Κώστας Χάρδας: Η μουσική είναι το τέλειο εργαλείο για την κατανόηση του κόσμου

Είναι θαυμάσιο να παρακολουθείς το Piandaemonium στη σκηνή. Πρόκειται για ένα πανδαιμόνιο πλήκτρων, δαχτύλων, πιανιστών, ήχων, ενός μαγικού κόσμου στον οποίο στροβιλίζεσαι και ταξιδεύεις. Ο Κώστας Χάρδας είναι ένα από τα μέλη αυτού του απίθανου συνόλου και παράλληλα διδάσκει Συστηματικής Μουσικολογίας στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ενίοτε γράφει μουσική αλλά και συμμετέχει σε μουσικά σύνολα που φέρνουν πολύ ενδιαφέρουσες μουσικές προτάσεις. Ένα τέτοιο είναι αυτό που θα παρακολουθήσουμε τον Ιανουάριο στο Μουσείο Μπενάκη, αυτό που φέρνει κοντά τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη με αυτή του Ολιβιέ Μεσσιάν. Ήταν μεγάλη χαρά που μιλήσαμε για όλα αυτά, ίγες μέρες πριν το Piandaemonium ανέβει στη σκηνή του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός».

Πώς ξεκίνησε το Piandaemonium;
Η ιστορία του Piandaemonium ξεκίνησε το 1997 στη Θεσσαλονίκη και εξέφρασε το όραμα της διακεκριμένης δασκάλας και σολίστ πιάνου Δόμνας Ευνουχίδου να δημιουργήσει μία μουσική «οικογένεια» με τους/τις μαθητές/μαθήτριές της. Στόχος ήταν η δημιουργία ενός συνόλου πιάνων, αλλά και η δημιουργία ενός συνόλου ανθρώπων με όραμα τη συνεργασία τους σε καλλιτεχνικό και ανθρώπινο επίπεδο. Από τις πρώτες εμφανίσεις του στη Θεσσαλονίκη, το σχήμα απέκτησε ένα πολύ ζεστό κοινό, το οποίο το ακολουθεί μέχρι και σήμερα και, πιστεύουμε ότι ανανεώνεται. Η πρωτοτυπία του ήχου, αλλά και η συλλογική προσπάθεια τόσων πιανιστών/στριών πάνω στη σκηνή προκάλεσε και προκαλεί το ενδιαφέρον κοινού με διαφορετικές προσλαμβάνουσες.

Τι είναι αυτό που συνδέει τους μουσικούς που το αποτελούν;
Αρχικά, λοιπόν, τους μουσικούς τους συνέδεε η κοινή μαθητεία κοντά στην κ. Δόμνα Ευνουχίδου. Με το πέρασμα του χρόνου, η συνοδοιπορία στο πλαίσιο του Piandaemonium έγινε ολοένα και πιο συνειδητή και, τελικά, εξαρτάται από μία κοινή διάθεση πειραματισμού ουσιαστικά με την ιδιότητα του πιανίστα. Αρκετά νεότερα μέλη έχουν έρθει στο σχήμα, φέρνοντας μαζί τους νέες ιδέες και προοπτικές. Το Piandaemonium αποτελεί ένα σύνολο ανθρώπων που αναδιαμορφώνεται συνεχώς μέσα στα χρόνια, βρίσκοντας νέες ισορροπίες, στόχους και οράματα, με κοινό πάντα στοιχείο, την ατελείωτη αγάπη τους για το ήχο του πιάνου.

Πώς επιλέγετε το ρεπερτόριο;
Το ρεπερτόριο για πολλά πιάνα πριν τη δημιουργία του Piandaemonium ήταν συνυφασμένο κυρίως με την μινιμαλιστική αισθητική. Η προσέγγιση του Piandaemonium από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα είναι, αντίθετα, πολυστυλιστική και εκφράζει μία ανοιχτότητα σε διαφορετικά είδη μουσικής και τρόπους πιανιστικής επιτέλεσης. Έτσι, κινηθήκαμε σε δύο, κυρίως, άξονες. Αρχικά, στην παραγγελία μεταγραφών ορχηστρικών έργων ειδικά για το Piandaemonium, με τη συνδρομή σημαντικών ενορχηστρωτών, όπως ο Θεόδωρος Κοτεπάνος. Με τον τρόπο αυτό, πολύ γνωστά έργα, των Prokofief, Σκαλκώτα, Gershwin, κ.ά. βρίσκουν μέσω του Piandaemonium μία νέα ηχοχρωματική και εκφραστική ζωή. Αυτή είναι μία τάση η οποία τώρα υπάρχει σε παγκόσμιο επίπεδο και στην οποία το Piandaemonium καταλάβαμε, εκ των υστέρων, ότι υπήρξε πρωτοπόρο. Παράλληλα, υπάρχει μία σταθερή ροή παραγγελιών σε νέους/νέες Έλληνες/νίδες συνθέτες/νθέτριες, που προέρχονται από διαφορετικούς αισθητικούς κόσμους. Έχουμε παίξει έργα με σαφείς αναφορές στις ελληνικές παραδόσεις, αλλά και έργα στα οποία το πιάνο αντιμετωπίζεται ως ένα ηχητικό αντικείμενο έτοιμο να παράξει νέους ήχους.

Τι θα παρουσιάσετε στα τέλη της εβδομάδας στον Παρνασσό και ποιοι/ποιες πιανίστες/νίστριες θα συμμετέχουν;
Στον Παρνασσό θα παρουσιάσουμε τα εξής έργα: 6 από τους 36 Ελληνικούς Χορούς του Νίκου Σκαλκώτα, τον «Αμερικάνο στο Παρίσι» του George Gershwin και την «Piandaemonium Suite Ρωμαίος και Ιουλιέτα» του Σεργκέι Προκόφιεφ, όλα σε διασκευές του Θεόδωρου Κοτεπάνου, το «Styx» του Αντώνη Ανισέγκου και το κολλάζ «Languido Scorrevole» του Γιώργου Κωνσταντίνου, βασισμένο σε συνθέσεις των Franz Schubert και Claude Debussy. Συμμετέχουν -αλφαβητικά- οι πιανίστες: Χαράλαμπος Αγγελόπουλος, Αντώνης Ανισέγκος, Εύη Γιαμοπούλου, Νίκος Ζαφρανάς, Στέφανος Θωμόπουλος, Βικτωρία Κιαζίμη, Γιώργος Κωνσταντίνου, Χρήστος Λενούτσος, Μαρία Μυλαράκη, Στέφανος Νάσος, Αντώνης Σελεμίδης, Μελίνα Τσινάβου κι εγώ.

Θα ήθελα να μου πείτε λίγα περισσότερα λόγια για το «Styx» του Αντώνη Ανισέγκου και το «Languido Scorrevole» του Γιώργου Κωνσταντίνου…
Το έργο «Styx» του Αντώνη είναι αντιπροσωπευτικό της παλέτας των ήχων που μπορούν να γεννηθούν όταν 6 πιάνα παιχθούν όχι μόνο πάνω στα πλήκτρα, αλλά και στο εσωτερικό τους. Καμωμένο με πολύ εξυπνάδα και φαντασία, το έργο λειτουργεί ως ένα ιδιαίτερο ηχοτοπίο που μπορεί να παραχθεί μόνο από το σύνολο του Piandaemonium. Ιδιαίτερα ελκυστικό είναι και το νέο έργο του Γιώργου Κωνσταντίνου, το οποίο, ουσιαστικά στηρίζεται σε ένα κολάζ από σπαράγματα τραγουδιών του Schubert και γνωστών έργων για πιάνο του Debussy. Μέσω ενός ρευστού ηχητικού τοπίου, το έργο αναμοχλεύει, τόσο στους/στις πιανίστες/νίστριες όσο και στο κοινό, πρότερες μνήμες, προκαλώντας τους σε ένα ταξίδι αυτοσυνειδησίας και ονείρου.

Όμως έχετε κι άλλες δραστηριότητες πέρα από το Piandaemonium. Τα «Παιδιά Στην Πύλη» είναι ένα τραγούδι που σχετίζεται με την επέτειο του Πολυτεχνείου, που μόλις πέρασε. Πώς προέκυψε;
Είχα να συνθέσω κάτι πάρα πολλά χρόνια. Το καλοκαίρι που μας πέρασε, ωστόσο, η χορωδία συνΩΔΗπόροι Ζωγράφου, στην οποία πολλές φορές συνεισφέρω ως συνοδός πιανίστας, συμμετείχαν στην παράσταση «12 Λόγοι για τη Μνήμη» σε κείμενο Βασίλη Παναγιωτόπουλου. Τα «Παιδιά στη Πύλη» είναι ένα ποίημα από τους «12 Λόγους», και ο Βασίλης μου ζήτησε να συνδράμω με τη μελοποίησή του. Το τραγούδι αγκαλιάστηκε με θέρμη από την μαέστρο της χορωδίας, και σύντροφό μου, Ήβη Παπαθανασίου, με αποτέλεσμα πρόσφατα να πραγματοποιήσουμε την ηχογράφηση και τη βιντεσκόπηση του. Το τελικό αποτέλεσμα ανέβηκε στο YouTube.

Το τραγούδι αυτό σημαίνει ότι σας ενδιαφέρει πλέον η σύνθεση περισσότερο απ’ ό,τι παλαιότερα;
Όχι. Δυστυχώς δεν έχω τον χρόνο να προσπαθήσω να είμαι ενεργός με αξιώσεις σε αυτόν τον τομέα. Το συγκεκριμένο κομμάτι προέκυψε από την πρόκληση που ένιωσα από τους στίχους του Βασίλη Παναγιωτόπουλου, οι οποίοι αναφέρονται στα οράματα των παιδιών της πύλης του Πολυτεχνείου κατά την εξέγερση. Εγώ, απλά προσπάθησα να χαλυβδώσω τη δύναμη των στίχων με τη συγκίνηση και το αναπάντεχο της μουσικής.

Το νέο σας βιβλίο είναι το «Για την ελληνική μουσική του 20ού αιώνα: Ιστορικές, Αναλυτικές, Αισθητικές Προσεγγίσεις». Ποιοι είναι οι βασικότεροι άξονές του;
Πρόκειται για ένα βιβλίο ανοιχτής πρόσβασης, στην ηλεκτρονική του μορφή, το οποίο έγινε στο πλαίσιο της δράσης «Κάλλιπος» του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, για τη δημιουργία πανεπιστημιακών συγγραμμάτων. Το βιβλίο αυτό αποτελεί ουσιαστικά το αποτέλεσμα της άνω των 25 ετών ερευνητικής μου δραστηριότητας για την ελληνική μουσική. Όπως αναγγέλλει ο τίτλος του, το βιβλίο επικεντρώνεται στην ελληνική μουσική του 20ού αιώνα και την πολυπρισματική της προσέγγιση. Σε τέσσερα κεφάλαια επιχειρώ μία ιστορική επισκόπηση η οποία προσπαθεί να κατανοήσει τις αποφάσεις και τις δημιουργίες έργων συγκεκριμένων συνθετών και συνθετριών σε σχέση με τα πολιτισμικά συγκείμενα, και όχι στο πλαίσιο παράλληλων μοναχικών δημιουργικών πορειών προς την καταξίωση. Με ενδιαφέρουν πολύ οι λόγοι για τους οποίους άλλαξαν τα αισθητικά προτάγματα σε διαφορετικές εποχές, και τους εξετάζω σε σχέση με τα πολιτικά, κοινωνικά και ευρύτερα πολιτισμικά πλαίσια της κάθε εποχής. Τέσσερα κεφάλαια είναι πιο εξειδικευμένα και επικεντρώνονται σε αναλυτικές σκέψεις για διαφορετικές πλευρές της ελληνικής μουσικής, όπως π.χ., τη σχέση του ελληνικού μοντερνισμού με τον αρχαίο ελληνικό λόγο και την επιτέλεση του αρχαίου δράματος. Ένα εισαγωγικό κεφάλαιο θέλει να λειτουργήσει ως η κριτική καταγραφή της ραγδαία αναπτυσσόμενης, τα τελευταία χρόνια, έρευνας πάνω στο πεδίο της ελληνικής μουσικής. Τέλος, το τελευταίο κεφάλαιο προσδοκά να θέσει ερωτήματα σχετικά με το πώς η έννοια της εθνικής ταυτότητας έπαιξε σημαντικό ρόλο σε όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα σε στιλιστικά διαφορετικές εκφράσεις της μουσικής στον ελλαδικό χώρο. Εισάγει, επίσης, στη συζήτηση, την έννοια της οργανικής ανάπτυξης του μουσικού έργου, που συνδέει, με διαφορετικούς τρόπους, την ελληνική μουσική με τη δυτική μουσική παράδοση. 

Απευθύνεται αποκλειστικά σε σπουδαστές Μουσικολογίας ή μπορεί να διαβαστεί κι από ένα ευρύτερο κοινό;
Ο στόχος δημιουργίας του βιβλίου είναι, αρχικά, να λειτουργήσει ως πανεπιστημιακό σύγγραμμα. Ωστόσο, προσπάθησα ο λόγος να είναι προσιτός στο κοινό που θέλει να κατανοήσει τη μουσική ως σημαντική συνιστώσα των πολιτισμικών διεργασιών του εικοστού αιώνα. Τα ιστορικά κεφάλαια, καθώς και το τελευταίο, το αισθητικό, μπορούν να είναι άμεσα προσβάσιμα σε ένα ευρύτερο κοινό, θέλω να πιστεύω.

Δεν είναι το πρώτο σας βιβλίο. Εκτός από την «Εισαγωγή στη μουσικολογία και στις μουσικές επιστήμες» -έργο που αφορά τη διδασκαλία σας, αν καταλαβαίνω καλά- έχετε γράψει και μια μονογραφία για τον συνθέτη Γιάννη Α. Παπαϊωάννου και μάλιστα επιμεληθήκατε κι ένα cd με έργα του που κυκλοφόρησε από τη Naxos. Τι σας οδήγησε να ασχοληθείτε με τον συγκεκριμένο συνθέτη;
Με τον Γιάννη Α. Παπαϊωάννου ασχολήθηκα στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Surrey μέχρι το 2005. Η ύπαρξη ενός πολύ οργανωμένου αρχείου για τον συνθέτη στα πλαίσια των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιλογή του συγκεκριμένου ερευνητικού πεδίου. Επίσης, το γεγονός ότι ο Γιάννης Α. Παπαϊωάννου διήνυσε με τη δημιουργία του πολλές διαφορετικές όψεις της ελληνικής μουσικής του εικοστού αιώνα (από την Εθνική Σχολή μέχρι το 1950, έως τον μοντερνισμό στη συνέχεια και μέχρι το θάνατό του το 1989), με ιντρίγκαρε. Προσπάθησα, λοιπόν, να κατανοήσω τα πλαίσια και τους τρόπους αυτών των αλλαγών, καθώς και να σκιαγραφήσω τα πιθανά νήματα που διαπνέουν συνολικά αυτή την πορεία. Η εργασία μου για την ελληνική μουσική ειδικά μετά το 1950 αναπτύχθηκε και στο πλαίσιο συγγραφής του αντίστοιχου λήμματος για την διεθνή μουσική εγκυκλοπαίδεια Grove Music Online και διαφόρων κεφαλαίων και άρθρων σε δημοσιεύσεις στα αγγλικά. Με λίγα λόγια, το ερευνητικό έργο για τον Γ. Α. Παπαϊωάννου, όχι μόνο με έφερε σε επαφή με ένα θαυμάσιο μουσικό έργο, αλλά με ώθησε και να προσπαθήσω να κατανοήσω την πορεία της ελληνικής μουσικής συνολικά μέσα στον χρόνο.

Μία από τις πιο φιλόδοξες εργασίες -από τις πολλές που έχετε παρουσιάσει μέσα στα χρόνια- είναι αυτή που περιλαμβάνει έργα Μίκη Θεοδωράκη και Ολιβιέ Μεσσιάν και θα παρουσιαστεί τον Ιανουάριο στο Μουσείο Μπενάκη. Ποιο είναι το γενικό πλαίσιο της συγκεκριμένης συναυλίας;
Η συναυλία αυτή έχει τον τίτλο «Ιδεολογία και πνευματικότητα: Ο Μίκης σε συνομιλία με τον δάσκαλό του Olivier», αποτελεί αφιέρωμα της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Μίκη Θεοδωράκη. Θα πραγματοποιηθεί στο Μουσείο Μπενάκη τη Δευτέρα 20 Ιανουαρίου στις 20.30. Θα παίξουμε έργα μουσικής δωματίου του Θεοδωράκη, σε διάλογο με δύο μέρη από το «Κουαρτέτο για το τέλος του χρόνου» του δασκάλου του Oliver Messaen. Η πνευματικότητα της μουσικής του τελευταίου ακούγεται πλάι στη γήινη, πύρινη και επαναστατική γραφή του Θεοδωράκη. Τα έργα του Θεοδωράκη που θα παιχτούν έχουν γραφτεί πριν τη μαθητεία του με τον Γάλλο συνθέτη, αλλά αντικατοπτρίζουν τη κοινή έγνοια η μουσική τους να εκφράσει κάτι παραπάνω από ήχους. Να εκφράσει ιδέες.

Ποια έργα θα παρουσιαστούν τον Ιανουάριο και με ποιους μουσικούς θα συμπράξετε;
Θα συμπράξω με τον βιολιστή Απόλλωνα Γραμματικόπουλο και την τσελίστρια Ήβη Παπαθανασίου, στο πλαίσιο μία πολύχρονης συνεργασίας που διατηρούμε. Τα έργα του Θεοδωράκη που θα ακουστούν, σε διάλογο με τα προαναφερθέντα του Messiaen είναι το «Τρίο» για βιολί, τσέλο και πιάνο, το «Ελεγείο» για τσέλο και πιάνο και τα «Τρία Κομμάτια για τον Δεκέμβρη» για βιολί και πιάνο.

Μέσα από την ενασχόλησή σας με πολλές και ποικίλες εργασίες -πάντα με κέντρο τη μουσική- ποιες είναι αυτές που θεωρείτε πιο σημαντικές;
Με το πέρασμα του χρόνου, προσπαθώ όλες οι ασχολίες να οδηγούν στον ίδιο στόχο: την κατανόηση των ποικίλων νοηματοδοτήσεων του ήχου, όπως τον παράγω ο ίδιος, όπως τον κατανοώ γύρω μου και σε ιστορική προοπτική και όπως τον διδάσκω. Κάθε μέρα ανακαλύπτω νέους τρόπους βίωσης των συγκινήσεων, σκέψεων και συνδηλώσεων που μου προκαλούν οι ήχοι που φέρω μέσα μου και που γνωρίζω καθημερινά.

Ζώντας εδώ και δεκαετίες μέσα στη μουσική, τι θα λέγατε ότι είναι η μουσική για εσάς;
Σε συνέχεια της προηγούμενης ερώτησης, η μουσική εκτός από επάγγελμα, είναι μία συνεχής σχέση με την αυτοσυνειδησία και την κατανόηση του κόσμου που μας περιβάλλει ή των κόσμων που κουβαλάμε ως ιστορικό φορτίο. Αποτελεί, πλέον, ένα σημαντικό φίλτρο μέσα από το οποίο αντιμετωπίζω την πραγματικότητα, άλλες φορές για να ξεφύγω από αυτή και άλλες φορές για να την κατανοήσω. 

Τι προγραμματίζετε για το άμεσο μέλλον;
Στο άμεσο μέλλον θα επισκεφθώ το Βουκουρέστι για να μιλήσω σε διεθνές συνέδριο για τις δύο υπάρχουσες αποτυπώσεις σε φιλμ του Πολύτοπου των Μυκηνών του Ιάννη Ξενάκη του 1978, και τα Τίρανα για μία διάλεξη πάνω στη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. Ταυτόχρονα, συνεχίζονται όλες οι πολύ ενδιαφέρουσες δράσεις με επίκεντρο το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του ΑΠΘ και η συνεχής διάδραση με τους νέους και τις νέες μέσα σε αυτό το πλαίσιο. Θεωρώ τον εαυτό μου πραγματικά τυχερό για τη διάδραση αυτή, επειδή είναι το πιο σημαντικό καθημερινό παράθυρο στην πραγματικότητα.