«Ομπίντα - Οι τελευταίες ώρες του Νίκου Ζαχαριάδη», θεατρικό έργο που έγραψε και σκηνοθέτησε ο ηθοποιός Γιώργος Κοτανίδης, ανεβαίνει ξανά στη σκηνή. Είναι ένας μονόλογος του ιστορικού ηγέτη του ΚΚΕ, ο οποίος, προτού αυτοκτονήσει εξορισμένος από τους ίδιους τους συντρόφους του στη Σιβηρία, θυμάται τη ζωή του. Πρόκειται για μια μεγάλη καλλιτεχνική επιτυχία της προπέρσινης σεζόν, που σε λίγες μέρες κάνει πρεμιέρα στον ίδιο χώρο (Ίδρυμα «Μιχάλης Κακογιάννης»), με πρωταγωνιστή και πάλι τον ίδιο τον Κοτανίδη. Μ’ αυτή την αφορμή, o δημιουργός έδωσε στην A.V. την παρακάτω συνέντευξη, την οποία κάναμε –πού αλλού;– στο καλτ σκακιστικό καφενείο «Πανελλήνιον» της οδού Μαυρομιχάλη.
Γιώργο, πώς και αποφάσισες να ξανασχοληθείς με την «Ομπίντα»;
Πολύς κόσμος μού το ζητούσε, Αθηναίοι κι ακόμα περισσότερο μη Αθηναίοι που το είχαν χάσει, άλλοι πάλι που θέλανε να το ξαναδούνε. Επίσης, οι συζητήσεις που ακολουθούσαν μετά την παράσταση ήταν πολύ πετυχημένες και θα άξιζε να συνεχιστούν. Έτσι το αποφάσισα.
Ομπίντα - Οι τελευταίες ώρες του Νίκου Ζαχαριάδη
Γιατί όμως πρεμιέρα αυτό τον μήνα;
Γιατί στις 28 Οκτωβρίου του 1940, για μία μοναδική στιγμή στη νεοελληνική ιστορία, ένας φασίστας κι ένας κομμουνιστής, ο Μεταξάς κι ο Ζαχαριάδης, πέτυχαν την εθνική ενότητα. Το «Όχι» του Μεταξά στον Γκράτσι και το πρώτο γράμμα του Ζαχαριάδη, που δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες αμέσως μετά, οδήγησαν σε μια πανεθνική κινητοποίηση πρωτοφανή. Αυτό το πλαίσιο έφερε τον νικηφόρο πόλεμο κατά των Ιταλών στην Πίνδο, την άμυνα στον ελληνογερμανικό πόλεμο, την εθνική αντίσταση κατά την Κατοχή, όλα όσα εκφράστηκαν στο «Τι είναι και το θέλει το ΕΑΜ», που έγραψε ο Δημήτρης Γληνός το 1943.
Ποιες διαφορές έχει η παράσταση με την προπέρσινη;
Πολύ λίγες. Μικρές παρεμβάσεις στο κείμενο και αλλαγή ενός από του τρεις ηθοποιούς (τώρα είναι ο Βαγγέλης Ρόκκος).
Γιατί διάλεξες να γράψεις ένα έργο για τον Νίκο Ζαχαριάδη;
Είναι η σημαντικότερη προσωπικότητα που ανέδειξε το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα στον ένα αιώνα που υπάρχει. Με το γράμμα του στις 28 Οκτωβρίου ανέδειξε την πατριωτική πλευρά του ΚΚΕ, ανατρέποντας τη γραμμή της Μόσχας και της Τρίτης Διεθνούς. Μην ξεχνάμε ότι τότε ίσχυε το σύμφωνο Μολότοφ - Ρίμπεντροπ, η Γερμανία του Χίτλερ και η Σοβιετική Ένωση του Στάλιν είχαν φιλική σχέση, είχαν υπογράψει μη επίθεση, επομένως για όλα τα κομμουνιστικά κόμματα ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ενδοϊμπεριαλιστικός. Κι έρχεται ο Ζαχαριάδης μέσα από τη φυλακή και λέει «Αντίσταση στους φασίστες». Εθνικός κομμουνισμός, δηλαδή. Γι’ αυτό και πολλοί κομμουνιστές στην Ελλάδα δεν πίστεψαν ότι το γράμμα του ήταν αληθινό. Αργότερα, τη δεκαετία του ’50, ο Πονομαριόφ (σοβιετικό στέλεχος) στη Μόσχα τού υπενθύμισε το γράμμα. Κι ο Ζαχαριάδης τού απάντησε: «Όταν ο εχθρός επιτίθεται στην πατρίδα μου κάνω αυτό που λέει η καρδιά μου».
Άλλη σημαντική πλευρά του είναι η ανάπτυξη της θεωρίας των δύο πόλων μετά τον Πόλεμο και πριν ξεκινήσει ο Εμφύλιος, ότι δηλαδή η Ελλάδα πρέπει να είναι ουδέτερη ανάμεσα στην Αγγλία και τη Σοβιετική Ένωση, να μη μετέχει σε κανένα στρατόπεδο. Την ίδια άποψη την επανέφερε και τη δεκαετία του ’50, όταν πια ζούσε στη Σοβιετική Ένωση. Δεν έχει μικρότερη σημασία, επίσης, η συμβολή του στην ίδρυση της ΕΔΑ, του νόμιμου κόμματος της Αριστεράς, το οποίο είχε πολύ σημαντική πορεία ελάχιστα χρόνια μετά τη λήξη του Εμφυλίου.
Αλλά δεν κάνουμε Ιστορία τώρα, κάνουμε Τέχνη. Αυτά, και άλλα πολλά, απηχούνται στο κείμενο του έργου, ενσωματώνονται καλλιτεχνικά στην παράσταση.
Αρνητικές πλευρές βλέπεις στον Ζαχαριάδη;
Φυσικά, και δεν του τις «χαρίζω», υπάρχουν κι αυτές στο έργο. Έπρεπε να αντέξει την πίεση των Άγγλων, να μην πάει σε Εμφύλιο. Δεν άντεξε, υποχώρησε στη γραμμή του Τσόρτσιλ και των διαδόχων του, που ήταν να συντριβεί το ΚΚΕ. Έπρεπε να αλλάξει γραμμή, να μη δεχτεί τον Εμφύλιο. Εκτός όλων των άλλων, έτσι δεν απολογήθηκαν όπως τους άξιζε και δεν τιμωρήθηκαν ή τιμωρήθηκαν ελάχιστα οι δοσίλογοι της Κατοχής – μάλιστα χρησιμοποιήθηκαν στο μετεμφυλιακό κράτος.
Μετά τον Εμφύλιο, «το όπλο παρά πόδα» και η διατήρηση παράνομων δικτύων μπορεί να ταίριαζαν στη λενινιστική γραμμή, αλλά δημιουργούσαν αντιφάσεις. Έτσι εκτελέστηκαν, μεταξύ άλλων, ο Μπελογιάννης και ο Πλουμπίδης. Κι αν ο πρώτος πέθανε σαν ήρωας, ο δεύτερος χαρακτηρίστηκε «χαφιές». Στο έργο ο Ζαχαριάδης εμφανίζεται να ταλανίζεται για πιθανό λάθος στο θέμα του Πλουμπίδη, εκφράζει αμφιβολίες.
Η αποχή από τις μεταπολεμικές εκλογές και το Δημοψήφισμα για την επιστροφή του Γεωργίου Β΄ δεν αποτελούν λάθη του Ζαχαριάδη;
Σ’ αυτά δεν έχει ευθύνη. Ο ίδιος ήθελε συμμετοχή, έστω κι μ’ ένα συμβολικό υποψήφιο σε κάθε περιφέρεια. Αλλά άλλοι στο ΕΑΜ διαφωνούσαν: ο Σβώλος, ο Καφαντάρης, ο Καρτάλης. Ο Ζαχαριάδης δεν θέλησε να διασπάσει το ΕΑΜ, που τότε ήταν ακόμα υπαρκτό και ισχυρό.
Από καλλιτεχνική άποψη, πώς βλέπεις τον Ζαχαριάδη;
Πρόκειται για ένα από τα τραγικά πρόσωπα της ελληνικής Ιστορίας, και ειδικά όσα σχετίζονται με τον Εμφύλιο. Ο ίδιος ο Ζαχαριάδης έλεγε: ο Μεταξάς κι ο Μανιαδάκης με φυλακίσανε στην Κέρκυρα, οι ναζί στο Νταχάου, οι δικοί μου στη Σιβηρία. Γιατί αρχικά οι δικοί του (ΚΚΕ - ΚΚΣΕ) τον έριξαν από γραμματέα του Κόμματος (1956), μετά τον διέγραψαν κι από απλό μέλος (1957) και τελικά τον εξόρισαν πρώτα στην ευρωπαϊκή Ρωσία κι αργότερα στη Σιβηρία, όπου κι αυτοκτόνησε πικραμένος (1973). Και με την έκφραση «ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς» του φορτώσανε τα πάντα, όλα τα λάθη του ΚΚΕ.
Ο Άρης Αλεξάνδρου λέει: «Το μόνο μου όπλο για να κρίνω την πραγματικότητα είναι η ίδια μου η σκέψη». Νομίζω ότι ο Ζαχαριάδης προσπάθησε, στο μέτρο του δυνατού και της εποχής του, να σκεφτεί μόνος του. Προσπάθησε να ξεπεράσει την πόλωση. Οι εγκλωβισμένοι άνθρωποι ή γίνονται φανατικοί ή θυσιάζουν την ελευθερία τους. Αυτός, ενώ του προσφέρανε διεξόδους, αρνήθηκε να συμβιβαστεί και τελικά αυτοκτόνησε.
Στην αρχή ήθελα να κάνω Μπρεχτ ή Σέξπιρ. Τελικά είπα «θα μελετήσω τον Ζαχαριάδη». Για να γράψω το έργο, διάβασα τα πάντα, συναντήθηκα με τον γιο του τον Σήφη, ταξίδεψα εκεί που αυτοκτόνησε, γνώρισα ανθρώπους που τον ήξεραν. Υπήρχαν οπαδοί του που πήγαιναν κρυφά από την Τασκένδη και τον έβλεπαν, μίλησα μαζί τους. Ακόμα, το ξέρεις ότι οι Ρώσοι εκεί που πέθανε, στο Σουργκούτ Χαντιμανσίας, του έχουν στήσει μνημείο για τη συμβολή του στον αγώνα κατά του φασισμού;
Τι σημαίνει «Ομπίντα»;
Είναι μια ρώσικη λέξη που θα πει «πίκρα» ή «κακοκάρδισμα», η τελευταία λέξη που λέει ο Ζαχαριάδης στο έργο, πριν την αυτοκτονία του. Νομίζω ότι συμπυκνώνει ακριβώς την ψυχολογία του.
Πώς αντιμετώπισε το έργο σου το ΚΚΕ και πώς ο Σήφης Ζαχαριάδης;
Με τον Σήφη συνεργαστήκαμε και ταξιδέψαμε μαζί στο Σουργκούτ. Συγκινήθηκε πολύ με το έργο, με βοηθάει τώρα και στο ντοκιμαντέρ που ετοιμάζω, το «Αναζητώντας τον Νίκο». Όσο για το ΚΚΕ, μίλησα με την Αλέκα Παπαρρήγα, αυτή με ρώτησε πολλά και διάφορα για το έργο, με καχυποψία μπορώ να πω, αλλά δεν ήρθε στην παράσταση. Ούτε αυτή, ούτε ο Δημήτρης Κουτσούμπας, κανένας από το ΚΚΕ. Και μια κριτική που δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη» είναι τόσο άσχετη με το θέμα, ώστε ο Σήφης τούς έγραψε γράμμα αν είδαν αυτή την παράσταση ή κάποια άλλη. Φυσικά, ούτε του απαντήσανε, ούτε βάλανε το γράμμα.
Μετά την «Ομπίντα» τι, Γιώργο;
Σου είπα ήδη για το ντοκιμαντέρ με επίκεντρο τον Ζαχαριάδη, το «Αναζητώντας τον Νίκο». Έχει επίσης προγραμματιστεί για τον Νοέμβριο το έργο «Το δείπνο», από το μυθιστόρημα του Ολλανδού Χέρμαν Κοχ, σε μετάφραση Κάτιας Σπερελάκη και σκηνοθεσία - δραματουργική επεξεργασία από τη Λίλυ Μελεμέ, με τον Στέλιο Μάινα, τον Λάζαρο Γεωργακόπουλο, την Κατερίνα Λέχου την Κατερίνα Μισιχρόνη και μένα. Είμαστε σε προχωρημένες πρόβες.
Σκηνοθέτης κινηματογράφου στην πρώτη του θεατρική σκηνοθετική απόπειρα. Μιλήσαμε με αφορμή την παράσταση «Μάγκντα Γκαίμπελς» του Γιώργου Βέλτσου, στο Ελεύθερο Αυτοδιαχειριζόμενο Θέατρο Εμπρός
Μιλήσαμε με τον ηθοποιό για την παράσταση «Σκηνές από έναν γάμο» στο θέατρο Χώρα, για τα μυστικά μιας σχέσης που αντέχει στον χρόνο, για τη συνεργασία με τη σύζυγό του και την πορεία του στην υποκριτική
Έντονη σωματικότητα, εξπρεσιονιστικοί φωτισμοί, video-art, μουσική, μάσκες που παραπέμπουν σε πίνακες του Φράνσις Μπέικον: αυτά είναι τα εργαλεία του σκηνοθέτη Τάσου Σαγρή
16°
