Ωδείο Αθηνών: Μια ιστορία σαν μουσική

Διακόσια χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση του Αλέξανδρου Κατακουζηνού (1824-1892) ο οποίος υπήρξε, μεταξύ άλλων, ο πρώτος «Έφορος» του Ωδείου Αθηνών, λειτουργώντας ουσιαστικά ως διευθυντής του για τα πρώτα δύσκολα χρόνια. Ο Αλέξανδρος Κατακουζηνός αποτελεί κεντρική μορφή για το Ωδείο Αθηνών ενώ η σημασία του έργου του στην πορεία του Ωδείου Αθηνών ήταν κομβικής σημασίας.

Με μοναδικό στόχο την ανάπτυξη της παιδείας ο Κατακουζηνός αφοσιώθηκε στη λειτουργία του Ωδείου προσφέροντας για πολλά χρόνια αφιλοκερδώς και τις διοικητικές και τις διδακτικές του ικανότητες, ασκώντας ουσιαστικά ένα λειτούργημα.

Το Ωδείο Αθηνών, που ιδρύθηκε το 1871, αποτελεί το παλαιότερο και μουσικοεκπαιδευτικό ίδρυμα της πρωτεύουσας που από νωρίς αποτέλεσε και ένα σημαντικότατο καλλιτεχνικό κέντρο διεθνούς εμβέλειας.

Στην πορεία των χρόνων η δημιουργία του Κέντρου Ερευνών και Τεκμηρίωσης στο εσωτερικό του Ωδείου Αθηνών ήρθε να καλύψει τις ανάγκες της Έρευνας, με βάση, κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, το πολύτιμο αρχειακό υλικό και τη βιβλιοθήκη του Ωδείου. Το υλικό αυτό, εν πολλοίς άγνωστο και ερευνητικά αναξιοποίητο αναδεικνύει πρωτίστως την σημασία της ιστορίας του Ωδείου αλλά και γενικότερα άγνωστες πτυχές του μουσικού μας πολιτισμού.

Για τη σημασία του έργου του Αλέξανδρου Κατακουζηνού στην πορεία του Ωδείου Αθηνών αλλά και για το πόσο κομβική στάθηκε η λειτουργία του Ωδείου στην καλλιτεχνική και πολιτισμική αναγέννηση της Αθήνας του 19ου αιώνα, όταν η πόλη προσπαθούσε να αναδυθεί από τις στάχτες του παρελθόντος, μιλήσαμε με την Έφορο Ιστορικού Αρχείου Και Διευθύντρια του Κέντρου Ερευνών και Τεκμηρίωσης του Ωδείου Αθηνών κ. Στέλλα Κουρμπανά.

Φέτος συμπληρώνονται 200 χρόνια από τη γέννηση του Αλέξανδρου Κατακουζηνού (1824-1892) ο οποίος υπήρξε, μεταξύ άλλων, ο πρώτος «Έφορος» του Ωδείου, λειτουργώντας ουσιαστικά ως διευθυντής του για τα πρώτα δύσκολα χρόνια. Ποια η σημασία του έργου του στην πορεία του Ωδείου Αθηνών;

Ο Αλέξανδρος Κατακουζηνός αποτελεί κεντρική μορφή για το Ωδείο Αθηνών. Εγγονός και μαθητής ενός από τις σημαντικότερες μορφές του Ελληνικού Διαφωτισμού, του Κωνσταντίνου Κούμα, ο Κατακουζηνός έφερε –όχι μόνο συμβολικά αλλά και ουσιαστικά– το πνεύμα του Διαφωτισμού στην νοοτροπία διοίκησης στο Ωδείο. Με μοναδικό στόχο την ανάπτυξη της παιδείας («τον Φωτισμό του γένους», όπως θα έλεγε και ο παππούς του) ο Κατακουζηνός αφοσιώθηκε στην λειτουργία του Ωδείου προσφέροντας για 20 περίπου χρόνια αφιλοκερδώς και τις διοικητικές και τις διδακτικές του ικανότητες, ασκώντας ουσιαστικά ένα λειτούργημα. Διοικούσε, δίδασκε, μετέγραφε έργα του κλασικού ρεπερτορίου έτσι ώστε να μπορούν να παιχτούν από τους μικρούς μουσικούς, μετέφραζε στα ελληνικά τα κείμενα των ξενόγλωσσων αριών έτσι ώστε να μπορούν να αποδοθούν στην ελληνική γλώσσα. Μάλιστα, πρέπει να σας πω κάτι που δεν είναι γνωστό, καθώς ήρθε πρόσφατα στο φως από την έρευνα του αείμνηστου, πλέον, Χάρη Ξανθουδάκη (που δημοσιεύεται στον β΄ τόμο της Ιστορίας της Μουσικής στη Νεώτερη Ελλάδα), στον Κατακουζηνό οφείλουμε το 90% της ελληνικής μουσικής ορολογίας που χρησιμοποιούμε σήμερα. Εκείνος πρώτος φρόντισε να μεταφράσει στα ελληνικά και να διδάξει στους μαθητές του στο Ωδείο και μέσω αυτών (και των αντίστοιχων βιβλίων που εξέδωσαν) έφτασαν μέχρι τις μέρες μας. Δεν είναι καταπληκτικό;

Βέβαια, ο Κατακουζηνός δεν ήταν ένας τυχαίος μουσικός. Εκτός από εγγονός του Κούμα, είχε διαγράψει ο ίδιος μια πολύ σημαντική πορεία ως μουσικός στην Ευρώπη (μετά τις σπουδές του στην Αθήνα, το Παρίσι και τη Βιέννη, ο Κατακουζηνός διέμεινε για αρκετά χρόνια στην Οδησσό, όπου και παρουσιάστηκαν με μεγάλη επιτυχία δύο τουλάχιστον όπερες του), αλλά και ήταν ο πρώτος που εισήγαγε συστηματικά την τετραφωνία (δηλαδή ένα είδος πολυφωνίας) στην ορθόδοξη λειτουργία στην Ελλάδα.

Τέλος, ιδιαίτερα θα πρέπει να σταθούμε στην χάραξη της κοινωνικής πολιτικής του Ωδείου που αποτέλεσε μια σταθερά από την ίδρυσή του μέχρι τις μέρες μας. Από την πρώτη στιγμή το Ωδείο Αθηνών είχε έναν κοινοφελή χαρακτήρα, δίνοντας την ευκαιρία σε όλα τα μέλη της κοινωνίας να έχουν πρόσβαση στη μουσική παιδεία. Τα πρώτα χρόνια τα μαθήματα ήταν δωρεάν για όλους, ενώ υπήρχε μια συνεργασία με το Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα έτσι ώστε τα ορφανά και άπορα παιδιά του ιδρύματος να μπορούν να μαθαίνουν μουσική. Στην μακρά του πορεία το Ωδείο συνέχισε αυτήν την πολιτική, συνεργαζόμενο με αναμορφωτήρια και φυλακές, και δίνοντας υποτροφίες ακόμη και δωρεάν φοιτήσεως (μία τέτοια είχε πάρει π.χ. η Κάλλας) κάτι το οποίο δεν είναι καθόλου γνωστό, καθώς στην συνείδηση του κόσμου το Ωδείο Αθηνών είναι συνδεδεμένο με την λεγόμενη «καλή κοινωνία».

Πόσο κομβική στάθηκε η λειτουργία του Ωδείου στην καλλιτεχνική και πολιτισμική αναγέννηση της Αθήνας του 19ου αιώνα, όταν η πόλη προσπαθούσε να αναδυθεί από τις στάχτες του παρελθόντος;

Για να αντιληφθούμε την κεφαλαιώδη σημασία της ίδρυσης και λειτουργίας του Ωδείου Αθηνών το 1871 θα πρέπει να προσπαθήσουμε να φανταστούμε πώς ήταν η ζωή τότε, οπότε δεν υπήρχε ούτε το διαδίκτυο ούτε η τηλεόραση, αλλά ούτε καν η δυνατότητα ηχογράφησης και αναπαραγωγής του ήχου. Ο μόνος τρόπος να ακούσει κανείς μουσική ήταν να παίξει ο ίδιος ή να ακούσει κάποιον άλλο παίζει. Αυτό σήμαινε πως η μουσική ήταν οι μουσικοί. Χωρίς αυτούς απλά δεν υπήρχε μουσική. Μπορείτε να φανταστείτε μια καθημερινότητα χωρίς μουσική; Άρα οι ανάγκες της εκμάθησης της μουσικής ήταν τεράστιες. Και με εξαίρεση κάποιους προνομιούχους που μπορούσαν να διδαχθούν μουσική κατ’ οίκον, οι υπόλοιποι δεν είχαν τρόπο. Αυτό το κενό ήρθε να καλύψει το Ωδείο Αθηνών, την ανάγκη μουσικής και θεατρικής παιδείας (γιατί η δραματική σχολή υπήρχε από την πρώτη στιγμή) για την μέση και κατώτερη τάξη.

Αυτό αποδεικνύεται περίτρανα και από την έρευνα στο Ιστορικό Αρχείο του ιδρύματος όπου διαπιστώνει κανείς ότι οι πρώτοι μαθητές του Ωδείου προέρχονταν από φτωχές οικογένειες, κάποιοι από το Ορφανοτροφείο Χατηζκώνστα με το οποίο, όπως είπα, υπήρχε ειδική συνεργασία, ενώ, επαναλαμβάνω, για τα πρώτα χρόνια τα μαθήματα ήταν εντελώς δωρεάν για όλους.

Στο πλαίσιο της παρουσίασης της έκδοσης «Ιστορία της Μουσικής στη Νεώτερη Ελλάδα» πώς θα κρίνατε την εξέλιξη της χώρας όσον αφορά την μουσική της παιδεία σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, κατά την ίδια χρονική περίοδο; 

Ένας από τους πολλούς μύθους που προσπαθούμε να ανατρέψουμε με την συγγραφή της Ιστορίας της Μουσικής στη Νεώτερη Ελλάδα η οποία βασίζεται σε πρόσφατη και πρωτογενή έρευνα είναι ακριβώς αυτός, ότι δηλαδή η χώρα μας υπολείπεται σε πολλά σε σχέση με την μουσική παιδεία και ζωή. Η απάντηση δίνεται από τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα. Η Ελλάδα υπολείπεται, συχνά, ως προς τις δομές και υποδομές, όχι όμως ως προς τα αποτελέσματα και αυτό είναι και το θεαματικό. Αν κάποιος μελετήσει το αρχειακό υλικό του Ωδείου Αθηνών ως προς το πρόγραμμα και τις απαιτήσεις των σπουδών στα τέλη του 19ου αιώνα, θα αντιληφθεί για ποιόν λόγο η Ελλάδα δεν υπολειπόταν της υπόλοιπης Ευρώπης.

Και να πω κάτι ακόμα, που επίσης είναι σημαντικό: το Ωδείο Αθηνών κατάφερε λόγω ακριβώς της υψηλού επιπέδου μουσικής παιδείας που προσέφερε να γίνει, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, ένα μουσικό κέντρο. Καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο καλούνταν για να παίξουν σε συναυλίες του Ωδείου, από τον Camille Saint-Saëns και τον Herbert von Karajan που διηύθυναν την ορχήστρα του Ωδείου μέχρι τον Arthur Rubinstein ο οποίος συνεργάστηκε ως σολίστ πάλι με την ορχήστρα αποφαίνονταν με θριαυμβευτικά λόγια για το επίπεδο των μουσικών. Και αυτό είναι η μεγάλη επιτυχία ενός ιδρύματος, όχι να παράγει μουσικούς, αλλά να δημιουργεί καλλιτέχνες. Και σε αυτό στόχευε το Ωδείο Αθηνών. Η ορχήστρα του Ωδείου (αποτελούμενη από μαθητές και καθηγητές του) μετατράπηκε το 1942 στην Κρατική Ορχήστρα. Η σημασία όλων αυτών πιστεύω ότι γίνεται αντιληπτή ακόμη και για τους μη ειδικούς.

Το αρχείο του Ωδείου Αθηνών είναι πλούσιο και πολυσυλλεκτικό με μεγάλο εύρος περιεχομένου. Σε ποιούς τομείς επιμερίζεται το πολύτιμο αρχειακό υλικό και ποιες εποχές αφορά;

Το Αρχείο του Ωδείου Αθηνών αποτελείται από το Ιστορικό Αρχείο του Ιδρύματος με υλικό τουλάχιστον από το 1871, και από άλλα αρχεία και συλλογές που βρίσκονται στην κατοχή ή την φροντίδα του.

Εκτός από το Ιστορικό Αρχείο, υπάρχουν και άλλα πολύ σημαντικά αρχεία και συλλογές διαφορετικών εποχών και ειδών. Το Αρχείο του Ιδρύματος Χουρμουζίου Παπαϊωάννου π.χ., περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, το Αρχείο του Αιμίλιου Χουρμούζιου ο οποίος είχε υπάρξει και διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου για 10 περίπου χρόνια αλλά και διευθυντής σύνταξης της Καθημερινής. Μπορείτε να φανταστείτε τί υλικό βρίσκεται σε αυτό το αρχείο. Μια πρόσφατη πρόσκτηση ήταν το Μουσικό Αρχείο του συνθέτη Διονυσίου Λαυράγκα (1860-1941), που περιλαμβάνει τις χειρόγραφες παρτιτούρες των έργων του που οι εγγονές του είχαν την καλοσύνη να μας εμπιστευτούν. Ο Λαυράγκας είναι ένας πολύ σημαντικός συνθέτης και υπάρχουν δεκάδες έργα – ανάμεσα σε αυτά και όπερες – που δεν έχουμε ακούσει ποτέ. Και να φανταστείτε πως στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας έχουν λεωφόρο Διονυσίου Λαυράγκα!

Οπότε στο Αρχείο μας έχουμε υλικό σχετικό με την μουσική και θεατρική παραγωγή και ζωή από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και τις μέρες μας σε ένα μεγάλο εύρος ειδικότερων αντικειμένων: ελληνική και ξένη μουσική δημιουργία από τον 19ο αιώνα (συμφωνικά έργα, έργα μουσικής δωματίου, αλλά και όπερες), σύγχρονη μουσική, ηλεκτρονική μουσική, παραδοσιακή μουσική. Και αυτό που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι πως πέραν του μουσικού ενδιαφέροντος το υλικό είναι πρόσφορο και για άλλου είδους έρευνα (π.χ., θεατρική, φιλολογική, ιστορική ή κοινωνιολογική) καθώς από το Ιστορικό Αρχείο του Ωδείου ξεπηδά ολόκληρη η ιστορία του τόπου μας των τελευταίων 150 χρόνων. Γιατί βέβαια το Αρχείο μας είναι ανοιχτό στο κοινό.

Το ίδιο το κτίριο του Ωδείου Αθηνών, έχει από μόνο του ξεχωριστή σημασία καθώς έχει κερδίσει ακόμα και κορυφαίο αρχιτεκτονικό βραβείο της εποχής του. Ποια είναι η ιστορία του;

Το Ωδείο Αθηνών έχει στεγαστεί σε δύο κτίρια. Το πρώτο και ιστορικότερο, στην οδό Πειραιώς 35 και στο σημερινό, στην Ρηγίλλης. Το πρώτο κτίριο – για το οποίο έχει γίνει μια σημαντική μελέτη από τις κυρίες Μαίρη Καρδαμίτση-Αδάμη και Μαρία Δανιήλ, ήταν το κτίριο στο οποίο μέχρι το 1871 στεγαζόταν το «Σχολείον των Τεχνών», δηλαδή η πρώτη Σχολή Καλών Τεχνών της χώρας. Και ήταν ο Ερνέστος Τσίλλερ εκείνος που ανέλαβε το 1873 να μετασκευάσει τον χώρο του Μηχανιουργείου σε αίθουσα συναυλιών για το Ωδείο και μάλιστα χωρίς αμοιβή. Σήμερα ο χώρος αυτός (που υπάγεται στον Δήμο Αθηναίων) αποτελεί την παλαιότερη σωζόμενη αίθουσα συναυλιών στην Αθήνα, αλλά και την ιστορικότερη καθώς σε αυτήν έδωσαν τις πρώτες του συναυλίες οι σημαντικότεροι Έλληνες μουσικοί (Σαμάρας, Γκίζας, Μητρόπουλος, Σκαλκώτας, Μπαχάουερ, Τριάντη, Κάλλας, κ.τ.λ., κ.τ.λ. ακόμη και οι νεώτεροι και σε άλλον χώρο διαπρέποντες, Θεοδωράκης, Μούτσης...). Κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε να χαρακτηριστεί μνημείο νεώτερου πολιτισμού.

Στο σημερινό κτίριο μεταφέρθηκε το Ωδείο το 1976. Πρόκειται για ένα έργο του σημαντικού αρχιτέκτονα του μοντερνισμού Ιωάννη Δεσποτόπουλου και αποτέλεσε την μοναδική πραγμάτωση του οράματος του Πνευματικού Κέντρου (που θα περιλάμβανε χώρους πολιτισμού, βιβλιοθήκη, Όπερα, μουσεία κ.τ.λ.). Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα κτίρια που σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν από την αρχή για να γίνουν ωδεία στην Ελλάδα και σίγουρα το μεγαλύτερο: εκτείνεται σε 4 επίπεδα (ισόγειο, πρώτος όροφος και δύο υπόγεια) και βέβαια εκτός από τις αίθουσες διδασκαλίας για τη μουσική, το θέατρο και τον χορό, ο αρχιτέκτοντας είχε προβλέψει και αίθουσες συναυλιών και παραστάσεων, βιβλιοθήκη και εκθεσιακούς χώρους.

Στο Ωδείο Αθηνών σπούδασαν και δίδαξαν μουσικές προσωπικότητες διεθνούς εμβέλειας. Μιλήστε μας για μερικά από τα σπουδαία ονόματα που σχετίστηκαν με την ιστορία του Ωδείου.

Παρότι θα αδικήσω κάποιους γιατί ήταν τόσοι πολλοί εκείνοι που σπουδασαν στο Ωδείο ή σχετίστηκαν με αυτό (π.χ. ως καθηγητές ή ως καλλιτέχνες) θα αναφέρω όμως κάποιους ανθρώπους οι οποίοι έκαναν διεθνή καριέρα με μοναδικό εφόδιο τις σπουδές του στο Ωδείο Αθηνών.

Και θα ξεκινήσω με το επιφανέστερο παράδειγμα μιας καλλιτέχνιδος που την γνωρίζουν όλοι ακόμη και αν δεν τους αρέσει η όπερα. Η Μαρία Κάλλας, για την οποία έχουμε ακούσει και έχουμε δει τόσα πολλά (και θα δούμε και άλλα). Είναι κρίμα που σπανίως αναζητά κανείς το πώς και το γιατί έγινε η μεγαλύτερη ντίβα όλων των εποχών. Η απάντηση δεν μπορεί να είναι βεβαίως μονοδιάστατη, αλλά δεν μπορεί και να μην λαμβάνει υπ’ όψιν της τον σημαντικότερο παράγοντα για έναν καλλιτέχνη: την παιδεία του. Και είναι αδιανόητο πως δεν επισημαίνεται σχεδόν ποτέ ότι η Κάλλας σπούδασε μόνο στην Ελλάδα. Γιατί αυτό είναι πολύ σημαντικό, όπως καταλαβαίνετε. Όταν έφυγε στην Ιταλία ήταν έτοιμη καλλιτέχνιδα. Ομοίως και ο Μητρόπουλος, ένας από τους μεγαλύτερους μαέστρους όλων των εποχών, σπούδασε πιάνο, διεύθυνση ορχήστρας και σύνθεση στο Ωδείο. Ως έφηβος μαθητής παρουσίασε έργα του αλλά και διηύθυνε έργα δικά του και άλλων, καθώς το Ωδείο Αθηνών ήξερε να δίνει ευκαιρίες στους ταλαντούχους μαθητές του. Έτσι έγινε και με τον Σπύρο Σαμάρα (1961-1917) – που σήμερα θυμόμαστε ως τον συνθέτη του Ολυμπιακού Ύμνου – που έκανε όμως στην εποχή του διεθνή καριέρα ως συνθέτης όπερας. Και ο Σαμάρας παρουσίασε έργο του σε συναυλία του Ωδείου Αθηνών ενώ ήταν 14 χρονών. Αλλά και ο Νίκος Σκαλκώτας, η Τζίνα Μπαχάουερ, η Αλεξάνδρα Τριάντη για να αναφέρω τους διασημότερους, αρίστευσαν όλοι στις ομολογουμένως δύσκολες εξετάσεις του Ωδείου, το οποίο ήξερε να είναι ταυτόχρονα αυστηρό και απαιτητικό για να υπάρχουν αποτελέσματα αλλά και να δίνει ευκαιρίες σε όσους άξιζαν. Και το πιο συγκινητικό είναι πως οι τόσο σημαντικοί αυτοί καλλιτέχνες δεν έπαψαν ποτέ να θεωρούν το Ωδείο το σπίτι τους.