Νίκος Διαμαντής: «Φωνάζουμε για αγάπη σε όλη μας τη ζωή»

Η μεγάλη επιτυχία του Θέατρο Σημείο «Σκηνές από έναν γάμο» του Μπέργκμαν επιστρέφει για δεύτερη σεζόν στις 10 Οκτωβρίου και για περιορισμένο αριθμό παραστάσεων. Ο σκηνοθέτης της παράστασης και καλλιτεχνικός διευθυντής του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, Νίκος Διαμαντής, μίλησε στην A.V. για τον ρόλο του θεάτρου στην εποχή μας, για τον Ίνγκμαρ Μπέργκμαν και τη δύναμη των έργων του, για την αγάπη, τον γάμο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα άμεσα σχέδιά του.

«Σκηνές από έναν γάμο». Πείτε μας δυο λόγια για την παράσταση.
Σκηνοθετώντας τις «Σκηνές από ένα γάμο» στέκεσαι απέναντι σε ένα έργο κλασικό, αναμετριέσαι με δεκάδες ερμηνείες και εκδοχές, με προεξάρχουσα εκείνη του ίδιου του δημιουργού του. Όπως προείπα, σε τέτοιες περιπτώσεις υπάρχει η ανάγκη να «φιλτράρεις» τις περιστάσεις και να φτάσεις στη βαθιά ουμανιστική ουσία του έργου. Αυτή είναι η δική μου επιδίωξη, γι' αυτό η παράσταση είναι τα δύο πρόσωπα: ο Γιόχαν και η Μαριάν, δυο υπάρξεις επίμονες, εμμονικές, που αδυνατούν να αλλάξουν τον εαυτό τους και απελπίζονται όταν διαπιστώνουν ότι δεν μπορούν να καταστούν αυτό που φαντάζονται. Αργούν να αντιληφθούν ότι ο δεσμός που τους κρατά συνδεδεμένους –και θα αντέξει όσο ζουν– είναι η δύσκολη, αναπόφευκτη, αντιφατική αγάπη. Η αγάπη που κανείς από τους δυο δεν θα καταφέρει ποτέ να αποτινάξει από επάνω του. Η αγάπη τους διαρκεί ενώ μεταμορφώνεται. Και –τελικά– διαγράφει κύκλους στους οποίους οι δυο τους χάνουν και ξανασυναντούν την τρυφερότητα, τη γοητεία, τη σεξουαλικότητα, τη φροντίδα και την αγάπη. Αυτή η διαδρομή «διπλώνει» κάποιες φορές στην παράσταση με το ζευγάρι σε άλλο χρόνο, σε κάποιο σημείο από το παρελθόν τους. Ένας εσωτερικός καθρέφτης γίνεται ο κινητήριος μοχλός για τον Γιόχαν και τη Μαριάν.

Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που είχατε να αντιμετωπίσετε σκηνοθετώντας αυτό το έργο;
Η πρόκληση δεν ήταν οι διακυμάνσεις του βίου του Γιόχαν και της Μαριάν, δεν ήταν η πλοκή, δεν ήταν οι μεταπτώσεις του ψυχισμού... Η πρόκληση ήταν να μεταβολιστούν όλα αυτά με την καθαρότητα ενός λόγου που εκφέρεται -θαρρείς- στη ρωγμή του κρυστάλλου, λόγος που γίνεται κοφτερός τη στιγμή που το κρύσταλλο σπάει. Το θέατρο είναι μέριμνα λόγου, αυτή είναι η πρόκληση και η δυσκολία. Ζωντανός κόσμος συμπεριφορών στα άκρα. Να μεταμορφώσεις τη λέξη σε φώνημα, σε ζωντανό λόγο – άρα σε λόγο που περιλαμβάνει ρωγμές, χάσματα, ασυνέχειες, ψυχικό τριγμό. Και όλα αυτά να είναι μετρημένα και ισορροπημένα με το μέτρο της ποίησης. Η μεγαλύτερη πρόκληση όταν σκηνοθετείς είναι η ποίηση, να αποφύγεις την κολακεία και να προτείνεις την ποίηση, σταθερά και αταλάντευτα.

Υπόρρητη ειρωνεία, απροκάλυπτη βία, αναπάντεχος φόβος, δύσκολη χαρά και ανακουφιστική δειλία αποκαλύπτονται επί σκηνής, ως παραφράσεις της ανθρώπινης ανάγκης να ζήσει κανείς με αγάπη.
Μίλησα πριν γι' αυτό ακριβώς: τη ρωγμή, το χάσμα, την ασυνέχεια, τον τριγμό. Ο Γιόχαν και η Μαριάν, το αρχέτυπο του ζευγαριού για τον Μπέργκμαν, ζουν αντιφατικά, επιπόλαια, ανεύθυνα, κι όταν συνειδητοποιούν την πλαστότητα του τέλειου κόσμου τους οδηγούνται σε μια καταστροφική δίνη, όπου τα πάντα αποσαθρώνονται: οι ερωτικοί δεσμοί, η οικογένεια, η πίστη, η αξιοπρέπεια. Οι δυο τους πραγματικά διαλύονται, οι προσωπικότητές τους χάνουν τη δομική τους ακεραιότητα. Και τι συμβαίνει τότε; Είναι παράδοξο... αλλά οι δυο του συναντιούνται ξανά ως εραστές. Όλη αυτή η καταστροφή που προηγήθηκε, μέσα στην οποία τα ίδια τα παιδιά τους (απόντα από το έργο) αγνοούνται επιδεικτικά, δεν κατάφερε να εξαφανίσει την ακατάβλητη, εγωιστική, εμμονική αγάπη που τους κρατά για πάντα δέσμιους.

Υπάρχουν στοιχεία του εαυτού σας που ανακαλύψατε στους χαρακτήρες του έργου;
Εγωισμός, αλαζονεία, εμμονές, τα χειρότερα. Τα φαντάσματα με τα οποία αν θέλεις να είσαι έντιμος κατ’ ελάχιστον, παλεύεις μια ζωή.

Ποια στοιχεία είναι αυτά που σας συναρπάζουν στις ταινίες του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν;
Το έργο του Μπέργκμαν το αντιλαμβάνομαι ως μια συμπαγή μελέτη ψυχολογίας. Πρέπει, βεβαίως, να συνυπολογίσει κανείς τα ιδιοσυγκρασιακά και ιστορικά στοιχεία: τη βιογραφία του ίδιου του Μπέργκμαν, το χρονικό εύρος του έργου του, τη σκανδιναβική καταγωγή, το κοινωνικό περικείμενο των δεκαετιών... και να κάνει τις απαραίτητες αναγωγές, να εγκαθιδρύσει τα απαραίτητα «φίλτρα» που θα του επιτρέψουν να εξάγει από την μπεργκμανική δημιουργία εκείνο το πανανθρώπινο απόσταγμα που μας αφορά πέρα από καταγωγή, γλώσσα, εποχή και βίωμα. Καθοδηγήθηκα από το σύνολο του κόσμου του Μπέργκμαν: βιβλία, ταινίες, παραστάσεις... άλλωστε αποτελεί πλέον μια οικειοποιημένη παρακαταθήκη για μένα – από τα χρόνια που υπήρξα απλώς θεατής και αναγνώστης του. Βλέπω εκεί αυτή τη συνάντηση δυο στοιχείων που –ενώ στην αρχή μοιάζουν αντιφατικά– στην πραγματικότητα δένονται σε ένα συμπαγές αριστουργηματικό σύνολο: τη δομική αρτιότητα και την αλήθεια. Ο Μπέργκμαν καταφέρνει να δομήσει μια αναπαράσταση πειστικότερη από την αληθινή ζωή – όσο κι αν ακούγεται παράδοξο. Γι’ αυτό όταν παρακολουθούμε το έργο του αποκαλύπτεται εμπρός μας κάτι που αφορά τη ζωή όλων μας. Κάτι που μας αφορά.

Γάμος. Ένας θεσμός που διέρχεται κρίση στις μέρες μας και αλλάζει διαρκώς μορφή. Πιστεύετε πως το έργο του Μπέργκμαν μπορεί να αγγίξει τη νέα γενιά;
Η παράσταση παρακολουθεί τη βιογραφία μιας σχέσης από την πλασματική ασφάλεια του γάμου, στην απιστία, τον χωρισμό, την αυτονόμηση και την επανασύνδεση... Μια διαδρομή που διασπάται εσωτερικά από τις εντάσεις του ψυχισμού, τις οπισθοδρομήσεις της μνήμης, από την αποκάλυψη της αλήθειας ανάμεσα στα ψέματα... Οι εντάσεις αυτές είναι πανανθρώπινες και θα τολμούσα να πω: υπερβατικές. Δεν χάνονται, δεν παραλείπονται, δεν ξεπερνιούνται. Τα κοινωνικά μοντέλα, οι ρόλοι και οι συνθήκες βεβαίως αλλάζουν. Οι σημερινοί νέοι διαφέρουν πολύ σε σχέση με τη δική μας νεότητα ή εκείνη των γονιών μας –αλλά η περιπέτεια της ανθρώπινης σχέσης, της αγάπης, της επιθυμίας, της ευθραυστότητας –ακόμα και της πικρίας, της κακίας και της απιστίας–, παραμένουν βασικό συστατικό της φύσης μας. Η δυαδική σχέση είναι το κλειδί, όχι ο γάμος.

Πιστεύετε πως στην πραγματικότητα η αγάπη αποτελεί τον σπουδαιότερο κινητήριο μοχλό της ανθρώπινης ύπαρξης, πως αποτελεί την ουσιαστικότερη ανάγκη του ανθρώπου;
Πιστεύω ότι η αγάπη τελικά αποτελεί τη διαρκέστερη ανθρώπινη ανάγκη. Ακόμα κι αν αποσιωπηθεί εντελώς στη ζωή ενός ανθρώπου, πιστεύω ότι στο τέλος – τη στιγμή του θανάτου ή της συνείδησης του τέλους, το ουσιαστικότερο θα είναι αυτό. Αν αγάπησες. Αν αγαπήθηκες. Αν αδίκησες την αγάπη. Όχι, η αγάπη δεν αποτελεί τον ισχυρότερο μοχλό στη ζωή –θα ήμουν απολύτως ουτοπιστής ή αιθεροβάμων αν το πίστευα αυτό–, πιστεύω όμως ότι αποτελεί ένα ανεκρίζωτο αίτημα.

Φωνάζουμε για αγάπη με διαφορετική ένταση όλη μας τη ζωή.

Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης κυριαρχούν στη σύγχρονη καθημερινότητα. Θεωρείτε πως έχουν μεταλλαχθεί οι ανθρώπινες σχέσεις και πως τα συναισθήματα καταπιέζονται από την έλλειψη επαφής;
Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης είναι μια πλασματική καθημερινότητα. Με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο η κυριολεκτική καθημερινότητα είναι πλάσμα του νου μας. Τι θέλω να πω με αυτήν την παραδοξότητα; Ότι ο κόσμος γύρω μας, η θέση μας σε αυτόν και η εικόνα του εαυτού μας είναι εξίσου μέρος του φαντασιακού μας, όσο είναι και μέρος της αντικειμενικής πραγματικότητας. Υπό αυτή την έννοια τα ΜΚΔ είναι ένα ακόμα πεδίο της φαντασίας μας. Οι ερωτικές μας σχέσεις είναι και εκείνες το ίδιο. Ο συναισθηματικός μας κόσμος είναι και αυτός –εν πολλοίς– μια αντίδραση σε ό,τι φανταζόμαστε, ελπίζουμε, προσδοκούμε, υπολογίζουμε. Ας μη δαιμονοποιούμε λοιπόν την ψηφιακή σφαίρα. Ακόμα και τα ψέματα που λέμε για τον εαυτό μας είναι μέρος του ποιοι είμαστε. Κι αυτό ισχύει σε κάθε έκφανση της ζωής, δεν περιορίζεται σε μια ψηφιακή περσόνα και ο Μπέργκμαν μας το δείχνει αυτό.

Ποια φράση του έργου σας αγγίζει;
Ο Γιόχαν εξομολογείται κάποια στιγμή στη Μαριάν, ενώ την έχει ήδη εγκαταλείψει: «...ήμουν δεμένος μαζί σου με έναν βαθύτερο τρόπο απ’ ό,τι φανταζόμουν». Αυτή η φράση που περιέχει όλη του την απελπισία επειδή έμεινε μόνος, όλη του την ήττα αφότου χώρισε τη Μαριάν, όλη του την ειλικρίνεια... φανερώνει για μένα το εύθραυστο ρήγμα που είναι η αγάπη στις ζωές όλων μας. Πολλές φορές ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάτι που ούτε καν φανταζόμασταν. Ακόμα και ο εαυτός μας ο ίδιος μας εκπλήσσει. Αυτό που νομίζαμε ότι είχαμε πλέον υπερβεί παρουσιάζεται πανίσχυρο εμπρός μας. Η στιγμή αυτή είναι μία από τις συγκλονιστικότερες στο έργο του Μπέργκμαν. Η ήττα και η γνωριμία με αυτήν.

Ποια είναι τα άμεσα σχέδιά σας για το Δημοτικό θέατρο Πειραιά και ποια τα μακροπρόθεσμα όνειρά σας γι’ αυτό τον χώρο;
Το όραμά μου για το Δημοτικό Θέατρο παραμένει αναλλοίωτο και η υλοποίησή του είναι ένα διαρκές αιτούμενο: να παραμένει ένα θέατρο ρεπερτορίου ζωντανό, δυνατό, με διαφορετικές αναγνώσεις, ένα ουμανιστικό θέατρο ουσίας, το οποίο ανιχνεύει σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα, συνδυάζει γενιές, αισθητικά ρεύματα, το καινούργιο με το στέρεο, μεγάλους καλλιτέχνες και νέα παιδιά, ενώ ανοίγεται στην τοπική κοινωνία και επιτελεί ένα διαρκές κάλεσμα στην εκπαιδευτική κοινότητα.

Το όραμά μου είναι απλό. Συμμετοχικός ουμανισμός.

Ποια βιβλία σάς συντροφεύουν αυτή την περίοδο; Σας έχει κινήσει κάποιο το ενδιαφέρον για να το μεταφέρετε στο θεατρικό σανίδι;
Διαβάζω για πολλοστή φορά τον «Αλλόκοτο ελληνισμό» του Νικήτα Σινιόσογλου, το «Αίμα της αγάπης» του Παντελή Μπουκάλα και τον «Ματωμένο γάμο» του Λόρκα.

Ποιος θεωρείται ότι είναι ο ρόλος του θεάτρου στην εποχή μας;
Πιστεύω ότι αυτή η ανοιχτή ερώτηση εμπεριέχει δύο επιμέρους ζητήματα: πώς μπορείς να κάνεις θέατρο σήμερα, και πώς πρέπει να κάνεις θέατρο σήμερα. Αυτές οι δύο εκκλήσεις –επειδή γι’ αυτό πρόκειται: εκκλήσεις να λάβεις θέση, να διαμορφώσεις συνείδηση ως καλλιτέχνης και πολίτης– ορίζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνομαι τον ρόλο του θεάτρου στη σημερινή εποχή.

Σε ό,τι αφορά το πρώτο ζήτημα, θα έλεγα ότι, ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορείς να κάνεις θέατρο σήμερα είναι διερωτώμενος τι μπορεί να είναι πλέον το θέατρο. Μετά από χιλιάδες χρόνια ιστορίας, κινημάτων, προσωπικοτήτων, κειμένων, τεχνολογίας... τι μπορεί να είναι πλέον η θεατρική πράξη σε μία μετακινούμενη εποχή. Απαντώντας σε αυτήν την απορία –όχι θεωρητικά– αλλά δουλεύοντας στη σκηνή (ή σε όποιον άλλον χώρο εμφιλοχωρήσει ο θεατρικός λόγος), ανακαλύπτοντας τρόπους, συνδέοντας το θέατρο με τη ζωή, αποδίδουμε μια θέση στο θέατρο εντός της τρέχουσας εμπειρίας μας. Η ζωή, λοιπόν. Η ανάδειξη των εξαιρετικών στιγμών όπου κι αν βρίσκονται. Για μένα, το θέατρο –ως προσωπική πίστη– είναι η αναγκαία απόπειρα να βρεθεί τρόπος να συνδεθεί και να συνομιλήσει, ο λόγος με το εξαιρετικό της ζωής.

Το δεύτερο ζήτημα –το θεατρικό δέον γενέσθαι– συνυπολογίζει για μένα ότι η θεατρική πράξη αποτελεί ταυτόχρονα: έναν τόπο, έναν τρόπο κοινωνικοποίησης, ένα πολιτιστικό ίχνος και ταυτόχρονα μια δράση. Αυτές οι τέσσερις εκδοχές της θεατρικής πρακτικής ορίζουν τέσσερις μέριμνες που οφείλει να διατηρεί ένας άνθρωπος του θεάτρου: τη μέριμνα για το θέατρο ως τόπο συλλογικής συνάντησης, τη μέριμνα για το θέατρο ως γεγονός μετάδοσης και πραγμάτευσης ιδεών, τη μέριμνα για το θέατρο ως σημαντικό πολιτιστικό αγαθό, και τέλος τη μέριμνα για το θέατρο ως πεδίο ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αυτές οι συνιστώσες, ηθικές και ιδεολογικές, ορίζουν τον ρόλο του θεάτρου ως τέχνη. Η Ηθική και Ιδεολογική ευθύνη του θεάτρου.

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση «Σκηνές από έναν γάμο» στο Guide της Athens Voice