Χωρίς επιστροφή

Αν και μόνιμα πλέον εγκατεστημένος στην Τήνο, ο Γιώργος Κουμεντάκης βρέθηκε για λίγο στην Αθήνα με αφορμή τη συναυλία των Kronos Quartet, με τους οποίους και συνεργάστηκε. Τον συνάντησα ένα μεσημέρι έξω από το σταθμό του ηλεκτρικού στο Θησείο, στην παλιά του γειτονιά, εκεί που ακόμα βρίσκεται το παλιό του στούντιο. Περπατήσαμε δίπλα στον Κεραμεικό και με αφορμή το τοπίο, που έπαιζε συνεχώς πρωταγωνιστικό ρόλο στη βόλτα μας, μιλήσαμε για τη σημερινή εικόνα της Αθήνας και βεβαίως για τη μουσική.

Η αίσθηση που μου δημιούργησε η Αθήνα –όταν πρωτοήρθα νέος από την ιδιαίτερη πατρίδα μου, το Ρέθυμνο– ήταν αυτή της απελευθερωτικής αναρχίας, που επέτρεπε την αυτοέκφραση. Τώρα η Αθήνα αποπνέει νεοπλουτισμό. Το Γκάζι, για παράδειγμα, έχει γίνει μια σικ περιοχή που τα πάντα είναι για το φαίνεσθαι. Δεν υπάρχουν πραγματικά στέκια. Οι δημόσιοι χώροι και οι πλατείες έχουν γίνει αφιλόξενοι. Μόνο η Αποστόλου Παύλου έχει σωθεί, μοιάζει σαν τα ποτάμια που διασχίζουν τις άλλες μεγαλουπόλεις και συγκεντρώνουν τους κατοίκους τους για βόλτες και παιχνίδι.

Οι μετανάστες έχουν αρχίσει να αφομοιώνονται στην πόλη. Γεγονός που με ευχαριστεί. Δεν πιστεύω ότι υπάρχει πιθανότητα απώλειας της εθνικής μας ταυτότητας, μια που έχουμε πόλους δυνατούς να την τροφοδοτούν. Αντίθετα, νομίζω, η διάνθησή της με νέα στοιχεία θα την κάνει πιο ενδιαφέρουσα.

Από τότε που έφυγα από την Αθήνα για να εγκατασταθώ στην Τήνο, η μουσική μου έχει αλλάξει 100%. Είναι εντελώς διαφορετική και φαίνεται ότι έχει γίνει και πιο ελκυστική. Επειδή βασίζεται στην παράδοση, στην ελληνική λαϊκή και παραδοσιακή μουσική. Το υλικό που χρησιμοποιώ το αφήνω σχεδόν ατόφιο. Φυσικά στην τελική σύνθεση διαφαίνεται το προσωπικό μου στίγμα, αν και περισσότερο αισθάνομαι σαν ένας ανώνυμος συνθέτης – και μακάρι να έρθει η στιγμή που δεν θα χρειάζεται να υπογράφω τη μουσική μου. Ο τρόπος που σκέφτομαι τη μουσική, οι ενορχηστρώσεις μου και οι μελωδίες, είναι στραμμένες στην Ανατολή. Το έργο μου δεν βασίζεται πια στο δυτικό πρότυπο μουσικής, αλλά συνθέτω μια μονοφωνική και ετεροφωνική μουσική που μεταφέρει όλο το οργανικό πάθος και την ένταση της παραδοσιακής ελληνικής μουσικής, η οποία είναι καταγεγραμμένη στο DNA μας –ένα συνειδητό ή ασυνείδητο κομμάτι της γνώσης που έχει μεταδοθεί από γενιά σε γενιά– και ακόμα παράγεται σε κάποια μέρη της Ελλάδας.

Το ότι ένας Αμερικανός μουσικός, ο David Harrington των Kronos Quartet, μου ζήτησε να γράψω μουσική βασισμένη στα τραγούδια που ερμήνευσε η ιέρεια των Σμυρναίικων Μαρίκα Παπαγκίκα, με έκανε να ανατριχιάσω από συγκίνηση. Η μουσική που έγραψα είναι μεταφορά για έγχορδα του τρόπου, της φωνής και της ερμηνείας της μεγάλης τραγουδίστριας. Σίγουρα θα μου άρεσε η μουσική μου να γίνει πιο δημοφιλής, αλλά δεν ασχολούμαι με την παραδοσιακή μουσική απλά γιατί ακούγεται από τον κόσμο. Είναι μια πολύ δική μου εσωτερική ανάγκη, προκειμένου να βρω την προσωπική μου ταυτότητα, ήταν τα ακούσματα της παιδικής μου ηλικίας. Με απασχολούσε πάντοτε το πώς θα τα αποδώσω με τη μουσική μου και σιγά σιγά βρήκα τον τρόπο.

Η παραδοσιακή μουσική των ημερών μας εκφράζει την πραγματική υπόσταση του Έλληνα, όπως είναι σήμερα. Την καθημερινότητά του, τη σκέψη του, την ιδεολογία, τη φόρτιση, το πάθος του, την έννοια του έρωτα έτσι όπως την αντιλαμβάνεται τώρα, το ήθος ή το ανήθικο, την έννοια του χρήματος. Ασχολείται δηλαδή με ό,τι ασχολείται και η ποπ. Η μουσική μεταλλάσσεται συνεχώς και μεταμορφώνεται από μουσικό σε μουσικό, διανθισμένη με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ίδιου του μουσικού. Λόγω της ύπαρξης φιλοσοφημένων συνθετών, όπως ο Ψαραντώνης, τα τραγούδια αναγνωρίζουν και αποδίδουν με μεγάλη ποίηση το σύγχρονο ύφος και προβληματισμό. Κάτι που συμβαίνει τόσο στις σύγχρονες κρητικές μαντινάδες, όσο στην ποντιακή αλλά και στη λαϊκή μουσική. Για παράδειγμα ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου χρησιμοποιεί έθνικ στοιχεία, αλλά βρίσκει έναν τρόπο να είναι απολύτως σύγχρονος. Δεν καταλαβαίνω γιατί η ποπ μουσική είναι πιο σύγχρονη από τη μουσική του Παπακωνσταντίνου!

Πριν από τέσσερα χρόνια έγραψα ένα δικό μου τσιφτετέλι για πιάνο, το οποίο ερμηνεύτηκε μαζί με άλλα έργα στη μικρή Επίδαυρο. Επηρεάστηκα από τα αργά, αισθαντικά και πιο “μεταφυσικά” τσιφτετέλια του Έβρου. Η μεταφυσική διάσταση αυτών των τσιφτετελιών με παραπέμπει στη “μεταφυσική” διάσταση των σκυλάδικων της Ιεράς Οδού κατά τη δεκαετία του ’80. Στις παράγκες αυτές, χωρίς καμιά εκζήτηση αλλά με αυθεντικότητα και ειλικρίνεια, μαζεύονταν διάφοροι τύποι, θαρρείς αποκομμένοι από τους πάντες, που δημιουργούσαν έναν πυρήνα μεγάλων εντάσεων. Στα ζεϊμπέκικα συμμετείχαν όλοι, πρωτόγονα. Έρχονταν φαντάροι που σκάγανε μέσα στα μαγαζιά φωτοβολίδες και η ατμόσφαιρα, πνιγμένη στους καπνούς, έμοιαζε φελινική. Και η μεγαλύτερη χειρονομία γινόταν φυσιολογική… Η μνήμη καταγράφηκε μέσα μου –όπως και οι μνήμες από τις ταινίες του Ταρκόφσκι και του Φελίνι– και μετουσιώθηκε σε ένα πολύτιμο κομμάτι της ζωής μου. Έχει γίνει ένας τόπος ιερός, ακριβώς όπως οι αρχαιολογικοί χώροι, τα σπαράγματα και τα διαβάσματα. Αυτά που τελικά μας προσδίδουν μια ιδεολογία και μια ηθική στάση. Αυτά που ίσως δίνουν στη ζωή ένα περιεχόμενο που από μόνη της δεν έχει.

Info: Την πιο πρόσφατη μουσική παραγωγή του Γιώργου Κουμεντάκη θα έχει την ευκαιρία να ακούσει το αθηναϊκό κοινό στις 20 Οκτωβρίου στο θέατρο Παλλάς, ερμηνευμένη από το διάσημο κουαρτέτο εγχόρδων Kronos Quartet. Για περισσότερα από 30 χρόνια το τετραμελές μουσικό σύνολο, που αποτελείται από τους David Harrington (βιολί), John Sherba (βιολί), Hank Dutt (βιόλα), Jeffrey Zeigler (τσέλο), προσφέρει εξαιρετικές μουσικές προσεγγίσεις, γεφυρώνοντας την κλασική και τη σύγχρονη μουσική. Στη συναυλία τους στο Παλλάς θα παρουσιάσουν την ιδιαίτερη μουσική τους συνάντηση με τον Γιώργο Κουμεντάκη. Το έργο “Point of No Return” βασίστηκε σε δύο τραγούδια από τις ηχογραφήσεις της Μαρίκας Παπαγκίκα, αρχές του 20ού αιώνα, στη Νέα Υόρκη, στο «Μανάκι μου, μανάκι μου» σε 9/8 και στον αμανέ «Σμυρνέικο μινόρε».