στο zoom, συνεχίσαμε τηλεφωνικώς –κακή σύνδεση γαρ–, κάποια στιγμή μας διέκοψε μια επείγουσα κλήση από το Κονγκό στην οποία έπρεπε οπωσδήποτε να απαντήσει και συνεχίσαμε λίγη ώρα αργότερα…

Στο μεσοδιάστημα, μου ήρθε στο νου η παράσταση «Lam Gods», εμπνευσμένη από το έργο του 15ου αιώνα «Πολύπτυχο της Γάνδης» για την οποία ο 43χρονος, σήμερα, Ελβετός προ διετίας αναζήτησε μέσω αγγελίας πρώην μαχητές του Ισλαμικού Κράτους με σκοπό να τους ανεβάσει στη σκηνή. Οι αντιδράσεις που προκλήθηκαν τον υποχρέωσαν να κάνει πίσω και να αρκεστεί, τελικά, στη μουσουλμάνα μητέρα ενός βέλγου τζιχαντιστή που είχε σκοτωθεί πρόσφατα…

Νυν καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου της Γάνδης, ιδρυτής του International Institute of Political Murder, μιας εταιρείας παραγωγής που εστιάζει στην καλλιτεχνική ερμηνεία της πολιτικής και κοινωνικής βίας, ο Ράου συνεχίζει να πρωτοπορεί δοκιμάζοντας, κάποιες φορές, τις αντοχές του κοινού. Η περσινή παραγωγή του «Ο Ορέστης στη Μοσούλη», μια τολμηρή διασκευή της «Ορέστειας» του Αισχύλου, συζητήθηκε πολύ διεθνώς. Το ίδιο αναμένεται να γίνει και με τη νέα του πρόταση, την «Αντιγόνη στον Αμαζόνιο» η οποία θα ξεκινήσει σύντομα την πορεία της από τη Βραζιλία για να ταξιδέψει, αργότερα, στην Ευρώπη. Ο ίδιος οραματίζεται ένα Φεστιβάλ όπου θα παρουσιαστούν όλες οι σωζόμενες αρχαίες ελληνικές τραγωδίες και δεν κρύβει την επιθυμία του να σκηνοθετήσει στην Επίδαυρο. Στο μεταξύ, το διαδικτυακό του πρότζεκτ «School of Resistance» (Το Σχολείο της Αντίστασης) θέτει επί τάπητος όλα τα φλέγοντα ζητήματα της σύγχρονης κοινωνίας…

Τι ακριβώς είναι το «Σχολείο της Αντίστασης»;
Κάποια στιγμή μέσα στον περασμένο Απρίλιο η τιμή του πετρελαίου έπεσε σε ιστορικό χαμηλό. Ήταν μια από τις πολλές αρνητικές επιπτώσεις της πανδημίας. Μέσα σε λίγους, μόλις, μήνες ο κορωνοϊός κατάφερε αυτό που δεν μπόρεσαν να κατορθώσουν επί χρόνια ολόκληρα πορείες διαμαρτυρίας, ξεσηκωμοί και γενικές απεργίες: να μειώσει τον ρυθμό της ανθρώπινης δραστηριότητας επάνω στον Πλανήτη. Ξαφνικά η κοινωνία μας θυμήθηκε την αξία της «οικονομίας» προκειμένου να υποστηριχθεί η ίδια η ζωή και όχι το κέρδος με κάθε τίμημα. Το ερώτημα που προκύπτει είναι ξεκάθαρο: πώς θα διαμορφώσουμε το μέλλον του Πλανήτη χωρίς να επιστρέψουμε στα παλιά, καλά κι εποικοδομητικά στοιχεία; Το «Σχολείο της Αντίστασης», λοιπόν, δημιουργήθηκε προκειμένου να συζητήσουμε τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα ως κοινωνία και να αναζητήσουμε αξιόλογες εναλλακτικές προοπτικές για το μέλλον. Είναι μια πλατφόρμα ειδικών-καλλιτεχνών, ακτιβιστών, πολιτικών, φιλοσόφων – από διαφορετικά μέρη του Πλανήτη οι οποίοι, μέσα από διαδικτυακές συζητήσεις που οργανώνονται ανά 15νθήμερο, θέτουν επί τάπητος όλα όσα μας απασχολούν: οικονομία, περιβάλλον, εργασιακές σχέσεις, προσφυγική κρίση κ.λπ. χρησιμοποιώντας τον ακτιβισμό και την τέχνη ως ένα «προσχέδιο» για μια πολιτική αντίστασης στα κακώς κείμενα του δυτικού κόσμου.

Πώς αποτιμάτε το πρότζεκτ αυτό σε σχέση με τη δουλειά σας στο θέατρο και στον κινηματογράφο;
Είναι σε απόλυτη συνάρτηση μ’ αυτά, το θεωρώ συμπληρωματικό. Για μένα ο σκοπός του θεάτρου δεν είναι η απεικόνιση του κόσμου αλλά η αλλαγή του. Το «Σχολείο της Αντίστασης», λοιπόν, είναι ένα επιπλέον εργαλείο σ' αυτή την κατεύθυνση, μια πρακτική έκφρασή της. Ο αρχικός σχεδιασμός ήταν να ολοκληρωθεί τον Φεβρουάριο του 2021 στην Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου με μια μεγάλη έκθεση και μια έκδοση αλλά μάλλον θα συνεχίσουμε…

Πώς βιώνετε, αλήθεια, την πανδημία; Πέρα από τα αρνητικά της για όλον τον κόσμο θα μπορούσε να είναι εμπνευστική για σας ως καλλιτέχνη;
Α ναι, απολύτως. Είναι μια κατάσταση που επηρεάζει βαθιά την κοινωνία οπότε δεν θα μπορούσε να μη με απασχολήσει, να μη με εμπνεύσει. Από κει και πέρα υπάρχουν πολλές πτυχές. Αναφορικά με την ευρύτερη κοινωνία η πανδημία ανέδειξε και μερικά θετικά στοιχεία: την αλληλεγγύη στους ηλικιωμένους για παράδειγμα. Για τους καλλιτεχνικούς οργανισμούς, βέβαια, είναι μια συγκυρία εξαιρετικά δυσχερής: θέατρα υποχρεώνονται να αναστείλουν παραγωγές, οι περιοδείες δυσκολεύουν πολύ, ο οικονομικός αντίκτυπος είναι τεράστιος. Απ' αυτή την πλευρά μια από  τις αρχές του θεάτρου μου, ότι όλος ο όγκος του σκηνικού δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 20 κυβικά μέτρα, να χωρά, δηλαδή, σ' ένα μικρό βαν που μπορεί να οδηγήσει οποιοσδήποτε έχει κανονική άδεια μοιάζει να ’χει νόημα τη δεδομένη στιγμή.

Οι υπόλοιπες αρχές; Είναι το ίδιο επίκαιρες θεωρείτε;
Αυτό που πρεσβεύω είναι ένα θέατρο για όλους, χωρίς κανέναν αποκλεισμό. Ένα θέατρο που προωθεί τις συνέργειες, την προσπάθεια εξεύρεσης κοινού κώδικα. Στις παραστάσεις μου οι επαγγελματίες ηθοποιοί μοιράζονται τη σκηνή με ερασιτέχνες, τουλάχιστον μια παραγωγή της σεζόν πρέπει να προετοιμάζεται ή να παρουσιάζεται σε εμπόλεμες ζώνες, ένα σημαντικό μέρος της πρόβας διεξάγεται εκτός θεάτρου, το λιγότερο δύο γλώσσες oμιλούνται στο σανίδι. Εφαρμόζω τις αρχές αυτές σε παραστάσεις με πολύ διαφορετικό σημείο εκκίνησης: πολιτικό, κοινωνικό, αφηγηματικό, αναπαραστατικό. Τις εφαρμόζω και το τελευταίο διάστημα που με απασχολούν ιδιαίτερα οι αρχαίοι Έλληνες τραγικοί.

Τα ερωτήματα που έθεσαν οι αρχαίοι Έλληνες τραγικοί μοιάζουν να προσαρμόζονται σε κάθε εποχή. Η ύβρις συναντάται πολύ συχνά στις σύγχρονες κοινωνίες.

Τι ήταν αυτό που σας έστρεψε στην αρχαία ελληνική τραγωδία; Γιατί τώρα;
Γιατί αισθάνομαι ότι είναι μια εποχή που οι μύθοι οι οποίοι διαμόρφωσαν τη σύγχρονη κοινωνία είναι πιο επίκαιροι από ποτέ. Η αρχαία ελληνική τραγωδία είναι πολύ «ανοιχτή» σε ερμηνείες γι’ αυτό και σε κάθε περίοδο έντονων αλλαγών και αναζητήσεων, όπως η σημερινή, δεν μπορεί να μη σ’ απασχολήσει, δεν μπορεί να μην αναδειχθεί όλο και πιο αναγκαία. Το αστικό δράμα, για παράδειγμα, είναι «κλειστό» είδος θεάτρου. Τα μηνύματα των αρχαίων Ελλήνων τραγικών, αντίθετα, τα ερωτήματα που έθεσαν μοιάζουν να απασχολούν και να προσαρμόζονται σε κάθε εποχή, σε κάθε κοινωνία καλώντας τη να δώσει τις δικές της ερμηνείες.  Η ύβρις συναντάται πολύ συχνά στις σύγχρονες κοινωνίες. Η ανάγκη της κάθαρσης είναι ένα διαρκές ζητούμενο. Τόσο ο «Ορέστης στη Μοσούλη» που παρουσίασα πέρυσι στο Ιράκ, στα πρώην εδάφη του Ισλαμικού Κράτους, όσο και η νέα μου παραγωγή, η «Αντιγόνη στον Αμαζόνιο» η πρεμιέρα της οποίας έχει προγραμματιστεί για τον Νοέμβριο στην βραζιλιάνικη πόλη Παρά είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις.

Μιλήστε μας λίγο γι’ αυτές. Γιατί επιλέξατε τη Μοσούλη για τη δική σας εκδοχή της «Ορέστειας» του Αισχύλου;
Η τριλογία που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 458 π.Χ μιλά για θύματα και θύτες, πάθη, αυτοδικία κι εκδίκηση και θεώρησα ότι η σκληρή πραγματικότητα του σύγχρονου Ιράκ, η πρόσφατη τραγωδία της χώρας, μπορεί ν' αποτελέσει ιδανικό σκηνικό. Ταξιδέψαμε  εκεί με τους συνεργάτες μου, βρήκαμε ερασιτέχνες ηθοποιούς, τους μυήσαμε στην αρχαία ελληνική τραγωδία, δούλεψαν από κοινού με Ευρωπαίους επαγγελματίες. Η παρέμβαση της Αθηνάς στην τριλογία του Αισχύλου έρχεται ν' αθωώσει τον Ορέστη κηρύσσοντας τον εξευμενισμό και τη συμφιλίωση. Οι κάτοικοι της Μοσούλης, όμως, εγκλωβισμένοι επί χρόνια σ’ έναν φαύλο κύκλο μίσους και βίας δεν μπορούν να συγχωρήσουν τους δολοφόνους του ISIS οπότε η συμφιλίωση μοιάζει γι' αυτούς αδύνατη. Οπότε το ερώτημα προβάλλει ξεκάθαρο: πώς μπορείς να θέσεις τέλος σε μια τραγωδία, πώς μπορείς να συγχωρήσεις και να χαράξεις έναν καινούριο δρόμο, ένα νέο ξεκίνημα…

Και η «Αντιγόνη στον Αμαζόνιο» πώς προέκυψε;
Η πρώτη μου σκέψη ήρθε όταν αντίκρισα τις εικόνες του φλεγόμενου Αμαζόνιου το περασμένο καλοκαίρι. Σοκαρίστηκα κι εγώ, όπως ολόκληρος ο υπόλοιπος κόσμος. Η επίθεση από πλευράς  των βραζιλιάνικων μεγάλων γεωργικών επιχειρήσεων στη γειτονική ζούγκλα με την ένθερμη υποστήριξη του προέδρου Μπολσονάρο όχι μόνο απείλησε τον «πράσινο πνεύμονα» του πλανήτη αλλά έθεσε σε κίνδυνο τους αυτόχθονες που ζουν εκεί και τις παραδόσεις τους οι οποίες μετρούν χιλιάδες χρόνια. Στην πόλη της Παρά η βραζιλιάνικη κυβέρνηση πυροδότησε επί πολλά χρόνια μεγάλες συγκρούσεις γύρω από την ιδιοκτησία της γης μέσω μεγάλης κλίμακας εξορυκτικών προγραμμάτων, κατασκευής φραγμάτων και κρατικής προώθησης της μονοκαλλιέργειας της σόγιας.

Πού συναντώνται όλ’ αυτά με την τραγωδία του Σοφοκλή;
Στη νέα μας παράσταση η ιστορία της Αντιγόνης θα ξαναειπωθεί σαν μια αιματηρή συνάντηση ανάμεσα στην παραδοσιακή σοφία και σε μια παγκοσμιοποιημένη, σύγχρονη κοινωνία που βρίσκεται σε αναταραχή. Ως ένα έπος της μάχης της ανθρωπότητας εναντίον μιας αυτοεπιβληθείσας παρακμής: της παράδοσης στην απληστία, στην απογοήτευση, στην ύβρη. Η παραγωγή θ' ανέβει σ' ένα κατεχόμενο κομμάτι γης σε συνεργασία με αυτόχθονες πληθυσμούς, ακτιβιστές και ηθοποιούς από την Ευρώπη και τη Βραζιλία.

Πώς επιλέξατε, αλήθεια, την Αντιγόνη;
Θεωρώ ότι η αρχετυπική απλότητα της πλοκής της είναι ο λόγος για τον οποίον η «Αντιγόνη» έχει γνωρίσει τις περισσότερες διασκευές και διαφορετικές αναγνώσεις από οποιαδήποτε άλλη αρχαία ελληνική τραγωδία. Η ιστορία είναι γνωστή και θεωρώ ότι δε χρειάζεται να την επαναλάβω, πολύ περισσότερο για το ελληνικό κοινό: Η Αντιγόνη θάβει τον αδελφό της Πολυνείκη παρόλο που ο βασιλιάς Κρέων το έχει απαγορεύσει καθώς θεωρεί τον νεκρό εχθρό της πατρίδας. Σύμφωνα με την άποψη κάποιων σύγχρονων φιλοσόφων, η σύγκρουση ανάμεσα στην Αντιγόνη και στον Κρέοντα μπορεί να αναγνωσθεί ως μια διαμάχη μεταξύ του παραδοσιακού, θεϊκού νόμου και του σύγχρονου, βασισμένου στη λογική κράτους. Για άλλους, όμως, η αντίθεση της Αντιγόνης  στην κυρίαρχη τάξη πραγμάτων είναι πολύ πιο ριζοσπαστική:  θέτει σε αμφισβήτηση την ουτοπική εξωτερική της όψη, τη θεμελιωδώς διαφορετική ιδέα της ανθρώπινης συνύπαρξης, του διπόλου ζωντανών-νεκρών, ανθρώπου-φύσης. Και σ’ αυτό το ανέβασμα, όπως και στον «Ορέστη στη Μοσούλη», υπάρχει ένας βασικός προβληματισμός ο οποίος στην περίπτωση της «Αντιγόνης» είναι το εξής: ποιοι ηθοποιοί, ποια πολιτική προσέγγιση επιτρέπει σ' αυτό το κείμενο να μας μιλήσει για τη σύγκρουση ανάμεσα στο παραδοσιακό και στο σύγχρονο μ' έναν καινούριο τρόπο.

Ποιο είναι το σκηνικό σας για την «Αντιγόνη στον Αμαζόνιο»;
Επιλέξαμε την πόλη Παρά, όπου ευρείας κλίμακας εξορυκτικά προγράμματα τα οποία χρηματοδοτούνται από το κράτος και η μονοκαλλιέργεια σόγιας είναι ευρέως διαδεδομένα σε βαθμό τέτοιο στα δάση του Αμαζονίου ώστε «καταβροχθίζουν» κυριολεκτικά το περιβάλλον. Εν προκειμένω θα συνεργαστούμε με το MST, το μεγαλύτερο κίνημα ακτημόνων εργατών, με σκοπό μια αλληγορική παράσταση για τις βίαιες καταστροφές και τον ξεριζωμό που μπορεί να προκαλέσει ένα σύγχρονο κράτος το οποίο βάζει το ιδιωτικό συμφέρον επάνω από το παραδοσιακό δικαίωμα στη γη. Η μάχη ανάμεσα στην Αντιγόνη και στον Κρέοντα αλλά και τα χορικά που ερμηνεύονται εδώ και 2500 χρόνια αποκτούν ένα νέο μήνυμα: η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη έρχεται σ' επαφή με την ολιστική κοσμολογία των αυτοχθόνων λαών της Βραζιλίας που καλλιεργούν μια γόνιμη σχέση με τη Φύση σε μια περίοδο που η κλιματική αλλαγή είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα. Η κριτική του Σοφοκλή επάνω στην ανθρώπινη ύβρι, η ιδεολογία της εκμετάλλευσης, το ερώτημα της δικαιολόγησης της κρατικής βίας και η υποχρέωση της αντίστασης του πολίτη αντανακλώνται στην ίδια τη διανομή, στις ιστορίες των πρωταγωνιστών και στους διαλόγους που εξελίσσονται ανάμεσά τους. Όπως και στον «Ορέστη στη Μοσούλη» έτσι και στην «Αντιγόνη στον Αμαζόνιο» στην παράσταση συμμετέχουν Ευρωπαίοι και ντόπιοι ερμηνευτές, επαγγελματίες αλλά και ερασιτέχνες…

Μιλήστε μας λίγο για την κεντρική ηρωίδα. Πώς την επιλέξατε;
Τον ρόλο της Αντιγόνης θα ερμηνεύσει η αυτόχθων ηθοποιός Κάι Σάρα η οποία μεγάλωσε στο χωριό Tukano στον Αμαζόνιο. Έχει νόημα, νομίζω, να μιλήσω για τη βασική διανομή ούτως ώστε να γίνει πιο κατανοητό το «πάντρεμα» για το οποίο μίλησα προηγουμένως. Την Ισμήνη θα ερμηνεύσει μια μαύρη ακτιβίστρια η οποία μεγάλωσε σ΄έναν παραδοσιακό οικισμό ο οποίος ιδρύθηκε από σκλάβους που κατάφεραν να δραπετεύσουν. Ο Χορός αποτελείται από τοπικούς ακτιβιστές, προερχόμενους από το κίνημα των ακτημόνων εργατών, που υπερασπίζονται το δικαίωμά τους να καλλιεργούν τη γη ενάντια στους μεγάλους γαιοκτήμονες και γενικά όλους όσοι λυμαίνονται τον Αμαζόνιο. Σε παραλληλισμό με την αντίδραση του Πολυνείκη απέναντι στο Κράτος, η «Αντιγόνη στον Αμαζόνιο» αρχίζει με τα αιματηρά γεγονότα του 1996 στο Eldorado do Carajas όπου 10 ακτήμονες πυροβολήθηκαν από την Αστυνομία. Τον Κρέοντα ερμηνεύει ένας καταξιωμένος ηθοποιός και σκηνοθέτης από το Σάο Πάολο ενώ η ίδια η παράσταση σε μια περιοχή όπου, εδώ και πολλές γενιές, το βραζιλιάνικο κράτος βρίσκεται σε αιματηρές διενέξεις με τους αυτόχθονες πληθυσμούς. Μετά την πρεμιέρα στην Παρά, προγραμματίζουμε να παρουσιάσουμε τμήματα της παράστασης στην Ευρώπη τον Ιανουάριο του 2021 ενώ ολόκληρη η παραγωγή θα κάνει την ευρωπαϊκή της πρεμιέρα στη Γάνδη τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου, στη συνέχεια θα περιοδεύσει και θα επιστρέψει εκ νέου στη Βραζιλία.

Σκέφτεστε να συνεχίσετε στον χώρο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας;
Για την ακρίβεια σκέφτομαι την παρουσίαση όλων των σωζόμενων αρχαίων ελληνικών τραγωδιών σ’ ένα φεστιβάλ σε ανοιχτό χώρο στη Γάνδη, το 2022. Σύμφωνα με όσα έχω στο μυαλό μου, οι παραστάσεις θα ξεκινούν από το πρωί και θα συνεχίζονται ως το απόγευμα. Η ιδέα μου ήρθε πριν από λίγο καιρό, κάνοντας μια βόλτα. Συνάντησα έναν άνθρωπο ο οποίος μου είπε ότι το θέατρο κανονικά πρέπει να παίζεται το πρωί. Βρήκα σωστή τη σκέψη του. Ο ίδιος θα σκηνοθετήσω δύο τραγωδίες κι από κει και πέρα θα καλέσω άλλους σκηνοθέτες…

Σκέφτεστε κάποιον Έλληνα;
Για να πω την αλήθεια δεν έχω ακόμη συγκεκριμένα ονόματα στο μυαλό μου. Τώρα κάνω επαφές. Έχω παρουσιάσει δουλειά μου στην Ελλάδα. Παλαιότερα, μάλιστα, όταν ήμουν πολύ νέος, ταξίδεψα και στην Επίδαυρο και είχα την ευκαιρία να θαυμάσω το αρχαίο θέατρο. Θα ήθελα πολύ να παρουσιάσω μια παράσταση εκεί. Δώστε μου την Επίδαυρο και θα τρέξω σε δέκα λεπτά…