Ο Νίκος Ζαχαριάδης είναι προσωπική υπόθεση για τον Γιώργο Κοτανίδη

«Ήμουν τεσσάρων ετών όταν ο πατέρας μου επέστρεψε το ’49 από τον Γράμμο, όπου είχε πολεμήσει με τον εθνικό στρατό σαν έφεδρος ανθυπολοχαγός. Αν και πολέμησε με το μέρος των νικητών, μου έφερε έναν όμορφο κόκκινο μπερέ που τον φορούσα μέχρι που έλιωσε. Το πρωί, που ξάπλωσα χαρούμενος στο κρεβάτι των γονιών, βρήκα κάτω από το μαξιλάρι το περίστροφο του μπαμπά και το πήρα στα χέρια μου προκαλώντας πανικό. Αυτή ήταν η πρώτη μου μνήμη από τον εμφύλιο. 

Ο πατέρας μου ήταν πάντα δημοκρατικός και στο σπίτι δεν ακουγόταν η αντικομμουνιστική προπαγάνδα που ήταν κυρίαρχη παντού στη χώρα. Ζούσαμε τότε στη Δράμα όπου η ατμόσφαιρα ήταν έντονη και οι ηττημένοι ονομάζονταν “κατσαπλιάδες” και “κομμουνιστοσυμμορίτες”. Οι ιστορίες για τις σφαγές και τις βαρβαρότητες των κομμουνιστών κυκλοφορούσαν παντού. Ένας εξάδελφός μου, ο Νέστορας, ήταν στη φυλακή καταδικασμένος, όπως άκουγα, για συμμετοχή στο Δημοκρατικό Στρατό. Και φυσικά άκουγα συχνά κουβέντες για τον “εγκληματία” Ζαχαριάδη. 

Προσχώρησα στην αριστερά από αντίδραση στη βαρβαρότητα της δεξιάς, όταν την παραμονή των δέκατων όγδοων γενεθλίων μου βρέθηκα μπροστά στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη όπου ζούσαμε τότε. Ήταν μια συνειδητή επιλογή να ταχθώ με το μέρος των διωκόμενων που πίστευαν στην ισότητα και την κοινωνική αλλαγή, επιλογή που ταίριαζε με τα χριστιανικά ιδεώδη με τα οποία μεγάλωσα, πάντα με γοήτευαν οι ουτοπίες.

Από την προσχώρησή μου στην αριστερά, σε όλες τις πολιτικές συζητήσεις που αφορούσαν την αντίσταση και τον εμφύλιο, άκουγα μονίμως μια επωδό από τα στελέχη και τα μέλη της: ότι για όλα φταίει ο Νίκος Ζαχαριάδης. Αυτό συνέβαινε σε σημείο που με έκανε να αναρωτηθώ αν όντως είναι έτσι και να σκέφτομαι την πιθανότητα να του φόρτωσαν όλα τα λάθη που ήθελαν να βγάλουν από πάνω τους. Εκτός λοιπόν από τη νικήτρια παράταξη του εμφύλιου, και η ηττημένη αριστερά τού έριξε το ανάθεμα του μοναδικού υπεύθυνου για τον εμφύλιο και τα δεινά που προκάλεσε. Για το ρόλο των Άγγλων δεν μιλούσε κανείς.

Στην περίοδο της χούντας, ύστερα από ένα φλερτ με τον Τρότσκι και τη Λούξεμπουργκ, κατέληξα να οργανωθώ στο ΕΚΚΕ που είχε στόχο την ανασύσταση του επαναστατικού ΚΚΕ και δουλεύοντας παράνομα βρέθηκα στις φυλακές του Κορυδαλλού, ανάμεσα σε πολλά στελέχη του ΚΚΕ και του ΚΚΕ Εσωτερικού που είχαν συγκρουστεί με τον Ζαχαριάδη.

Τον Αύγουστο του 1973, μάθαμε στη φυλακή για το θάνατο του Νίκου Ζαχαριάδη και έγιναν κάποιες χλιαρές συζητήσεις. Μόνο κάποιοι παλιοί αντάρτες που είχαν απομείνει στη φυλακή από παλιά μιλούσαν με συγκίνηση για αυτόν. Απευθύνθηκα στον Μήτσο Παρτσαλίδη, που ήταν ένας από τους βασικούς του αντιπάλους, και μου είπε ότι “ήταν σίγουρα σημαντική προσωπικότητα”, τίποτε άλλο. Τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης το ΕΚΚΕ τιμούσε τη μνήμη του σαν ηγέτη του επαναστατικού ΚΚΕ, θυμάμαι και μια εκδήλωση που οργανώσαμε προς τιμήν του. 

Από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι. Υπάρχουν τρεις στιγμές που το ενδιαφέρον μου έγινε έντονο. 

Η πρώτη ήταν το 1979. Με αφορμή το βιβλίο του Γιώργη Γούσια “Οι αιτίες για τις ήττες, τη διάσπαση του ΚΚΕ και της ελληνικής αριστεράς”, συνάντησα τον ταξίαρχο του Δημοκρατικού Στρατού Γιώργο Καλιανέση. Με ρώτησε τι γράφει ο Γούσιας στο βιβλίο για τον Νίκο. Του είπα ότι μιλάει θετικά, κούνησε το κεφάλι και αναλύθηκε σε λυγμούς λέγοντας ότι “τότε κανένας δεν του στάθηκε του Νικολάκη”. Η εικόνα του και η πίστη του στον καθαιρεμένο αρχηγό με συγκλόνισαν. 

Η δεύτερη στιγμή ήταν το 1989, όταν με παρέμβαση του γιου του Κύρου στα αρχεία της Καγκεμπέ, έγινε γνωστή η αυτοκτονία του και ακολούθησε η μεταφορά των λειψάνων του και η ταφή του στο Α΄ νεκροταφείο. Η απόκρυψη της αυτοκτονίας του επί 17 χρόνια, όσα και τα χρόνια της εξορίας του στη Σιβηρία, με έκανε να αναρωτηθώ πόσο τον μισούσαν ή τον φοβόταν η σοβιετική ελίτ και η Καγκεμπέ αλλά και η τότε ηγεσία του ΚΚΕ. Από τότε άρχισα να μαζεύω όλα τα δημοσιεύματα αλλά και τα βιβλία που γράφονταν για αυτόν.

Η τρίτη στιγμή ήταν το 1992. Σε μια συζήτηση ο Μανόλης Αναγνωστάκης μού είπε με ύφος κατηγορηματικό ότι ο Ζαχαριάδης ήταν μεγάλος πολιτικός ηγέτης και μεγάλο πολιτικό μυαλό που πήγε στράφι. “Ήταν στο επίπεδο του Βενιζέλου” μου είπε και απόρησα επειδή ο Μανόλης δεν ανήκε σε αυτούς που θα λέγαμε “Ζαχαριαδικούς” ή “Σταλινικούς”.

Μέσα μου ωρίμαζε σιγά-σιγά η ιδέα ότι κάποια στιγμή θα κάνω κάτι για το “σύντροφο Νίκο”, όπως τον αποκαλούσαν όλοι τότε. Τα τελευταία χρόνια, άρχισα να μελετώ και να επεξεργάζομαι όλο αυτό το υλικό. Η πορεία από την ανάδειξή του στην ηγεσία του ΚΚΕ, τη φυλακή του Μεταξά απ’ όπου έγραψε το περίφημο γράμμα του καλώντας το λαό να πολεμήσει την εισβολή του ιταλικού φασισμού, την κράτηση στο Νταχάου, την ένδοξη επιστροφή, τον ένοπλο αγώνα και την ήττα, μέχρι την καθαίρεση, τη δεκαεπτάχρονη εξορία του στη Σιβηρία και την αυτοκτονία του, είναι συναρπαστική αλλά και τραγική. 

Κατέληξα ότι πέρα από σημαντική και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, υπήρξε σίγουρα ένας τραγικός ήρωας που σκοτώθηκε από το καθεστώς που πίστεψε και υπηρέτησε πιστά όλη του τη ζωή. Αποφάσισα λοιπόν να τον συναντήσω στη σκηνή του θεάτρου.

Στις 26 Ιουνίου 1973, ύστερα από διαρκείς απεργίες πείνας και απόπειρες δραπέτευσης, ο Ζαχαριάδης έστειλε στην ηγεσία του ΚΚΣΕ και του ΚΚΕ ένα γράμμα όπου λέει ότι “αν δεν αρθούν όλα τα μέτρα περιορισμού, εξορίας, στέρησης ελευθερίας, μετακίνησης και αναχώρησης από τη Σοβιετική Ένωση που εφαρμόζονται ενάντιά μου, τότε την 1η Αυγούστου 1973, σαν έσχατη μορφή ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ, θ’ αυτοκτονήσω”. Η νέα ηγεσία του ΚΚΕ έστειλε τον Κώστα Λουλέ για να τον “μεταπείσει” μόλις πέντε μέρες πριν την 1η Αυγούστου, την τελευταία στιγμή. Η επίσκεψη αυτή εκνεύρισε τον Ζαχαριάδη, πράγμα που φαίνεται στο τελευταίο κείμενο που γράφει προς τους συντρόφους του, το “Μήνυμα από τη άλλη μεριά”, μετά την αναχώρηση του Κώστα Λουλέ που υποσχέθηκε ότι θα στείλει κάποιον να το πάρει. 

Το “Μήνυμα από τη άλλη μεριά” είναι το κείμενο που πήρα σαν βάση, όμως προσπάθησα να μπω στη σκέψη του και να βρω αυτά που δεν γράφει αλλά τα σκέφτεται και είτε τον καταδιώκουν είτε τα νοσταλγεί. Τα “φαντάσματά” του από τις διώξεις και τις φυλακές, τις κατηγορίες εναντίον του, την καθαίρεση και τη διαγραφή, αλλά και τις ένδοξες στιγμές. Την αναπόληση της μάνας του Ερατώς, των παιδιών του και της γυναίκας του Ρούλας Κουκούλου που τον αποκήρυξε. Το δίλημμα να συμβιβαστεί για να γλιτώσει τη ζωή του ή να μείνει πιστός στις δικές του αρχές και πιστεύω.

Προσπάθησα να μπω στην ψυχή του τις τέσσερις τελευταίες μέρες της ζωής του, μπροστά στην αυτοκτονία και το θάνατο. 

Το έργο δεν προσπαθεί να κάνει ιστορία ούτε να βγάλει πολιτικά συμπεράσματα. Το ιστορικό πλαίσιο χρησιμεύει στην ανάδειξη της τραγωδίας ενός ανθρώπου που σκοτώθηκε από αυτό που πίστεψε και υπηρέτησε όλη του τη ζωή. Η παράσταση θέλει να αναδείξει αυτή την αντίφαση μέσα σε ένα σκηνικό που θυμίζει την επαναστατική έκρηξη της ρωσικής πρωτοπορίας, που όμως εμφανίζει σημάδια αποσύνθεσης.»

Ιnfo: Από 21/11, Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, Πειραιώς 206, Ταύρος, 2103418550

Κείμ.-Σκην.: Γιώργος Κοτανίδης. Συνεργαζόμενος σκηνοθέτης: Ιωσήφ Βαρδάκης. Πρωταγωνιστούν: Γιώργος Κοτανίδης, Δώρα Χρυσικού, Σπύρος Περδίου.