Γιώργος Κουμεντάκης: Διαφορετικές διαδρομές Φωτός

Σε μια Αθήνα που ετοιμάζεται να ντυθεί με τους ήχους της Μεγάλης Εβδομάδας, το 3ο Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής φέρνει περισσότερες από 40 συναυλίες σε εκκλησίες, μουσεία, τζαμιά και συναυλιακούς χώρους – από τη Μητρόπολη μέχρι το Παλαιό Χρηματιστήριο και από την Πλάκα μέχρι το ΚΠΙΣΝ. Ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, Γιώργος Κουμεντάκης, μας μίλησε με ενσυναίσθηση και τόλμη για τη βαθύτερη ουσία του Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής, τη λατρεία ως καλλιτεχνική εμπειρία και την ανάγκη να αγγίζουμε, μέσω της μουσικής, το υπερβατικό. Μια συζήτηση που, αν μου επιτρέπεται, ήταν κι αυτή μια μικρή διαδρομή φωτός.

Ο Γιώργος Κουμεντάκης μιλάει για το 3ο Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής

Ποιο ήταν το αρχικό σας όραμα όταν σχεδιάζατε το Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής και πώς νιώθετε βλέποντάς το να φτάνει στην τρίτη του έκδοση; 
Είμαι ευτυχής, γιατί από την πρώτη στιγμή η ιδέα αγκαλιάστηκε από την καλλιτεχνική κοινότητα, το Υπουργείο Πολιτισμού και όλους τους φορείς που φιλοξενούν τις εκδηλώσεις του Φεστιβάλ. Είναι σημαντική η ενθουσιώδης υποδοχή από το κοινό, αλλά και από τα μέσα ενημέρωσης. To όραμα του Φεστιβάλ θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: μια ανοιξιάτικη γιορτή της λατρευτικής μουσικής στους δρόμους και στα μνημεία της πόλης μας, πάντα κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας. Η άνοιξη είναι δομικό στοιχείο του Φεστιβάλ, καθώς την εποχή αυτή είναι που αλλάζει η χημεία του οργανισμού μας, είναι η σκέψη μας που μεταβάλλεται, είναι η χαρά που διαδέχεται τη λύπη, με την ελπίδα να νικάει τον θάνατο για να φέρει τη νέα ζωή.

Τι διαφοροποιεί τη «λατρευτική μουσική» από τη θρησκευτική ή λειτουργική μουσική – και γιατί να έχει δικό της φεστιβάλ;
Η λατρευτική μουσική είναι ένα πολύ ανοιχτό πεδίο που περιλαμβάνει διαφορετικές παραδόσεις και ιδιώματα μουσικής. Αυτό μας δίνει την ευκαιρία να φτιάξουμε ένα πολυσυλλεκτικό πρόγραμμα με αφορμή τη λατρεία, αλλά ανεξαρτήτως δογμάτων. Επιπλέον, θεωρώ ότι η μοναδική ατμόσφαιρα της Μεγάλης Εβδομάδας είναι μια σπουδαία αφορμή για ένα τέτοιο φεστιβάλ. Δεν σας κρύβω όμως ότι η σημαντικότερη αφορμή για τη δημιουργία αυτού του Φεστιβάλ είναι η συγκίνηση που μου προκαλεί –από μικρό παιδί– η σχέση μεταξύ των θείων και των ανθρωπίνων παθών.

Πόσο εύκολο είναι να εντάξετε σύγχρονες ή πειραματικές μορφές μουσικής σε ένα φεστιβάλ με τόσο έντονη πνευματική και παραδοσιακή βάση;
Δεν είναι απλώς εύκολο, για μένα θα έλεγα ότι είναι μονόδρομος. Δεν με ενδιαφέρει μια συγκεκριμένη ανάγνωση της μουσικής, αλλά μια σύνθεση των ειδών και των διαφορετικών γλωσσών της μουσικής, χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς άστοχες συγκρίσεις και ανώφελες αξιολογήσεις. 

Ποια είναι η διαδικασία επιλογής των καλλιτεχνών και των έργων; Υπάρχουν συγκεκριμένα κριτήρια ή λειτουργείτε περισσότερο διαισθητικά;
Όχι, δεν υπάρχουν συγκεκριμένα κριτήρια. Αυτό που κάνω είναι να παρακολουθώ τη μουσική δραστηριότητα, να ακούω, να αφουγκράζομαι, να πηγαίνω σε συναυλίες, να γνωρίζω μουσικούς και σύνολα, να δέχομαι προτάσεις και σκέψεις. Όταν έρθει η ώρα να δημιουργήσω ένα πρόγραμμα, παίρνω τις αποφάσεις μου, όχι μόνο βάσει αυτών που εγώ θα ήθελα να ακούσω αλλά σκεπτόμενος τι θα ταίριαζε σε κάθε χώρο, τι θα μπορούσε να αποδοθεί σωστά από τους μουσικούς και τι θα πρόσθετε κάτι το μη αναμενόμενο στο Φεστιβάλ. Βάζοντάς τα στο χαρτί, και σεβόμενος όλους τους περιορισμούς (χρόνου, χώρων, προϋπολογισμού, δυνατοτήτων κ.λπ.), καταλήγω στο τελικό πρόγραμμα, μετά από πολύ δημιουργικές συζητήσεις με τους συνεργάτες μου. 

Ποιο από τα φετινά προγράμματα θεωρείτε περισσότερο τολμηρό ή αντισυμβατικό; Ίσως κάτι που δεν θα περίμενε κανείς να συναντήσει σε έναν εκκλησιαστικό χώρο;
Νομίζω ότι όλες μας οι συναυλίες έχουν κάτι το τολμηρό, είτε λόγω της επιλογής των έργων είτε λόγω του χώρου που θα παρουσιαστούν.

Η συμμετοχή παιδικής όπερας και έργων όπως ο «Κατακλυσμός του Νώε» δείχνει μια διεύρυνση κοινού. Είναι στρατηγική επιλογή ή οργανική εξέλιξη;
Θα σας έλεγα ότι η συμπερίληψη της όπερας του Μπρίτεν είναι μια φυσική εξέλιξη στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ. Σε ό,τι αφορά τη διεύρυνση κοινού, εκ των πραγμάτων το φεστιβάλ αυτό απευθύνεται σε εξαιρετικά διευρυμένο κοινό, καθώς μιλάμε για μια διοργάνωση που στρατηγικά επιλέγει να βγάλει τη μουσική στην πόλη. Το ενθαρρυντικό είναι ότι το κοινό –ακόμα και οι άνθρωποι που τυχαία σταματούν σε κάποια/ες από τις συναυλίες μας– συγκινούνται, ακούν προσεκτικά και μένουν συνήθως ως το τέλος! 

Πιστεύετε ότι η μουσική μπορεί να μεταδώσει θρησκευτικό βίωμα ακόμη και σε ανθρώπους που δεν ανήκουν σε καμία πίστη;
Απολύτως. Η μουσική απευθύνεται άμεσα στο συναίσθημα και την ίδια στιγμή έχει τη δυνατότητα να μεταφέρει στον ακροατή μια μεγάλη γκάμα συναισθημάτων, χωρίς να έχει ανάγκη την εκλογίκευση ή την κατανόηση. 

Υπάρχει κάποια θρησκευτική ή δογματική γραμμή που ακολουθεί το Φεστιβάλ ή ο πλουραλισμός είναι αναπόσπαστο στοιχείο του;
Η λογική του Φεστιβάλ είναι να συμπεριλαμβάνει και να παρουσιάζει μουσική από όλο το φάσμα της λατρευτικής μουσικής, ανεξαρτήτως παραδόσεων, δογμάτων, εποχών, στιλ. Δεν κάνουμε το Φεστιβάλ για να γιορτάσουμε το ορθόδοξο Πάσχα, αλλά εμπνεόμαστε από τη μεγάλη αυτή γιορτή και, μέσω της μουσικής, εξετάζουμε το θέμα της λατρείας και τα ζητήματα των θείων και των ανθρώπινων παθών. Πρέπει να σας πω δε ότι στην επόμενη διοργάνωση του Φεστιβάλ σκοπεύω να απευθυνθώ και σε άλλες κοινότητες που ζουν στην πόλη μας.

Τι σημαίνει για εσάς το να «αγγίζει» κανείς το υπερβατικό μέσω της τέχνης – και ειδικά της μουσικής;
Θα σας απαντήσω αντίστροφα. Αν η τέχνη και η μουσική δεν μας οδηγούν στο να αγγίξουμε το υπερβατικό στοιχείο, αυτό σημαίνει ότι δεν ερχόμαστε σε πραγματική επαφή με αυτό που ακούμε ή ότι αυτό που ακούμε δεν αποτελεί ένα ουσιαστικό έργο τέχνης. Είναι πολύ μεγάλη ευτυχία, παραδείγματος χάρη, να ακούει κανείς τα «Κατά Ματθαίον Πάθη» του Μπαχ και να έρχεται σε επαφή με το θείο μέσα του. Το συγκεκριμένο έργο το έχω ακούσει άπειρες φορές και κάθε ακρόαση ήταν μοναδική και ξεχωριστά αποκαλυπτική. 

Πώς αποφασίζετε ποιες συναυλίες θα δοθούν σε ναούς και ποιες σε κοσμικούς χώρους; Υπάρχει κάποια αισθητική ή νοηματική σύνδεση;
Όταν καταλήγω στις συναυλίες που θα συμπεριληφθούν στο πρόγραμμα, συνήθως έχω ήδη καταλήξει και στους χώρους. Τα έργα που ερμηνεύονται σχετίζονται με τους χώρους, είτε ευθέως είτε καμιά φορά και αντιστρόφως. 

Πώς αντιμετωπίζει η ορθόδοξη εκκλησία την παραχώρηση των ναών της για μουσικά δρώμενα; Έχουν υπάρξει ενστάσεις ή στιγμές αμηχανίας;
Έχουμε εξαιρετική συνεργασία με όλους τους φορείς. 

Τι σας ενθουσιάζει περισσότερο σε μια συναυλία που τελείται μέσα σε ένα ιστορικό τζαμί ή σε μια ευαγγελική εκκλησία;
Με ενδιαφέρει πάντα η –διαφορετική από το αναμενόμενο– χρήση των χώρων, είτε των εκκλησιών, είτε των μουσείων, είτε ακόμα και των αιθουσών συναυλιών. Η ατμόσφαιρα μέσα στους ναούς και τα μνημεία, όταν ερμηνεύεται η ζωντανή μουσική, είναι μια πολύτιμη εμπειρία. Για μένα αυτό που έχει περισσότερη σημασία είναι να επιτυγχάνουμε πάντα το υψηλότερο δυνατό αποτέλεσμα. Παρακολουθώντας όμως το κοινό, πιστεύω ότι μετράει η συνολική εμπειρία, που περιλαμβάνει και τη μουσική και την ατμόσφαιρα του χώρου. Θα ήθελα να σημειώσω εδώ ότι είναι αρχή μου να σέβομαι τους χώρους λατρείας όλων των θρησκειών, να τους αντιμετωπίζω με ευλάβεια. Αντιθέτως, οι αίθουσες συναυλιών και τα μουσεία με προκαλούν για αναγνώσεις απρόσμενες, για ανατροπή και για ρίσκο.

Αν έπρεπε να περιγράψετε με μια εικόνα ή μια λέξη την αίσθηση που θέλετε να αφήσει φέτος το Φεστιβάλ, ποια θα ήταν αυτή;
Διαφορετικές διαδρομές φωτός. 

Ποια ήταν η πιο συγκινητική ή αναπάντεχη στιγμή που έχετε ζήσει σε παλαιότερη διοργάνωση;
Οι χιλιάδες κόσμου που τρέχουν να προλάβουν όλες μας τις συναυλίες στην Πλάκα, οι οποίοι δημιουργούν μια άλλη –για μένα ιδανική– ζωή μέσα στην πόλη μας. Σε προσωπικό επίπεδο, με συγκινεί ιδιαιτέρως όταν, την ώρα που πηγαίνουμε από τη μια συναυλία στην άλλη, μας σταματούν οι φίλοι ακροατές για ένα ευχαριστώ και μια ευχή για «Καλό Πάσχα». 

Πώς συνυπάρχουν οι ήχοι του Τσιτσάνη με τους ύμνους της Μεγάλης Εβδομάδας στο ίδιο καλλιτεχνικό σύμπαν; 
Η πίστη του Τσιτσάνη διατρέχει πολλά από τα τραγούδια του, σε μια απόλυτη συνύπαρξη. Θα το κατανοήσετε πλήρως στη συναυλία στο Μουσείο της Ακρόπολης. 

Υπάρχει κάποιο καλλιτεχνικό «ρίσκο» στο φετινό πρόγραμμα για το οποίο ανυπομονείτε να δείτε την αντίδραση του κοινού;
Θέλω να απολαύσω τις αντιδράσεις του κοινού σε όλες μας τις συναυλίες και να κατανοήσω πού τα καταφέραμε και πού όχι. Το κοινό γνωρίζει καλύτερα και μας καθοδηγεί για τα επόμενα βήματα.  

*Δείτε το πλήρες πρόγραμμα του 3ου Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής.