Όταν ακούς να μιλάει για τη δουλειά της η καλλιτεχνική διευθύντρια Θεάτρου & Χορού της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, Κάτια Αρφαρά, καταλαβαίνεις γιατί πλέον περιμένουμε το πρόγραμμα που καταρτίζει με τόση αδημονία.
«Κυκλισμός του τετραγώνου». Αποτίμηση από την πρώτη παράσταση της φετινής σεζόν.
Προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις – από «αριστουργηματική παράσταση» μέχρι «κουραστική». Σε όλους, όμως, δημιούργησε συναισθηματική φόρτιση. Θεωρώ επιτυχία όταν βγαίνοντας από μια παράσταση έχεις την επιθυμία να τη συζητήσεις. Το θέατρο είναι διάλογος. Όταν μένεις στο «μ’ αρέσει» - «δεν μ’ αρέσει», χωρίς να το τεκμηριώνεις με επιχειρήματα, σημαίνει πως δεν λειτούργησε η επικοινωνία.
Αν το πρόσημο είναι αρνητικό;
Δεν έχει τύχει, μέχρι σήμερα, η καθολική απόρριψη μιας παράστασης. Σίγουρα με ενδιαφέρει αν αυτό που πρότεινα λειτούργησε και, αν όχι, το γιατί. Υπάρχουν φορές που ενώ ξέρεις πως η πρότασή σου δεν θα περάσει τόσο εύκολα στο κοινό, το τολμάς γιατί πρέπει. Γιατί υπηρετείς στόχους. Την υποστήριξη της νέας ελληνικής δραματουργίας. Είναι όμως σημαντικό να γνωρίζεις, εκτός από το γιατί, και το πότε να κάνεις τι. Το αφιέρωμα στον Δημήτρη Δημητριάδη δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί νωρίτερα. Πιστεύω πως φέτος ήταν ώριμες οι συνθήκες να γίνει.
Η ανάθεση σ’ έναν τόσο νέο σκηνοθέτη, όπως ο Δημήτρης Καρατζάς, είναι ένας από τους στόχους;
Η Στέγη δίνει βήμα στους νέους σκηνοθέτες (και χορογράφους) και τους παρέχει τη δυνατότητα να δοκιμάζονται όχι μόνο στη Μικρή αλλά και στη Μεγάλη Σκηνή με πολυπρόσωπους θιάσους. Είναι μια θέση που για μένα έχει τεράστια αξία, πόσο μάλλον στις εποχές που ζούμε. Γιατί πόσο ν’ αντέξουν ακόμα οι νέοι δημιουργοί και οι νέες ομάδες χωρίς οικονομικά μέσα; Στις παρούσες συνθήκες μπορεί να χαθούν λόγω εξάντλησης πολλοί ταλαντούχοι, κάτι που δεν είναι καθόλου παρήγορο για το μέλλον.
Πώς δρομολογείται η διαδικασία ανάθεσης;
Ποτέ δεν είναι η ίδια. Υπάρχουν σκηνοθέτες με τους οποίους ούτως ή άλλως θέλεις να συνεργαστείς και όχι για μια άμεση παράσταση, αλλά μέσα από ένα μακροχρόνιο σχεδιασμό – με τον Μαρμαρινό, π.χ., αρχίσαμε να συζητάμε για το ποια θα ήταν η επόμενη συνεργασία μας αμέσως μετά την παράστασή του στα εγκαίνια της Στέγης. Φέτος καταλήξαμε στον «Φάουστ» (από 21/1). Γιατί είναι ένα έργο κλασικό που αφορά στο σήμερα μέσω μιας συμπαντικής θεώρησης. Από την άλλη μπορεί να έρθει ένας σκηνοθέτης με ένα καινούργιο έργο ή μια πρόταση που να μου φανεί πολύ ενδιαφέρουσα και να πω, ok, πάμε να το δοκιμάσουμε. Η παρουσία μου δε είναι συνεχής και αδιάλειπτη, από την επιλογή των συντελεστών, στη διάρκεια των προβών. Διαβάζω κοντά στις 300 προτάσεις κάθε χρόνο. Αυτό που αναζητώ είναι η ουσία. Αν θα ανοίξει το μυαλό μας και καταθέσει κάτι καινούργιο, και δεν ακολουθεί μια πεπατημένη. Μ’ ενδιαφέρει να μπορεί να δικαιολογηθεί, για παράδειγμα, και το παραμικρό σκηνικό στοιχείο. Με ενοχλεί οτιδήποτε γίνεται για λόγους εντυπωσιασμού, αναίτια και διακοσμητικά, προκειμένου να καλύψει μια αδυναμία προσέγγισης.
Οι νέοι δημιουργοί και οι ομάδες γνωρίζουν να «προωθήσουν» τις παραστάσεις τους;
Νομίζω πως η Στέγη συνέβαλε πολύ στο να δημιουργηθεί η ανάλογη κουλτούρα. Εκτός από τους ανθρώπους που είχαν εμπειρία από το εξωτερικό, οι υπόλοιποι δεν ήξεραν τι σημαίνει υποβολή ολοκληρωμένης πρότασης. Σήμερα, οι περισσότεροι μπορούν να περιγράψουν με σαφήνεια και ακρίβεια αυτό που θέλουν να πουν, το γιατί της επιλογής και το γιατί οι συγκεκριμένοι συνεργάτες.
Ποια είναι τα ερωτήματα που θέτεις δημιουργώντας το πρόγραμμα;
Ποιο κείμενο και γιατί; Πότε; Από ποιον; Πού, στη Μικρή ή στη Μεγάλη Σκηνή;Οι επιλογές δεν γίνονται τυχαία. Π.χ., το θέατρο στη Στέγη δεν θα μπορούσε να μην ασχοληθεί με την κρίση. Όμως, προσπαθεί να τη δει και έξω από το μικρόκοσμό μας, τοποθετώντας τη σε μεγαλύτερη κλίμακα, που την προσφέρουν τα κλασικά κείμενα, όπως ο «Φάουστ». Από την άλλη, ενδεικτικά, ο Σίμος Κακάλας με την παράσταση «Τέλος» (13-24/11) προσπαθεί να διερευνήσει το μετά την κρίση. «Τα συμβόλαια του εμπόρου» (Μάρτιος) είναι μια οικονομική κωμωδία, γραμμένη από τη νομπελίστρια Ελφρίντε Γέλινεκ και θα προσαρμοστεί στην ελληνική κρίση. Στην παράσταση του Dries Verhoeven «No man’s land» (Μάιος) οι θεατές ακολουθούν μετανάστες εκτός της Στέγης κι ανακαλύπτουν τη ζωή τους. Στην «Ganesh Vs The Tird Riche» (Απρίλιος) φασισμός, ανθρωπισμός, ηθική και χειραγώγηση μπαίνουν στο μικροσκόπιο. Κάθε παράσταση κρύβει μια πολιτική θέση, που δεν παίρνει τη θέση ενός μανιφέστου. Θέλουμε να φέρνουμε σε δημόσιο διάλογο θέματα και προβλήματα που αφορούν το σήμερα, αλλά μέσω μιας πιο σφαιρικής ματιάς. Γιατί η περιχαράκωση στο μικρόκοσμό μας δεν πιστεύω πως έχει καλά αποτελέσματα.
Υπάρχει καχυποψία μιας τέτοιας «πολιτικής», επειδή φιλοξενείται σ’ ένα τόσο λαμπερό κτίριο;
Να το αντιστρέψω; Αυτό το πολύ όμορφο κτίριο δεν θα μπορούσε να είναι κενό περιεχομένου; Ένας χώρος υποδοχής παραστάσεων, τελείως ανώδυνος; Να μην είναι ένας παλλόμενος οργανισμός, χωρίς παρέμβαση και πρόταση; Αν υπάρχει κόσμος που πιστεύει πως έρχονται οι ίδιοι και οι ίδιοι στη Στέγη, αξίζει να έρθει, για παράδειγμα, σε μια παράσταση σύγχρονου χορού. Βλέπεις ανθρώπους κάθε ηλικίας απ’ όλη την Αθήνα. Το λέω γιατί έχω ακούσει χαρακτηριστικό σχόλιο από ανθρώπους του χώρου «μα δεν ξέρω κανέναν στο κοινό». Δεν θεωρώ πολυτέλεια την ενασχόλησή μου με το θέατρο και το χορό. Αν ένιωθα πως ασχολιόμουν με κάτι πολυτελές μέσα στο μικρόκοσμο της Στέγης, θα σταματούσα. Το ότι δεν έχω προσωπική ζωή το αντέχω γιατί δουλεύω μέσα στο παρόν και για το παρόν, υπερασπίζοντας παρεμβατικές προτάσεις. Η τέχνη σού τοποθετεί ένα μεγενθυτικό φακό μπροστά στη ζωή. Είναι τρόπος ανακάλυψης και εμπειριών. Αλλά για να μη σου παραμορφώσει τον τρόπο που βλέπεις τη ζωή χρειάζεται να παρακολουθείς τα πράγματα, να διαβάζεις εφημερίδες, να έχεις πολιτική άποψη.
Η λογική των φεστιβάλ τι εξυπηρετεί;
Δυνατότητα μεγαλύτερου πειραματισμού – στο Fast Forward Festival (από 28/4) οι ομάδες ανατρέπουν τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε θέατρο. Μας δίνει την ευκαιρία να συνεργαστούμε με νέα ονόματα, να δείξουμε τάσεις, να κάνουμε συνδέσεις. Το Φεστιβάλ της Σύγχρονης Ανεξάρτητης Βαλκανικής Σκηνής (Μάρτιος) μάς εντάσσει στην ευρύτερη περιοχή. Στα ταξίδια μου στα Βαλκάνια είδα εξαιρετικούς καλλιτέχνες, που δεν γνωρίζουμε. Οι χώρες τους αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα με τα δικά μας: έκρηξη κακώς νοούμενου εθνικισμού, ξενοφοβία, οικονομικά προβλήματα, ενώ προσπαθούν να επαναπροσδιοριστούν και απέναντι στα στερεότυπα της Δύσης για την περιοχή. Στο 1ο Φεστιβάλ Νέων Χορογράφων (1-7/2) θα δούμε ταλαντούχους χορογράφους της «διασποράς». Στο καθιερωμένο φεστιβάλ Εφηβικού Θεάτρου (Απρίλιος) έφηβοι γράφουν και παίζουν – διόλου απίθανο από εδώ να ξεπηδήσουν οι αυριανοί ταλαντούχοι δημιουργοί. Μην ξεχνάς πως το εφηβικό θέατρο έχει μια μόνιμη σκηνή στη Στέγη και ξεκινάει στις 7 Νοεμβρίου με το έργο του Λένου Χρηστίδη «Το τρένο».
Θέλει μεγάλη προσοχή ποιες παραστάσεις μπαίνουν στη Μεγάλη και ποιες στη Μικρή Σκηνή. Συνηθίζω να λέω πως μια φωτογραφία δεν χρειάζεται να τη μεγεθύνεις για να γίνει μεγάλων διαστάσεων, πρέπει η σύλληψή της να είναι μεγάλης κλίμακας. Την πρώτη χρονιά λειτουργίας της Στέγης έγιναν χωροταξικά λάθη, γιατί είχα κλείσει παραστάσεις χωρίς να γνωρίζω τις ακριβείς δυνατότητες των σκηνών. Κάποιοι μπορεί να δυσανασχετούν για τη μη παράταση επιτυχημένων παραστάσεων και να θεωρούν πως γίνεται λάθος προγραμματισμός. Όμως, το προφίλ της Στέγης είναι πολυσυλλεκτικό, αφού συνδυάζει θέατρο, μουσική, χορό, εικαστικά, ταυτόχρονα μέσα στη χρονιά, και το πρόγραμμα είναι πολύ ασφυχτικό και δύσκολα επιτρέπει αλλαγές. Μετά δεν έχουμε τη δυνατότητα να κάνουμε θέατρο ρεπερτορίου με εναλλασσόμενες παραστάσεις – ένας λόγος είναι και πως δεν έχουμε τεράστιους αποθηκευτικούς χώρους ώστε να εναλλάσσουμε σκηνικά μεγάλων παραγωγών. Το μοντέλο της λειτουργίας της είναι εναλλασσόμενο.
Πόσο σε άλλαξε η Στέγη;
Στην πραγματικότητα μαζί γεννηθήκαμε και ωριμάσαμε. Ξεκινήσαμε γράφοντας σε λευκή σελίδα και μάλιστα σε συνθήκες εργοστασίου. Γιατί το πρόγραμμα άρχισε να διαμορφώνεται όταν ακόμα η Στέγη ήταν στα μπετά. Από την πρώτη στιγμή μου τέθηκαν οι δύο στόχοι: στήριξη ελληνικής δημιουργίας και διεθνές πρόγραμμα. Ζώντας πολλά χρόνια στη Γαλλία και δουλεύοντας, κατά βάση θεωρητικά με σκηνοθέτες όπως ο Καστελούτσι ή ο Φαμπρ, είχα τεράστια περιέργεια πώς θα ανταποκρίνονταν το ελληνικό κοινό στο θέατρο που αγαπούσα. Γρήγορα έμαθα όμως πως πρέπει να έχεις συναίσθηση στον ποιον απευθύνεσαι και κυρίως το πότε. Προσπάθησα, λοιπόν, να χαρτογραφήσω το ελληνικό τοπίο. Έπρεπε να μάθω πως πρώτα χρειάζεται να χτίσεις μια σχέση εμπιστοσύνης και μετά να προχωράς σε πιο δύσκολα πράγματα.
Η χαρτογράφηση τι σου έδειξε;
Πως το κοινό είναι περίεργο και θέλει να ανακαλύπτει όχι μόνο καινούργια πράγματα, αλλά να καταλάβει και τη λογική των καλλιτεχνών. Το καταλαβαίνεις από τον κόσμο που συγκεντρώνεται στις συζητήσεις που πραγματοποιούνται μετά τις παραστάσεις. Κάνοντας τις συγκρίσεις με τους Γάλλους, οι Έλληνες είναι πιο δεκτικοί. Ίσως γιατί οι Γάλλοι, έχοντας δει πολλά πράγματα, είναι πλέον πιο... ειρωνικοί.
Δεν σε επηρεάζουν προσωπικές συμπάθειες και αντιπάθειες;
Μα δεν καλώ στο σπίτι μου, αλλά στη Στέγη, οπότε δεν έχω κανένα περιθώριο να αφήνω να με επηρεάσουν τέτοιου είδους σχέσεις. Βλέπω συνέχεια θέατρο – εντάξει, ομολογώ πως επιλέγω στο εξωτερικό συγκεκριμένα θέατρα και φεστιβάλ που θα πάω. Όμως, ειδικά στην Ελλάδα, είμαι ανοιχτή και δίνω συνέχεια ευκαιρίες, γιατί πιστεύω πως πολλές φορές μια αποτυχία είναι αποτέλεσμα συγκυριών. Μου έτυχε να δω ομάδα που η πρώτη της δουλειά δεν μου άρεσε και η δεύτερη με έπεισε για συνεργασία. Δεν υπάρχουν εμμονές.
Και η επανεμφάνιση ομάδων και καλλιτεχνών στο πρόγραμμα πώς δικαιολογείται;
Στο πολυσυλλεκτικό πρόγραμμα της Στέγης υπάρχουν δύο κατευθύνσεις: Συνέργιες με καλλιτέχνες από Ελλάδα και εξωτερικό οι οποίοι αποτελούν κομμάτι του προφίλ της. Και αυτό μπορούμε να το υπερασπίσουμε, όταν υπάρχει μια συνέχεια, ακόμα και αν οι καλλιτέχνες εμφανίζονται με άλλο σχήμα. Η άλλη έχει να κάνει με την πρόσκληση νέων ονομάτων.
Νομίζω, περισσότερο απ’ όλα έχει ενδιαφέρον η προσπάθεια της Στέγης να εξάγει τους Έλληνες δημιουργούς.
Στο Παρίσι είχα απελπιστεί γιατί έπρεπε συνεχώς να απαντάω σε ανθρώπους του χώρου στην ερώτηση «μα υπάρχει σύγχρονο ελληνικό θέατρο ή χορός;». Έτσι έγινε προσωπικό στοίχημα. που βέβαια συμφωνούσε απόλυτα με το στοίχημα της Στέγης. Από την πρώτη στιγμή καλούσαμε ξένους επιμελητές, δημιουργούσαμε επαγγελματικά βίντεο των παραστάσεων. Από την πρώτη χρονιά κιόλας εξάγαμε παράσταση, κι αυτό συνεχίζεται, και πιστεύω πως όσο ο καιρός περνάει θα αποδίδει καλύτερα. Στόχος μας είναι επίσης να γίνονται από την αρχή συμπαραγωγές για ελληνικές ομάδες με φεστιβάλ και θέατρα του εξωτερικού για κάποιες επόμενες δουλειές. Η Στέγη επίσης είναι συμπαραγωγός σε ξένες παραγωγές, όπως στην παράσταση του Toshiki Okada «Ground & Floor» (30/10 - 2/11). Μ’ αυτό τον τρόπο μπαίνεις ισότιμα συμπαραγωγός δίπλα σε άλλα μεγάλα θέατρα. Οι συμπαραγωγές είναι το μέλλον. Κανείς δεν θα μπορεί να αντέξει διαφορετικά.
Τελικά με τόσες παραστάσεις που βλέπεις δεν έχει χαθεί η χαρά της θέασης;
Το ομολογώ πως μετά από πολλά χρόνια για τρεις εβδομάδες τον Αύγουστο δεν είδα ούτε μία παράσταση. Χρειάστηκε να αδειάσω μπαταρίες. Όμως, δεν έχω φτάσει σε σημείο απόλυτης διαστροφής, ώστε όταν βλέπω μια παράσταση που μ’ αρέσει πολύ, να μπαίνω σε διαδικασία να αποκρυπτογραφήσω γιατί το έκανε έτσι και όχι αλλιώς. Μπορώ και να αφεθώ σαν τον οποιοδήποτε θεατή.
Το έργο της Μαρίας Ζαβάκου για τον ψηφιακό εκφοβισμό και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η νέα γενιά ανεβαίνει στη σκηνή σε σκηνοθεσία Γιολάντας Μαρκοπούλου
11°
