Η τελευταία άνοιξη της ΕΛΣ στο Ολύμπια

Η Εθνική Λυρική Σκηνή ξεκίνησε ως κομμάτι του Εθνικού Θεάτρου και οι πρώτες παραστάσεις της δόθηκαν στο κτίριο της Αγίου Κωνσταντίνου. Ο Κωστής Μπαστιάς, διευθυντής του Εθνικού (Βασιλικού) Θεάτρου στα χρόνια του Μεταξά, αλλά και Διευθυντής του τμήματος Γραμμάτων και Καλών Τεχνών του Υπουργείου Παιδείας, ήταν αυτός που θα δημιουργήσει, το 1940, το λυρικό θίασο του θεάτρου, που θα αποτελέσει τον προπομπό της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Το 1944 θα ανεξαρτοποιηθεί σε ΕΛΣ –ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου– και θα δώσει την 1η Απριλίου την πρώτη της παράσταση με την όπερα «Ρέα» του Σαμάρα στο Θέατρο Ολύμπια. Πρώτος της διευθυντής ο συνθέτης Μανώλης Καλομοίρης. Η στελέχωσή της ΕΛΣ έγινε από τον Καλομοίρη και τον Μπαστιά, με τους καλλιτέχνες να προέρχονται από ακροάσεις. Κάποιοι από αυτούς ήταν ξένοι υπήκοοι.

Το θέατρο Ολύμπια είχε χτιστεί το 1915-16 και δεν ήταν το ίδιο με αυτό που γνωρίζουμε σήμερα. «Χτίστηκε προκειμένου να στεγάσει διάφορα θεάματα, αλλά στο πρόγραμμά του συμπεριελάμβανε και πολλές παραστάσεις του Τρίτου Ελληνικού Μελοδράματος, που ήταν ο πρώτος ιδιωτικός μελοδραματικός θίασος της Ελλάδας» θα πει ο Νίκος Ν. Δοντάς, υπεύθυνος Τομέα Δραματολογίας ΕΛΣ. Το θέατρο ήταν σε σχέδια του αρχιτέκτονα Σταύρου Χρηστίδη με αίθουσα γαλλικού τύπου (ημικυκλική πλατεία, αμφιθέατρο, βαθύς εξώστης και 24 θεωρεία). Για να μπει στην αίθουσα, με ενοίκιο, η ΕΛΣ χρειάστηκε αρχιτεκτονική παρέμβαση από τον Κίμωνα Λάσκαρη.

Το 1950 το κτίριο περνάει στην κυριότητα του Μετοχικού Ταμείου Υπαλλήλων Τράπεζας Ελλάδος και θα κατεδαφιστεί. Η ΕΛΣ για οκτώ χρόνια θα βρει στέγη, όταν δεν κάνει περιοδείες, στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. Το 1957 στο ίδιο σημείο έχει ανεγερθεί ένα νέο κτίριο και τα νέα Ολύμπια το 1958 θα υποδεχτούν εκ νέου τη Λυρική Σκηνή, που θα μείνει εκεί μέχρι και σήμερα. Κάθε καλοκαίρι θα δίνει παραστάσεις στο Ηρώδειο, και την περίοδο της δικατορίας θα πηγαίνει τον Μάιο στη Θεσσαλονίκη για να παρουσιάσει εκεί το χειμερινό της ρεπερτόριο. Το καλοκαίρι επίσης θα παρουσιάζει οπερέτες σε θερινά θέατρα της οδού Αλεξάνδρας. Ο αρχιτέκτονας Πάνος Τσολάκης είναι αυτός που θα βάλει την υπογραφή του στο νέο θέατρο. Με τις επεμβάσεις θα θελήσει να λύσει σημαντικά προβλήματα που είχαν να κάνουν με τη σκηνή και τους αποθηκευτικούς χώρους. «Αν και ουσιαστικά οι αίθουσες του Ολύμπια ήταν προβληματικές, παρόλο αυτά η ΕΛΣ παρουσίασε εξαιρετικές δουλειές εκεί κυρίως χάρη του προσωπικού της. Κι εδώ πρέπει να τονίσουμε πως η ΕΛΣ είναι ο μοναδικός ελληνικός οργανισμός που έχει δικά του καλλιτεχνικά τμήματα ‒ από ορχήστρα και μονωδούς, μέχρι μοδίστρες. Τις παραστάσεις που απαιτούσαν μεγαλύτερα σκηνικά και περισσότερο πλήθος τις έδινε στο Ηρώδειο γιατί εκεί μπορούσε να εκμεταλλευτεί τις δυνατότητες που της έδινε μια μεγαλύτερη σκηνή» θα πει ο κ. Δοντάς.

Μια από τις πιο γόνιμες περιόδους ήταν από το 1959 μέχρι το 1965 με τον Μπαστιά στη διεύθυνση της ΕΛΣ. Διεύρυνε το ρεπερτόριο με γερμανικά, ρώσικα, ισλανδικά έργα και σύγχρονα έργα του 2οστού αιώνα. Αναπόφευκτα οι πιο λαμπρές παραστάσεις της ήταν αυτές το ’60 και το ’61 στην Επίδαυρο με τη Μαρία Κάλλας να ερμηνεύει πρώτα Νόρμα και μετά Μήδεια. Μετά τη μεταπολίτευση, υπό διεύθυνσης Χωραφά και αναπληρωτή διευθυντή τον Μάνο Χατζιδάκι, θα έρθει νέο αίμα και θα επιστρέψουν διακεκριμένοι έλληνες καλλιτέχνες από το εξωτερικό.

Το 1994 αλλάζει σε Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, γεγονός που επίσης θα δώσει νέα ώθηση, ενώ θα κάνουμε ιδιαίτερη μνεία στην περίπτωση του Στέφανου Λαζαρίδη, που αν και έμεινε μόνο σχεδόν ένα χρόνο στο τιμόνι της (2006), ήταν η αιτία για να μπει στην αίθουσα του Ολύμπια νέος κόσμος που μέχρι πρότινος δεν γνώριζε που βρίσκεται το κτίριο. Αυτή την εποχή η ΕΛΣ βρίσκεται στην καλύτερη στιγμή της. Αφετέρου έχει μεταφερθεί στο ΚΠΙΣΝ, σε αίθουσες που έχουν δημιουργηθεί με τις πιο σύγχρονες προδιαγραφές και αφετέρου έχει στο τιμόνι της τον Γιώργο Κουμεντάκη, του οποίου τα πρώτα δείγματα γραφής (και των συνεργατών του) μας κάνουν αισιόδοξους.

Όσο για την αίθουσα Ολύμπια; Τα φώτα θα ανάψουν πάλι για να υποδεχτούν παραστάσεις του Φεστιβάλ Αθηνών (ξεκινάει στις 8/6 με τη συναυλία του Νίκου Ξυδάκη «Όλα τα δειλινά του κόσμου», ενώ σημειώνουμε και την παρουσία της  Volksbune με το «Murmel Murmel» στις 23&24/6 στο πρόγραμμα). Για το μετά δεν υπάρχει κάποια επίσημη ανακοίνωση.  Στους μνηστήρες της αίθουσας, μεταξύ άλλων, ακούγονται το Φεστιβάλ Αθηνών και ο Δήμος Αθηναίων, ενώ από πλευράς του το Υπουργείο Πολιτισμού έχει αναφέρει πως στις προθέσεις του είναι ο χώρος να παραμείνει ως θέατρο. Και πρέπει να συμβεί αν δεν θέλουμε να μετράμε ένα ακόμα ερημωμένο κτίριο στο κέντρο της πόλης.

Το Top 5 των παραστάσεων

• Η μαντάμα Μπατερφλάι
• Ο Κουρέας της Σεβίλλης
• Η Τόσκα
• Ο Ριγολέτο
• Η Κάρμεν

Η «Ρέα» κλείνει τον κύκλο

Ο αρχιμουσικός Βύρων Φιδετζής, που θα διευθύνει την ορχήστρα στο νέο ανέβασμα, μας μιλάει για την όπερα του Σπυρίδωνα-Φιλίσκου Σαμάρα.

«H “Ρέα” σηματοδοτεί το τέλος μιας περιόδου για τον Σπύρο Σαμάρα, την οποία ονομάζω γαλλική, και σηματοδοτεί μια ελληνοκεντρική προοπτική στη δουλειά του. Τη γράφει μια εποχή όπου οι Έλληνες δείχνουν να έχουν ξεπεράσει το τραύμα του ελληνοτουρκικού πολέμου (1897) –να θυμηθούμε το Κίνημα στο Γουδί το 1909–, ενώ λίγα χρόνια αργότερα θα ξεκινήσουν και οι Βαλκανικοί πόλεμοι. Σε αυτή ακριβώς την περίοδο, όπου υπάρχει η αίσθηση πως κάτι θα συμβεί, και σε όλη την Ευρώπη γιγαντώνονται οι εθνικισμοί, γράφει την όπερα ο Σαμάρας, που θα παρουσιαστεί, για πρώτη φορά, το 1908 στο θέατρο Βέρντι της Φλωρεντίας.

» Η υπόθεση διαδραμματίζεται στη Χίο στα μέσα του 15ου αιώνα, την εποχή που το νησί είναι υπό την κατοχή των Γενοβέζων. Η όπερα εξιστορεί τον παράνομο έρωτα της Ρέας, συζύγου του Γενουάτη κυβερνήτη Σπίνολα, για τον Έλληνα αθλητή Λυσία, στη Χίο το 1400 μ.Χ. Η εποχή και ο τόπος του δίνει την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει μ’ έναν πολύ έξυπνο, αρμονικό τρόπο ατόφια δημοτικά τραγούδια, όπως το «Ένα καράβι από τη Χιό». Στη “Ρέα” υπάρχει, μάλιστα, σχεδόν αυτούσια η μελωδία του Ολυμπιακού Ύμνου, που από το 1958 θα είναι ο επίσημος ύμνος των Ολυμπιακών Αγώνων. Η όπερά του θα είναι ο συνδετικός κρίκος της δουλειάς των επτανησίων συνθετών, όπως ο Μάντζαρος, και των συνθετών όπως ο Καλομοίρης που τα έργα τους με τη μορφή μανιφέστου θα αποτυπώσουν τα εθνικά ιδανικά στη μουσική. Προσωπικά βλέπω πως αυτή η όπερα καταγράφει μια πορεία από το σκοτάδι στο φως. Για μένα συμβολίζει το θέμα της αναγέννησης της Ελλάδας.

» Παρόλη τη γαλλική παιδεία που έχει ο Σαμάρας, εκρηκτική καριέρα θα κάνει στην Ιταλία. Εκεί οι όπερες που συνθέτει είναι στα ιταλικά, αλλά στη μουσική του είναι εμφανείς οι γαλλικές επιρροές. Η “Ρέα” γράφτηκε στα γαλλικά από τον λιμπρετίστα Paul Milliet, αλλά το κείμενο αυτό έχει χαθεί. Όταν εγκαινιάστηκε το πρώτο θέατρο Ολύμπια που θα στέγαζε την ΕΛΣ με τη “Ρέα”, το λιμπρέτο ήταν μεταφρασμένο στα ελληνικά από τον Νίκο Ποριώτη, που μάλλον χρησιμοποίησε την ιταλική μετάφραση του λιμπρέτου.

» Δεν είναι πολλοί οι Έλληνες που γνωρίζουν πως υπάρχουν ελληνικές όπερες, παρόλο που το μόρφωμα ελληνική όπερα είναι πιο παλιό από το μόρφωμα νέο ελληνικό κράτος. Η πρώτη ελληνική όπερα γράφτηκε το 1815 και το ελληνικό κράτος έγινε το 1830. Το δυστύχημα είναι πως ακόμα και αν υπάρχει κάτι, αν δεν είναι γνωστό, είναι σαν να μην υπάρχει. Ξέρετε κάτι; Όταν έχουμε μόνο ένα Λυρικό Θέατρο σε μια χώρα τι να περιμένεις; Γιατί όταν υπάρχει ένα αντικείμενο, ακόμα και όταν δεν το εκτιμάς, είσαι υποχρεωμένος τουλάχιστον να το λάβεις υπόψη σου. Όμως σε σχέση με τις ελληνικές όπερες, το ότι δεν παίζονται τόσο συχνά εκτιμώ πως οφείλεται στο ότι αμφιβάλλουμε για τον εαυτό μας. Θέλουμε να προηγηθεί η αναγνώριση από το εξωτερικό για να ασχοληθούμε με κάποιον ή με κάτι. Σκεφτείτε πως υπάρχουν εξαίρετα έργα γραμμένα για μπαλέτο, όπως η “Θάλασσα” του Σκαλκώτα, που δεν έχει χορογραφηθεί ποτέ για το μπαλέτο της ΕΛΣ. Αναρωτιέμαι αν δεν είχε προηγηθεί η αναγνώριση στο εξωτερικό της Κάλλας και του Μητρόπουλου ποια θα ήταν η σχέση μας μαζί τους;  Ελπίζω ο νέος καλλιτεχνικός διευθυντής της ΕΛΣ, ο Γιώργος Κουμεντάκης, να βοηθήσει ώστε να δωθεί στον κόσμο η πλήρης εικόνα της ελληνικής παραγωγής. Και είμαι αισιόδοξος πως θα το κάνει. Μην ξεχνάμε δε και την αξία των νέων τεχνολογικών μέσων. Αν ανέβει μια παράσταση ενός ελληνικού λυρικού έργου που ητάν ξεχασμένο για χρόνια, στο youtube γίνεται αμέσως επίκαιρο και άμεσο σε όλο τον κόσμο. 

» Αισθάνομαι συναισθηματικά φορτισμένος που με αυτό το έργο κλείνει ο κύκλος παρουσίας της ΕΛΣ στο θέατρο Ολυμπία. Γιατί εκεί ξεκίνησα την καριέρα μου ως διευθυντής ορχήστρας στην ΕΛΣ το 1977, υπό διευθύνσεως του Δημήτρη Χωραφά, ενώ υπήρξα βοηθός του Μάνου Χατζιδάκι, όταν ανέβασε την “Άνοδο και πτώση της πόλης του Μαχαγκόνι” των Βάιλ και Μπρεχτ. Επίσης είμαι ενθουσιασμένος γιατί φέτος που κλείνουν 100 χρόνια από το θάνατο του Σαμάρα θα διευθύνω δύο έργα του. Στο Μέγαρο στις 12/5 θα διευθύνω ένα προγενέστερο έργο του, τη «Δεσποινίς ντε Μπελ-Ιλ», και λίγες ημέρες μετά τη “Ρέα”».

Ιnfo: Από 19/5, «Ρέα» του Σπυρίδωνα-Φιλίσκου Σαμάρα. Όπερα σε ημισκηνοθετημένη μορφή. Μουσική διεύθυνση Βύρων Φιδετζής. Σκηνοθετική επιμέλεια Νίκος Διαμαντής.Πρωταγωνιστούν: Τζούλια Σουγλάκου, Μαρία Μητσοπούλου, Γιάννης Χριστόπουλος, Κύρος Πατσαλίδης, Δημήτρης Κασιούμης, Νίκος Στεφάνου. Ακαδημίας 59-61, 2103662100