Αποκλειστικό: Είδαμε τον Οιδίποδα της Παπακωνσταντίνου στη Νέα Υόρκη

Μπορείς να φανταστείς μια κοινωνία όπου δεν είμαστε οι αρχιτέκτονες του εαυτού μας; (..)
Κι αν οι επιλογές μας είναι προκαθορισμένες, κι αν ό,τι ονομάζουμε «ελεύθερη βούληση» είναι μια αυταπάτη; Κι αν είμαστε όλοι παιδιά της Τύχης;

Ο μύθος και η αρχαία ελληνική τραγωδία υπήρξαν πάντα από τα αγαπημένα πεδία αναφοράς του σύγχρονου θεάτρου αλλά και ευρύτερα των παραστατικών τεχνών. Χαρακτήρες-αρχέτυπα σαν τον Οιδίποδα, την Αντιγόνη, την Ηλέκτρα, τον Ορέστη ή τη Μήδεια, με τα ακραία διλήμματα που αντιμετωπίζουν, συμπυκνώνουν ιδανικά το ζήτημα των ορίων της βούλησης και της αναμέτρησης του ανθρώπινου με το θείο, κάτι που εξηγεί την τεράστια επιδραστικότητά τους στη δυτική τέχνη. Ταυτόχρονα, η προσέγγιση του αρχαίου ελληνικού μύθου από σύγχρονους έλληνες καλλιτέχνες που επιχειρούν συνειδητά να εγγράψουν την οικεία παράδοση στη δική τους δημιουργία, να τη μεταποιήσουν, να την ξαναδιαβάσουν με νέους όρους, προκαλεί πάντα –και ίσως όλο και το περισσότερο– το ερευνητικό όσο και το θεατρικό ενδιαφέρον στο εξωτερικό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δημήτρη Δημητριάδη και της σημαντικής πρόσληψής του στη Γαλλία – που καθόρισε τη μεταστροφή της αντίληψης για το θέατρό του και στην Ελλάδα.

Αντίστοιχα, η παράσταση «Oedipus: Sex with Mum was Blinding στο Brooklyn Academy of Music της Έλλης Παπακωνσταντίνου –που διαλέγεται σταθερά με ελληνικά θέματα σ’ ένα δικό της ιδίωμα όπερας και νέων μέσων– κέρδισε την προσοχή του κοινού της θεατρικής αβανγκάρντ στη Νέα Υόρκη. Σ’ αυτό συνέβαλε ξεκάθαρα και το στίγμα του BAM (Fisher), από τα πιο εμβληματικά κέντρα στο χώρο των παραστατικών τεχνών και σημαντικός χώρος ανάδειξης νέων τάσεων και καλλιτεχνών (1).

Από τα ενθαρρυντικά σχόλια του μυθικού σχεδόν Ρίτσαρντ Σέχνερ, του πάπα της θεωρίας της περφόρμανς που συνδέθηκε με τη θεατρική πρωτοπορία του ’60, ο οποίος μάλιστα κατέβηκε στη σκηνή και συμμετείχε στο διαδραστικό μέρος της παράστασης (2), και άλλων ανθρώπων των γραμμάτων όπως οι συγγραφείς Douglas Kennedy ή Emma Goldman-Sherman (3), ως τις κριτικές (4) ή τις αυθόρμητες ενθουσιαστικές αντιδράσεις στα social media , οι εντυπώσεις συγκλίνουν σε μια θετική αποτίμηση: μια παράσταση που «προκαλεί σκέψη αλλά και διασκεδάζει», που «μένει στο μυαλό σου» παρά τα πολλαπλά της, παράλληλα αφηγήματα (5), κι ακόμα περισσότερο, που ανανεώνει το είδος της όπερας, όπως παρατηρεί χαρακτηριστικά μ’ αυτή την αφορμή ένας κριτικός: “The old show about fat ladies singing is now a dead issue. Opera is alive”! (6)

Οιδίπους

Το Oedipus: Sex with Mum was Blinding είναι μια οργανική συνάντηση δραματουργίας (Έλλη Παπακωνσταντίνου), εικόνας που παράγεται ζωντανά (από την εικαστικό Stephanie Sheriff) και μουσικής (σε σύνθεση Τηλέμαχου Μούσα και Julia Kent). Ειδικά η μουσική σύνθεση θα απαιτούσε πραγματικά ξεχωριστή αποτίμηση, γιατί αποτελεί από μόνη της ένα αυτόνομο, σύνθετο έργο. Ταυτόχρονα, αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία ξετυλίγονται οι εκφραστικές ερμηνείες των συντελεστών, που μας παρασύρουν, μέσα από τον σκοτεινό κόσμο του μύθου, σε μια συνάντηση με τον εαυτό.

Μα δεν είναι αποτρόπαιο να σκεφτούμε τον εαυτό μας μέσα από τον συγκεκριμένο μύθο; Πώς μπορεί η τραγωδία του Σοφοκλή να οδηγήσει σ’ εμάς σήμερα; Και πώς να ξαναπεί κανείς αυτό τον χιλιοειπωμένο μύθο, ουσιαστικά και χωρίς σοβαροφάνεια;

Από τις πλέον δημοφιλείς πηγές δραματουργικής έμπνευσης στον 20ό αιώνα, λόγω της συμβολικής του κεντρικού της χαρακτήρα που ταυτίστηκε με τη μετάβαση από τη μητριαρχία στην πατριαρχία και θεμελίωσε την ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ, η ιστορία του ήρωα που σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του αφού έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας δεν σταματά να εμπνέει τη σύγχρονη σκηνή και κατά τον 21ό – θυμίζω τον μινιμαλιστικό Οιδίποδα του Bob Wilson που είδαμε φέτος στην Επίδαυρο.

Το έργο του Σοφοκλή δεν κάνει άλλο παρά να παρακολουθεί την πορεία προς την, ατομική και συλλογική, αναγνώριση του «λάθους», το οποίο εκδηλώνεται μεν στην ατομική ιστορία του ήρωα, η σκιά του όμως απλώνεται στο κοινωνικό σύνολο, ακριβώς λόγω της προνομιακής θέσης που κατέχει σ’ αυτό.

Το δραματουργικό κλειδί στον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή, υπόδειγμα του τραγικού ήρωα κατά τον Αριστοτέλη, είναι πως ο ήρωας, φορέας γνώσης και εξουσίας, τιμωρείται τη στιγμή της ακμής του όχι επειδή είναι κακόβουλος ή δόλιος, αλλά «δι’ αμαρτίαν τινά» (Ποιητική, 1453α), για κάποιο «λάθος», που έχει διαπράξει εν αγνοία του. («Βέλτιον δε το αγνοούντα μεν πράξαι, πράξαντα δε αναγνωρίσαι», 1454α). Το έργο του Σοφοκλή δεν κάνει άλλο παρά να παρακολουθεί την πορεία προς την, ατομική και συλλογική, αναγνώριση του «λάθους», το οποίο εκδηλώνεται μεν στην ατομική ιστορία του ήρωα, η σκιά του όμως απλώνεται στο κοινωνικό σύνολο, ακριβώς λόγω της προνομιακής θέσης που κατέχει σ’ αυτό. Αυτή η πορεία από το σκοτάδι της άγνοιας στο φως της αλήθειας ορίζει και το μονοπάτι από την δόξα του ήρωα στην πτώση του.

Σε μια εποχή υπερτροφικής επικέντρωσης στον Άνθρωπο και εντυπωσιακών κατακτήσεων σε όλα τα επίπεδα, επιστημονικό, ιατρικό, τεχνολογικό, το Oedipus: Sex with Mum was Blinding εντοπίζει ότι ακριβώς το στοιχείο που κυρίως μας αφορά στο συγκεκριμένο μύθο, είναι πράγματι το στοιχείο του λάθους. Γιατί οι κατακτήσεις του σύγχρονου ανθρώπου, ο θρίαμβος της γνώσης και της τεχνολογίας, δεν αποτρέπουν το ρατσισμό και την κοινωνική αδικία, ούτε την οικολογική καταστροφή, όπως δεν απέτρεψαν το Ολοκαύτωμα, τα πυρηνικά ατυχήματα, τους κάθε είδους ολοκληρωτισμούς: ο ανθρώπινος πολιτισμός μοιάζει να φθίνει, να εκφυλίζεται εκ των έσω. Υπάρχει κάποιο λάθος. Κάτι που κάνουμε λάθος εμείς. Κάτι που είναι λάθος στον τρόπο που έχουμε δομήσει την ίδια μας τη ζωή. Ο ήρωας στη σκηνή που καλείται να αντιδράσει στη νοσηρή πραγματικότητα (ή να κλείσει τα μάτια σ’ αυτήν !), να διαλέξει το δρόμο και τη ζωή του – άραγε μπορεί; Είναι ελεύθερος να το κάνει; – είμαστε εμείς. Εμείς, μέσα από την οπτική μιας δημιουργού που διεκδικεί ένα συνειδητά γυναικείο βλέμμα κι ένα συνειδητά γυναικείο σώμα. Έχει σημασία να επισημάνει κανείς ότι το γυμνό γυναικείο σώμα που αποκαλύπτεται πίσω από το αυστηρό κοστούμι του ήρωα στο τέλος της παράστασης δεν απηχεί κάποιο στοχασμό πάνω στα εύθραυστα όρια μεταξύ των φύλων. Η γυναικεία ερμηνεία του Οιδίποδα λειτουργεί περισσότερο ως αυτοβιογραφικό σχόλιο παρά ως αμφισβήτηση του βιολογικού καθορισμού που θα συνδεόταν με μια κουίρ οπτική. Το γυναικείο στοιχείο εξάλλου επιβεβαιώνεται και από το εύρημα του καθρέφτη, παραδοσιακό σύμβολο του φιλάρεσκου και ματαιόδοξου Νάρκισσου, μέσα από το οποίο γλιστράμε στη σκηνική δράση. Έτσι, η ασυνείδητη ύβρη του ήρωα συναντά τη δική μας.

«Σου αρέσει να κοιτάζεις τον εαυτό σου στον καθρέφτη;

Τι σου αρέσει στην εμφάνισή σου;

Τι δεν σου αρέσει στην εμφάνισή σου;

(...)

Υπάρχει κάτι στην εμφάνισή σου που σου θυμίζει τη μητέρα σου;

Υπάρχει κάτι στην εμφάνισή σου που σου θυμίζει τον πατέρα σου;

(...)

Έχεις σκεφτεί ποτέ να σκοτώσεις τη μητέρα σου;

Έχεις σκεφτεί ποτέ να σκοτώσεις τον πατέρα σου;

(...)»

Ένα επώδυνο ταξίδι αναζήτησης του εαυτού

Μ’ αυτές τις ερωτήσεις, όπου καλείται να απαντήσει καθένας από μας ξεχωριστά, εισερχόμαστε στο σύμπαν της σκηνής, με τα υποβλητικά σύννεφα της Στέφανι Σέριφ στο φόντο να μετασχηματίζονται σε ονειρικά αναδυόμενες, καθημερινές εικόνες. Στο κέντρο, η τσελίστρια Τζούλια Κεντ και πίσω της η συνθέτρια ηλεκτροακουστικής μουσικής Barbara Nerness «χτίζουν» ευρηματικά το μουσικό περιβάλλον της πορείας του Οιδίποδα στην αναζήτηση της αλήθειας, με ερμηνεύτριες δυο λυρικές σοπράνο (Λητώ Μεσσήνη, Αναστασία Κατσιναβάκη) και μια τραγουδίστρια της τζαζ (Νάσια Γκόφα) που, από το σχήμα του χορού, περνούν με ιδιαίτερη δύναμη και ταλέντο η καθεμία στους ρόλους του Οιδίποδα, του Τειρεσία και της Ιοκάστης. Κι όλα αυτά, υπό την μπαγκέτα του πιανίστα της τζαζ Misha Piatigorsky, χαρισματικού κομπέρ που κρατά τα ηνία της σχέσης με το κοινό και, ανά πάσα στιγμή, Χορό του δράματος.

Σε αντιπαραβολή με τη φιγούρα του νεαρού Οιδίποδα που ερμηνεύει με ιδιαίτερη ευαισθησία ο λυρικός Elias Husiak, αναπτύσσεται η αφήγηση μιας γυναίκας στον ψυχαναλυτή της, σ’ ένα επώδυνο νοητικό ταξίδι αναζήτησης του εαυτού. 

Παράλληλα, σε αντιπαραβολή με τη φιγούρα του νεαρού Οιδίποδα που ερμηνεύει με ιδιαίτερη ευαισθησία ο λυρικός Elias Husiak, αναπτύσσεται η αφήγηση μιας γυναίκας στον ψυχαναλυτή της, σ’ ένα επώδυνο νοητικό ταξίδι αναζήτησης του εαυτού. Έχει ενδιαφέρον να γνωρίζει κανείς ότι αυτή η αφήγηση που ακούγεται ως ενιαία από το στόμα της γυναίκας (κινηματογραφική ερμηνεία από την Theodora Loukas), αποτελεί, στην πραγματικότητα, σύνθεση αποσπασμάτων αφηγήσεων που έχουν προέλθει από ξεχωριστά πειράματα στο χώρο των νευροεπιστημών. Η θραυσματικότητα του κειμένου δένει λειτουργικά μ’ αυτό το πολυπρισματικό πρόσωπο, αγωγό διαφορετικών εμπειριών που, όλες, εικονογραφούν την αντίφαση και τον εσωτερικό διχασμό του σύγχρονου υποκειμένου, τη δυσκολία σύγκλισης απόφασης και πράξης. Με σύμβουλο δραματουργίας τον καθηγητή ψυχολογίας Μάνο Τσακίρη, ο οποίος συμμετέχει και ως περφόρμερ στο ρόλο του αναλυτή, οι αφηγήσεις που συνθέτουν το κολλάζ του χαρακτήρα της ψυχαναλυόμενης, ανιχνεύουν το κεντρικό ερώτημα της παράστασης «Υπάρχει ελεύθεση βούληση;», «Υπάρχουν άραγε εναλλακτικές ή είναι οι επιλογές μας μόνο αποτέλεσμα της Τύχης και της Ανάγκης;», επιτείνοντας έτσι και την πλοκή του μύθου που εξελίσσεται παράλληλα.

Επάλληλοι αντικατοπτρισμοί

Όλο το έργο είναι λοιπόν δομημένο σε επάλληλους αντικατοπτρισμούς και σ’ αυτό χτίζεται η σκηνική δυναμική του: ο τραγικός ήρωας (ως νεαρός και ως ώριμος άντρας) καθρεφτίζεται στη γυναίκα. Εκείνη σ’ εμάς, σε κάθε θεατή ξεχωριστά. Ενώ εμείς, ατομικά αλλά και συλλογικά, ως κοινότητα, αναπαράγουμε το «λάθος» του τραγικού ήρωα. Εμείς είμαστε οι πάσχοντες: εκείνοι που, παρότι έχουν μάτια, δεν βλέπουν, εκείνοι που προχωρούν στο σκοτάδι, εκείνοι που νομίζουν ότι ελέγχουν την εικόνα, τις πράξεις και τις επιλογές τους ενώ στην πραγματικότητα τόσο η εικόνα, οι πράξεις όσο και η ελευθερία της επιλογής τούς διαφεύγει.

«συ (ει) και δέδορκας

και ου βλέπεις

ίνα εί κακού

ουδ’ ένθα ναίεις

ουδέ μεθ’ ότων κατοικείς»

(«Εσύ, αν και έχεις μάτια,

δεν βλέπεις

σε τι συμφορά βρίσκεσαι

ούτε πού κατοικείς

ούτε με ποιους ζεις μαζί»)

Όπως και το έργο αναφοράς, ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή, έτσι και το σκηνικό έργο της Παπακωνσταντίνου (όπου δραματουργία, μουσική κι επιτελεστικά σώματα συμπλέκονται αδιαχώριστα) θέτει στο κέντρο του, με τη συμβολή της νευροεπιστήμης στη θέση της φιλοσοφίας αυτή τη φορά, το ζήτημα της όρασης και της τυφλότητας: τι σημαίνει «βλέπω» και τι συναισθάνομαι την πραγματικότητα, τι ζητάει η πραγματικότητα από μένα, πώς μπορώ, πώς πρέπει να αντιδράσω. Είναι ένα ζήτημα που επανέρχεται συστηματικά στην οπτική της: η στάση και η ευθύνη του ατόμου απέναντι στην πόλη, η επιθυμία και ταυτόχρονα, η αδυναμία δράσης, η, διαρκώς ματαιωνόμενη, ορμή της εξέγερσης, το δίλημμα ανάμεσα στη πράξη ή την αδράνεια. Αυτά τα θέματα τέθηκαν και στο Revolt Athens που εστίαζε στην Αθήνα της κρίσης και στο Σπήλαιο με αφετηρία τον ομώνυμο πλατωνικό μύθο σε ακόμα μεγαλύτερο εύρος. Στο Oedipus: Sex with Mum Was Blinding –με το στοιχείο της «τύφλωσης» στον ίδιο τον τίτλο– το ερώτημα γίνεται ακόμα πιο αγωνιώδες, ακόμα πιο προσωπικό.

Είναι η φωνή της ίδιας της δημιουργού που ακούγεται μέσα από την αφήγησης της ψυχαναλυόμενης γυναίκας.

Είναι η φωνή της ίδιας της δημιουργού που ακούγεται μέσα από την αφήγησης της ψυχαναλυόμενης γυναίκας. Αισθάνεται το πραγματικό «σα να το κοιτά από το παράθυρο ενός αεροπλάνου, όμως πολύ πολύ πιο κοντά, μπορείς σχεδόν να το αγγίξεις – μια λεπτή διάφανη μεμβράνη σε χωρίζει μόνο απ’ τον πραγματικό εαυτό σου, τόσο γαμημένα λεπτή που μόλις διακρίνεται. Κι ορκίζεσαι ότι μπορείς να τη σπάσεις αλλά ΟΧΙ δεν σπάει με τίποτα». Όπως κι ο Οιδίποδας του Σοφοκλή, το πρόσωπο της γυναίκας εδώ αγνοεί την αλήθεια. Με τη διαφορά ότι εκείνη, κατακερματισμένη σε όψεις του εαυτού της που δεν αναγνωρίζει, δεν έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό της, αναζητά την αλήθεια αλλά δεν πιστεύει ότι μπορεί να τη μάθει. Σε αντίθεση με τον ήρωα του Σοφοκλή, εκείνη, μεγαλωμένη στην ευμάρεια της Δύσης, παρότι επίσης σε θέση υπεροχής, λόγω μόρφωσης, κοινωνικής τάξης, πρόσβασης στα πολυτιμότερα αγαθά κτλ., είναι αποσταθεροποιημένη εξαρχής, χαμένη στις αντιφάσεις της και, πάνω απ’ όλα, απεγνωσμένη απέναντι στην «αρρώστια» του πραγματικού που την υπερβαίνει, το ρατσισμό, τη βία, την κοινωνική αδικία, την ολοένα επιταχυνόμενη καταστροφή του πλανήτη («Κοιτάζω γύρω μου και τους βλέπω όλους άρρωστους κι εγώ είμαι χειρότερη»). Δεν έχει την πίστη, αντίστοιχα με τον Οιδίποδα, ότι μπορεί ν’ απομακρύνει το «μίασμα», ούτε την αυταπάτη ότι μπορεί να τα καταφέρει κι ούτε, βέβαια, είναι αντίστοιχα ικανή να υποστεί τις συνέπειες των πράξεών της και να ξεριζώσει τα μάτια της για να σώσει την πόλη.

Ίσως γιατί αισθάνεται πιο βαρύ –σαν τη Νόρα του Ίψεν– το καθήκον απέναντι στον εαυτό της, το καθήκον να βρει τη δική της αλήθεια, το καθήκον ν’ αμφιβητήσει την ουμανιστική αρχή σύμφωνα με την οποία ανατράφηκε και η οποία, εντέλει, έχει γίνει όχημα έκφρασης του πιο κυνικού νεοφιλελευθερισμού και των χειρότερων καταπατήσεων, τόσο στο χώρο της εργασίας όσο και σ’ εκείνον της οικογένειας: «ότι ο κάθε άνθρωπος μπορεί να επιλέγει τη ζωή που θέλει να ζήσει, ότι ο κάθε άνθρωπος είναι αρχιτέκτονας του εαυτού του, ότι φτιάχνει ο ίδιος την τύχη του, το μονοπάτι του, τη ζωή του». Τη συνταγή του «αμερικάνικου ονείρου». Που δεν παύει να διαψεύδεται – γι’ αυτό και ακούγεται πιο ηχηρά σε αμερικάνικο έδαφος η αμφισβήτησή του και είναι πολύ αισθητό αυτό στο κοινό, παρότι βγαίνουν όλοι χαμογελαστοί και κάπως χαμένοι μέσα στην πληθώρα των αφηγημάτων, των εικόνων, των αναφορών, αποσταθεροποιημένοι από αυτό το κοίταγμά τους στον καθρέφτη...  Ο «αμερικανός Οιδίποδας» - που είμαστε όλοι μας, αφού το αμερικάνικο, υπερεντατικό πρότυπο ζωής έχει παντού επικρατήσει – πρέπει να ζήσει μέσα από τα λάθη του, τις αποτυχίες, τις λοξοδρομήσεις του. Να συμφιλιωθεί με το ότι δεν είμαστε μόνο οι επιλογές μας, αλλά και παιδιά της τύχης, όπως και μιας σειράς άλλων προκαθορισμένων συνθηκών, ταξικών, φυλετικών, γενετικών, γενεαλογικών κ.ά. Να συγχωρήσει τον εαυτό του. Γι’ αυτό και στο έργο ο ήρωας δεν τιμωρείται. Κι όλοι οι περφόρμερς μαζί στο τέλος χαρούμενοι τραγουδούν. Ακολουθώντας την κλασική μπεκετική συνταγή: «Όταν είμαστε χωμένοι στα σκατά ως το λαιμό, το μόνο που απομένει είναι να τραγουδήσουμε»...

Η παράσταση θα παιχτεί στην Αθήνα με διαφοροποιημένη διανομή (Θέατρο Σφενδόνη 11-21 Οκτωβρίου).

*Η Δήμητρα Κονδυλάκη είναι θεωρητικός θεάτρου, δραματολόγος και μεταφράστρια.

Υποσημειώσεις

(1) Χαρακτηριστικό είναι ότι κάθε χρόνο το BAM (Fisher) φιλοξενεί το φεστιβάλ New Wave, όπου φέτος (15 Οκτωβρίου - 15 Δεκεμβρίου), μεταξύ άλλων, περιλαμβάνονται οι Βάκχες της Μαρλένε Μοντέιρο Φρέιτας (7-8 Νοεμ.) και το Inoah του Bruno Beltrao (31 Οκτ.-2 Νοεμ.) που είδαμε στο Φεστιβάλ Αθηνών 2018 & 2019, όπως και η νέα παράσταση του Δημήτρη Παπαϊωάννου, The Great Tamer (14-16 Νοεμ.).

(2) «Περιπέτεια στο χώρο των πολυμέσων, συμμετοχή του κοινού και στοχαστικότητα!!! Καλοί τραγουδιστές. Πολύ σημαντική δουλειά με το βίντεο, ειδικά τα γκρο-πλαν και ο φωνητικός συγχρονισμός».

(3) «Όχι μόνο ένα βαθύ βύθισμα στο μύθο του Οιδίποδα αλλά και στη σχέση του με την ίδια μας τη ζωή».

(4) Rick Perdian, “Εlli Papakonstantinou’s thought-provoking, entertaining Oedipus at Bam», in: https://seenandheard-international.com/2019/09/elli-papakonstantinous-thought-provoking-entertaining-oedipus-at-bam/ (27.9.19), Αustin Fimmano, “Oedipus: Sex with Mum was blinding”, in: https://playstosee.com/oedipus-sex-with-mum-was-blinding (28.9.2019), Jan Ewing, in: https://pupsbooks.com/ewing-reviewing/f/oedipus-sex-with-mum-was-blinding (29.9.2019).

(5) Έτσι κλείνει η κριτική της Αustin Fimmano: “This production might leave you with a feeling of whiplash, trying to process the multitude of what you ’ve seen. Maybe you walk away feeling sad, or inspired, or just confused. But for better or worst, Papakonstantinou’s “Oedipus : Sex with Mum was Blinding will be on your mind”.

(6) Jan Ewing, μουσικολόγος και συγγραφέας.