Τρία χρόνια χωρίς τον Μίκη Θεοδωράκη

Υπήρξε ο δημιουργός ενός γιγαντιαίου έργου και ο διασημότερος Έλληνας συνθέτης που έγινε σύμβολο της αντίστασης στην Ελλάδα. Ο Μίκης Θεοδωράκης σημάδεψε τη νεότερη ιστορία της χώρας μας και μαζί της όλους εμάς που μεγαλώσαμε με τη μουσική του. «Δεν είμαι κομμουνιστής ή σοσιαλδημοκράτης ή κάτι άλλο. Είμαι ένας ελεύθερος άνθρωπος», είχε πει κάποτε σε συνέντευξή του στο Reuters.

Ο τεράστιος μουσικοσυνθέτης μοίρασε τη ζωή του ανάμεσα σε αγώνες για λευτεριά και δημοκρατία. «Δεν είμαι ήρωας. Οι ήρωες πεθαίνουν νέοι. Είμαι απλώς ένας πολίτης που κάνει το καθήκον του» έλεγε ο Μίκης Θεοδωράκης που είχε πια μετουσιωθεί σε ένα κομμάτι της ψυχής της Ελλάδας. Τις αξίες του τις υπηρέτησε άλλες φορές με το όπλο και άλλες φορές με τις νότες και τη μπαγκέτα του. Ο Γιάννης Ρίτσος τον είχε χαρακτηρίσει μια τεντωμένη χορδή, αέναα παλλόμενη, σε κάθε νεύμα της Ιστορίας. Τα τραγούδια του ήταν διεθνή και ο ίδιος ένας ακόμα αθάνατος συνθέτης δίπλα στους μεγάλους συνθέτες της ανθρωπότητας.

Μίκης Θεοδωράκης: 3 χρόνια από τον θάνατο ενός συμβόλου της νεότερης Ελλάδας

Ο Μίκης Θεοδωράκης γεννήθηκε στις 29 Ιουλίου του 1925 στην Χίο. Η καταγωγή του πατέρα του, Γιώργη Θεοδωράκη, Μπιζανομάχου, ήταν από τον Γαλατά Χανίων και της μητέρας του, Ασπασίας Πουλάκη, από τον Τσεσμέ της Μικράς Ασίας. Οι γονείς του συναντήθηκαν στην Μικρά Ασία, λίγο πριν από την Μικρασιατική Καταστροφή.

Λόγω των συχνών μεταθέσεων του πατέρα του, που ήταν δημόσιος υπάλληλος, μεγάλωσε σε διάφορες πόλεις της ελληνικής επαρχίας όπως τη Μυτιλήνη, τα Γιάννενα, το Αργοστόλι, τον Πύργο Ηλείας, την Πάτρα. Τα εφηβικά του χρόνια τα πέρασε κυρίως στην Τρίπολη Αρκαδίας. Εκεί, γεννήθηκε η αγάπη του για τη μουσική, διαμορφώθηκε η κοσμοθεωρία του και έλαβε υπόσταση η αντιστασιακή του δράση.

«Το 1942 υπήρξε για μένα σταθμός»: Η χρονιά που σημάδεψε τον Μίκη

Τον Απρίλιο του 1942, ένα περίπου χρόνο μετά την εισβολή των κατοχικών δυνάμεων, σε ηλικία μόλις 17 ετών ο Μίκης Θεοδωράκης έδωσε την πρώτη του συναυλία, παρουσιάζοντας στον ναό της Αγίας Βαρβάρας στην Τρίπολη το πρώτο του έργο, την Κασσιανή. Παράλληλα, είχε ξεκινήσει να παίρνει μέρος στη αντίσταση κατά των κατακτητών.

«Το 1942 υπήρξε για μένα σταθμός. Πρώτον, άκουσα για πρώτη φορά συμφωνική μουσική (την 9η του Μπετόβεν). Δεύτερον, ανέπτυξα την θεωρία μου “Για τη Συμπαντική Αρμονία”, που έμελλε να γίνει ο οδηγός σε όλη μου τη ζωή (Σκέψη και Δράση). Και τρίτον, άρχισα τη σύνθεση του πρώτου χορωδιακού-συμφωνικού μου έργου με τίτλο “Αποκάλυψη”», είχε γράψει ο ίδιος σε κείμενό του, τον Σεπτέμβρη του 2018, με αφορμή τη συναυλία του έργου του «Αποκάλυψη» στο Μέγαρο.

Η παγκόσμια μουσική ιδιοφυΐα του

Ο Μίκης Θεοδωράκης κατάφερε να γίνει μία παγκόσμια μουσική ιδιοφυΐα. Ήταν ένας δημιουργός που διψούσε για την τέχνη του. Αυτή άλλωστε ήταν που τον τροφοδοτούσε με αυτή την απίστευτη ενέργεια που είχε πάντα. Ακόμα και μέχρι τα βαθιά του γεράματα παράμενε δραστήριος.

Ασχολήθηκε με όλα τα είδη της μουσικής, το δε έργο του πολύμορφο και πλούσιο, επεκτείνεται πέραν της μουσικής σε τομείς όπως η ποίηση, η πεζογραφία, η φιλοσοφία, η μουσικολογία, ακόμα και σε πολιτικά δοκίμια.

«Θεωρώ το μουσικό μου έργο ως ένα ενιαίο σύνολο. Άλλωστε επιδιώκω τα έργα της ίδια περιόδου (και όχι μόνο) να ενώνονται σε μικρά σύνολα έργων (τραγούδια, συμφωνίες, όπερες) με κοινά μουσικά θέματα, ώστε να ταξιδεύουν στον χρόνο συντροφικά και όλα μαζί να αποτελούν μικρούς μουσικούς γαλαξίες», είχε αναφέρει κάποια στιγμή όταν του ζητήθηκε να περιγράψει το έργο του.

Η σύνθεσή του για τον Ζορμπά είναι μνημειώδης, η πιο αναγνωρίσιμη ελληνική μελωδία παγκοσμίως.

Υπήρξε ο πρώτος που μελοποίησε ποιητές, ξεκινώντας με τον αξέχαστο «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου το 1958-59. Ο «Επιτάφιος» κυκλοφόρησε σε δύο διαφορετικές ερμηνείες, την ίδια περίπου εποχή (Αύγουστος – Σεπτέμβριος 1960). Τη μία «αιρετική» εκδοχή, με έντονο το λαϊκό στοιχείο, υπέγραψαν ο συνθέτης και ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, με τον Μανώλη Χιώτη στο μπουζούκι.

Η άλλη, λυρική και έντεχνη, είχε τη σφραγίδα του Μάνου Χατζιδάκι, με ερμηνεύτρια τη Νανά Μούσχουρη.

Συνέχισε με Σεφέρη («Επιφάνια»), Αναγνωστάκη («Μπαλάντες»), Ελύτη («Μικρές Κυκλάδες», «Άξιον εστί»), Σικελιανό («Πνευματικό εμβατήριο»), Λόρκα, Νερούδα.

Σταθμός στην πορεία του ήταν το «Άξιον Εστί» του Ελύτη, για το οποίο είχε αναφέρει: «Αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, ένα μνημείο της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Ακόμα πιο πολύ ο βαθύτατος ελλαδισμός του, το φέρνει στην πρώτη γραμμή του αγώνα του λαού μας για την ολοκλήρωσή του». Το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο κοινό από το Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου, τον Μάιο του 1964 και, τον Οκτώβριο, ανέβηκε στο Θέατρο Κοτοπούλη – Rex, με αφηγητή τον Μάνο Κατράκη.

Ο Μίκης έκανε μέσα από τη μουσική του προσιτή σε όλους την υψηλή τέχνη των τιμημένων με Νόμπελ ποιητών Οδυσσέα Ελύτη και Γιώργου Σεφέρη, όπως είχε πει η βιογράφος του Γκάιλ Χολστ-Βάλχαφτ

«Αρχιπέλαγος», «Πολιτεία», «Μικρές Κυκλάδες», «Τα λαϊκά», «Τα τραγούδια του αγώνα», «18 Λιανοτράγουδα», «Ρωμιοσύνη», «Επιφάνια», «Κύκλος Φαραντούρη», «Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν», «Της δικαιοσυνης ηλιε νοητε» είναι κάποιες από τις μελωδίες του που αγαπήθηκαν ιδιαίτερα. Συνθέσεις του με αγγλικό στίχο τραγουδήθηκαν από την Σέρλι Μπάσεϊ και την Εντίθ Πιάφ μέχρι την Τζόαν Μπαέζ και τους Beatles.

Το μυθικό μουσικό του έργο, που αναγνωρίστηκε παγκοσμίως χωρίζεται σε τρεις κύριες περιόδους:

1937 – 1960: έγραψε έργα συμφωνικά και μουσική δωματίου, σύμφωνα με τις παραδοσιακές δυτικοευρωπαϊκές φόρμες,
1960 – 1980: επεδίωξε τη σύνδεση της νεοελληνικής ποίησης με τη σύγχρονη λαϊκή μουσική, καθιερώνοντας το «έντεχνο λαϊκό τραγούδι»,
από το 1981 και μετά, επέστρεψε στις συμφωνικές μορφές και ασχολήθηκε με την όπερα.

Σημαντική υπήρξε και η συμβολή του στο θέατρο και τον κινηματογράφο.

Από τα εμβληματικά θεατρικά έργα του υπήρξε το μουσικοθεατρικό δράμα «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού», που ανέβηκε στο Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη, σε σκηνοθεσία Πέλου Κατσέλη (1962). Το έργο αντανακλούσε το όραμά του να ξεπεραστεί ο διχασμός του Εμφυλίου, αλλά η αποδοχή του δεν ήταν η αναμενόμενη, αφού προκάλεσε την αντίδραση των αντιμαχόμενων πολιτικών παρατάξεων. Το 1963, ο Θεοδωράκης συμμετείχε με τον Χατζιδάκι στην επιθεώρηση «Μαγική πόλη», υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες του Λεωνίδα Τριβιζά. Ακολούθησαν, μεταξύ άλλων, «Η γειτονιά των αγγέλων» του Ιάκωβου Καμπανέλλη (1963), «Το εκκρεμές» του Άλντο Νικολάι (1965), «Μαντώ Μαυρογένους» του Γιώργου Ρούσσου (1974).

Οι κινηματογραφικές μελωδίες του Μίκη Θεοδωράκη

Από τις 35 ταινίες, στις οποίες συμμετείχε συνολικά με πρωτότυπες συνθέσεις του στη μεγάλη οθόνη, οι πιο χαρακτηριστικές ήταν οι: «Συνοικία το όνειρο» του Αλέκου Αλεξανδράκη (1960), «Αλέξης Ζορμπάς» του Μιχάλη Κακογιάννη (1960), «Φαίδρα» του Ζυλ Ντασέν (1961), «Ηλέκτρα» του Μιχάλη Κακογιάννη (1961 – 62), «Το νησί της Αφροδίτης» του Χαρίλαου Παπαδόπουλου (1964), «Σέρπικο» του Σίντνεϊ Λιούμετ (1973) και «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» του Νίκου Τζίμα (1980), ενώ προϋπάρχουσα μουσική του υπήρχε και στο «Ζ» του Κώστα Γαβρά (1969).

Ο πολιτικός Μίκης: Η εξορία, η ίδρυση του ΠΑΜ και τα βασανιστήρια

Ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν συνθέτης και αγωνιστής ταυτόχρονα.Η εμπλοκή του Μίκη Θεοδωράκη με την πολιτική ξεκίνησε από πολύ νωρίς, όταν αμέσως μετά τα Δεκεμβριανά άρχισε να διώκεται από τις αστυνομικές Αρχές.

Το 1947, σε ηλικία 27 ετών, συνελήφθη και εστάλη στην Ικαρία, απ' όπου και απέτυχε, παρά την οργανωμένη προσπάθεια, να αποδράσει. Με τη γενική αμνηστία που έδωσε η κυβέρνηση του Θεμιστοκλή Σοφούλη, ο Θεοδωράκης περνάει στην παρανομία και συμμετέχει στη δράση του Δημοκρατικού Στρατού. Καταλήγει εκ νέου στην Ικαρία, ύστερα από τη σύλληψή του στο πατρικό του σπίτι, όπου κατέφυγε άρρωστος από πλευρίτιδα. Ακολουθεί εκτοπισμός στη Μακρόνησο, όπου και υπομένει πολύ σκληρά βασανιστήρια. Μετά από παρέμβαση του πατέρα και του θείου του, που ήταν ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, ο Μίκης θα απελευθερωθεί ως ανάπηρος (τα βασανιστήρια του προκάλεσαν παράλυση). Το 1963 ιδρύεται η Νεολαία Λαμπράκη, ως αντίδραση στη δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη, και ο Θεοδωράκης εκλέγεται πρόεδρος. Σύντομα θα εκλεγεί και βουλευτής της ΕΔΑ.

Τα χρόνια της δικτατορίας

Με την επιβολή της δικτατορίας, στις 21 Απριλίου του 1967, ο Θεοδωράκης περνάει και πάλι στην παρανομία και έναν μήνα αργότερα ιδρύει την αντιστασιακή οργάνωση ΠΑΜ, κηρύσσοντας πανστρατιά εναντίον του καθεστώτος. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς φυλακίζεται στο κτίριο της Ασφάλειας επί της οδού Μπουμπουλίνας. Τα γεγονότα είναι πυκνά και διαδέχονται με ταχύτητα το ένα το άλλο: απομόνωση, φυλακές Αβέρωφ, μεγάλη απεργία πείνας, αποφυλάκιση και κατ' οίκον περιορισμός, εκτόπιση με την οικογένειά του στη Ζάτουνα και, τέλος, στρατόπεδο Ωρωπού.

Στον Ωρωπό ο Θεοδωράκης αντιμετωπίζει εκ νέου προβλήματα με την υγεία του ενώ στο εξωτερικό ξεσπά θύελλα διαμαρτυριών. Πρόσωπα όπως ο Άρθουρ Μίλερ, ο Ιβ Μοντάν, ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς και ο Λόρενς Ολίβιε ζητούν επιτακτικά την απελευθέρωσή του κι έτσι καταλήγει εν έτει 1970 στο Παρίσι, απ' όπου και απευθύνει ξανά έκκληση για την ανάγκη πτώσης του δικτατορικού καθεστώτος. Το 1972 συναντά τον Γιασέρ Αραφάτ στο Ισραήλ, όπου πηγαίνει για να δώσει συναυλίες, και ενθαρρύνει τις συνομιλίες μεταξύ Παλαιστινίων και Ισραηλινών. 

Δράση και πρωτοβουλίες κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, όταν πλέον η χούντα έχει καταρρεύσει, ο Θεοδωράκης έχει μετατραπεί σε κάτι περισσότερο από το σύμβολο της Αριστεράς που εκπροσωπούσε κατά τη διάρκεια των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. Απαλλαγμένος από κομματικές δεσμεύσεις, μιλάει για τα λάθη της Αριστεράς, υπερασπίζεται όμως την ενότητά της και αποτελεί μια κορυφαία προσωπικότητα του αντιδικτατορικού αγώνα που απευθύνεται σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων οι οποίοι δεν υπάγονται στη σφαίρα της αριστερής επιρροής.

Από τις πιο αμφιλεγόμενες στιγμές του στην πολιτική ήταν το 1974 όταν έθεσε το δίλημμα «Καραμανλής ή τανκς», κάτι που συγκέντρωσε έντονη κριτική για τη χρονική στιγμή που το έπραξε -σύμφωνα με τον ίδιο ήταν παρερμηνεία διαφορετικής δήλωσής του-, αλλά κυρίως η ολοκληρωτική μεταστροφή του στο Μακεδονικό.

Πρόκειται πλέον για ένα πρόσωπο με διεθνή αναγνώριση και καταξίωση, που θεωρεί ότι η λύση του Κωνσταντίνου Καραμανλή είναι η μόνη η οποία μπορεί να εγγυηθεί τη διαδικασία μετάβασης στη δημοκρατία. Ο Θεοδωράκης θα βάλει υποψηφιότητα για τη Β' Πειραιά με τον σχηματισμό της Ενωμένης Αριστεράς, αλλά δεν θα εκλεγεί. Παρόλα αυτά συνεχίζει την πολιτική του δραστηριότητα, αναλαμβάνοντας, μεταξύ άλλων, να προσκαλέσει στην Ελλάδα τον Φρανσουά Μιτεράν. Τον Οκτώβριο του 1978 θα κατέβει ως υποψήφιος δήμαρχος Αθηναίων με το ΚΚΕ, λαμβάνοντας ποσοστό 16,7% των ψήφων. Εν συνεχεία συγκροτεί την Κίνηση για Ενιαία Αριστερά (ΚΕΑ), φιλοδοξώντας να συσπειρώσει ανθρώπους που επιθυμούν μιαν ανεξάρτητη, χωρίς κομματική ένταξη, συνεργασία με το ΚΚΕ. Το 1981 εκλέγεται βουλευτής με το ΚΚΕ στη Β΄ Πειραιά και το 1985, πάντα με το ΚΚΕ, εκλέγεται βουλευτής Επικρατείας. Έναν χρόνο αργότερα θα παραιτηθεί.

Το 1986 δημιουργούνται οι επιτροπές ελληνοτουρκικής φιλίας στην Ελλάδα με πρόεδρο τον ίδιο και στην Τουρκία με τη συμμετοχή μορφών της τέχνης και της λογοτεχνίας όπως ο Αζίζ Νεσίν, ο Γιασάρ Κεμάλ και ο Ζουλφί Λιβανελί. Ο Θεοδωράκης δίνει πολλές συναυλίες στην Τουρκία και μεταφέρει μηνύματα των πρωθυπουργών Ανδρέα Παπανδρέου και Κωνσταντίνου Μητσοτάκη προς την τουρκική κυβέρνηση. Το 1988 διοργανώνονται στην τότε Δυτική Γερμανία με δική του πρωτοβουλία δύο συνέδρια για την ειρήνη, το ένα στο Τίμπινγκεν και το άλλο στην Κολωνία. Το 1990 δίνει συναυλίες σ' όλη την Ευρώπη, υπό την αιγίδα της Διεθνούς Αμνηστίας, για την ηλιακή ενέργεια, όπως και κατά του αναλφαβητισμού και των ναρκωτικών. Παράλληλα δίνει μάχη για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε χώρες όπως η Αλβανία και η Τουρκία.

Στη Βουλή ο Θεοδωράκης θα επανέλθει ως ανεξάρτητος, συνεργαζόμενος με τη Νέα Δημοκρατία, τον Νοέμβριο του 1989. Επανεκλεγείς τον Απρίλιο του 1990, θα αναλάβει χρέη, για δυόμισι χρόνια, υπουργού Άνευ Χαρτοφυλακίου και στη συνέχεια υπουργού Επικρατείας, για να παραιτηθεί όμως για άλλη μια φορά τον Οκτώβριο του 1992 από υπουργός και τον Μάρτιο του 1993 από βουλευτής.

Τον Δεκέμβριο του 2010 ο Θεοδωράκης ανακοινώνει την ίδρυση Κινήματος Ανεξάρτητων Πολιτών με την ονομασία «Σπίθα». Τον Σεπτέμβριο του 2013 αποστρατεύει εαυτόν από τη «Σπίθα». Το 2015 συμπαρατάσσεται με την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά αργότερα της ασκεί έντονη κριτική. Η τελευταία πολιτική πράξη του Θεοδωράκη είναι η συμμετοχή του στο αθηναϊκό συλλαλητήριο του Ιανουαρίου του 2018 για τη Μακεδονία, που προκάλεσε πολύ διαφορετικές αντιδράσεις από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα.

Μετέχοντας στις τάξεις της Αριστεράς, ο Θεοδωράκης υπερασπίστηκε πάντοτε σθεναρά τις αρχές της: τη σημασία της ως ηγετικής δύναμης που μάχεται για το έθνος, την ικανότητά της να συζητήσει και να λύσει το Κυπριακό, μέσα από μια ζωτική συνεννόηση με την Τουρκία, όπως και το βάρος της στη θεμελίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Θα πρέπει, βεβαίως, να προστεθεί ότι υψηλή παρέμεινε η πίστη του και στις κοινωνικές αξίες της Αριστεράς, όπως ο αγώνας κατά της οικονομικής ανισότητας και το αίτημα για μια δίκαιη αναδιανομή των εισοδημάτων. 

«Το μοιρολόι της βροχής»: Η τελευταία ηχογράφηση του Μίκη Θεοδωράκη

Η τελευταία ηχογράφηση του Μίκη Θεοδωράκη ήταν… προφητική κι έγινε στο σπίτι του, κάτω από την Ακρόπολη. Καθισμένος στο σημείο όπου μεγαλουργούσε με τον Μάνο Χατζηδάκη, τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και τον Νίκο Γκάτσο, ερμήνευσε συγκλονιστικά το «Μοιρολόι της βροχής» σε στίχο του Τάσου Λειβαδίτη και ενορχήστρωση - διασκευή του Θανάση Βασιλά.