Diamanda Galás: Χωρίς διάλογο, είμαστε νεκροί άνθρωποι

«Δίνει μια εξαιρετική επίδειξη φωνητικής δύναμης και πανάκειας. Σφυροκοπώντας το πιάνο σαν να φέρει ξανά ένα προσωπικό παράπονο εμφανίζεται ταυτόχρονα να ελέγχει και να είναι δέσμια των τραγουδιών της. Ωστόσο, είναι η φωνή που κατακλύζει: ένα άγριο, αποκαλυπτικό, σχεδόν άγριο ουρλιαχτό που ορμά μέσα από το τρομερό εύρος της με εγκληματολογική ακρίβεια» γράφτηκε στον Guardian για το live άλμπουμ της Diamanda Galás που φέρει τον απέριττο τίτλο “Diamanda Galás in Concert”.

Diamanda Galás in Concert: Ένα διαφορετικό live album

«Η αμερικανοελληνίδα τραγουδίστρια, συνθέτρια και πιανίστρια Diamanda Galás επέλεξε ηχογραφήσεις από παραστάσεις στο Thalia Hall του Σικάγο και στο Neptune Theatre στο Σιάτλ το 2017, εξερευνώντας ένα εκλεκτικό φάσμα υλικού: ρεμπέτικα, soul, ranchera, country και free jazz. Τέσσερα από τα τραγούδια, “O Πρόσφυγας”, “La Llorona”, “Let My People Go” και “Άνοιξε Πέτρα” είναι γραμμένα από και αναφέρονται στους εγκαταλελειμμένους, απόκληρους και εξευτελισμένους. Τα άλλα τρία είναι σκληρά ερωτικά τραγούδια.

Τα τραγούδια στο “Diamanda Galás in Concert” προέρχονται από διαφορετικές πηγές. Καθοριστικής σημασίας για την ερμηνεία της είναι τα είδη τραγουδιών με αρχαίες ρίζες, κυρίως τον αμανέ, τον φωνητικό αυτοσχεδιασμό ελληνικής προέλευσης από την Ανατολία. Ο αμανές μπορεί να οριστεί ως μια τελευταία προσευχή προς τη μητέρα από έναν ετοιμοθάνατο στρατιώτη, με την ίδια τη λέξη να προέρχεται πιθανώς από την ελληνική λέξη «μάνα». Ηχώ του αμανέ μπορεί να ακουστεί στο “Adhan”, το ισλαμικό κάλεσμα για προσευχή, αλλά στην προέλευση είναι ένας αρχέγονος θρήνος, εκφράζοντας θλίψη και απώλεια. Η προέλευση του αμανέ είναι αρχαϊκή, το πνεύμα του άμεσο και διαχρονικό.

Το “Diamanda Galás in Concert” πλαισιώνεται από ένα ζευγάρι ελληνικών τραγουδιών, όπως το πρώτο τραγούδι του άλμπουμ “Ο Πρόσφυγας”. Το τραγούδι έγινε δημοφιλές το 1977 από τον Μανώλη Αγγελόπουλο. Η Galás δεν αναπαράγει το αρχικό μουσικό ύφος και ρυθμό αλλά αποκαλύπτει τη φρίκη και την απώλεια που είναι η ουσία του τραγουδιού. “Ο Πρόσφυγας” δεν είναι απλώς ένας ύμνος για τους πρόσφυγες, αλλά ένα μνημείο της εσκεμμένα αγνοημένης Γενοκτονίας των Ελλήνων του 1914-1923. Τα φανταστικά λόγια ενός επιζώντος στην πυρπόληση του λιμανιού της Σμύρνης ή ενός ανθρώπου που αναγκάστηκε από τους Νεότουρκους σε μια πορεία θανάτου στην Ανατολία και τη Συρία. Ο πρωταγωνιστής του αναζητά την παρηγοριά ενός παιδιού που του τραγουδά ένα τελευταίο αμανέ πριν από τον θάνατό του.

Όχι μια μεμονωμένη θηριωδία, αλλά το αποκορύφωμα της εξάλειψης από το τότε νεοσύστατο τουρκικό κράτος των ελληνικών, ασσυριακών, αρμενικών, γιαζίντι και αζερικών λαών από τη Μικρά Ασία, η πυρπόληση της Σμύρνης και ο τρόμος που ακολούθησε – είναι γνωστό στην Ελλάδα ως “Το Ολοκαύτωμα”» εξηγεί μεταξύ άλλων το κείμενο που συνοδεύει τη δισκογραφική κυκλοφορία.

Η γεννημένη στο Σαν Ντιέγκο Diamanda Galás, μεγάλωσε παίζοντας κλασική και τζαζ μουσική. Όχι μόνο συνόδευσε τη χορωδία γκόσπελ του Έλληνα πατέρα της από την Ανατολία και εντάχθηκε στο συγκρότημά του σε στιλ Νέας Ορλεάνης, αλλά έπαιξε επίσης ως σολίστ πιάνου με τη Συμφωνική του Σαν Ντιέγκο σε ηλικία 14 ετών. Συνέχισε να παίζει με διάφορα συγκροτήματα που περιλάμβαναν βαριά κομμάτια της νέας τζαζ, όπως ένα combo γύρω στο 1974 στην Pomona της Καλιφόρνια, που περιελάβανε τον κορνετίστα Bobby Bradford, τον σαξοφωνίστα David Murray, τον μπασίστα Mark Dresser και τον ντράμερ Stanley Crouch.

Έγινε γνωστή όταν έκανε την πρώτη της δημόσια εμφάνιση το 1979, συνεργαζόμενη σε μια όπερα με τον Vinko Globokar και τη Διεθνή Αμνηστία σχετικά με τη σύλληψη, τα βασανιστήρια και τη δολοφονία μιας Τουρκάλας για προδοσία. Το 1982 κυκλοφόρησε το ντεμπούτο άλμπουμ της, “The Litanies of Satan”, το οποίο παρουσίασε τις πρώτες της επιδρομές στην ανορθόδοξη φωνητική έκφραση και την πολυφωνία, και το οποίο περιελάμβανε ένα 18λεπτο κομμάτι με τίτλο “Wild Women With Steak Knives”.

Η τόλμη της αναγνωρίστηκε διεθνώς όταν αποφάσισε να δημιουργήσει έργα που ασχολούνται με το AIDS (συμπεριλαμβανομένου του πρόσφατα re-mastered “The Divine Punishment”), τη γενοκτονία και τις ψυχικές ασθένειες, καθώς και συνθέσεις για φωνή και πιάνο σε έργα εξόριστων ποιητών. Συνεργάστηκε επίσης με τον John Paul Jones των Led Zeppelin στο άλμπουμ “The Sporting Life” το 1994.

Το πιο πρόσφατο άλμπουμ της “Broken Gargoyles” -ένα από τα άλμπουμ της χρονιάς για τα The Wire και The Quietus (2022), πήρε το όνομά του από τους στρατιώτες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου που παραμορφώθηκαν και πέθαναν άρρωστοι.

H Diamanda Galás μιλάει στην Athens Voice

Εργαζόμενη σε μια σειρά από remastered εκδόσεις της δουλειάς της μέσω του δικού της label, Intravenal Sound Operations, η Diamanda Galás μίλησε στην Athens Voice για τη τις ζωντανές ηχογραφήσεις των τραγουδιών που επέλεξε, τη μουσική, τη ζωή της και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ίδια σαν καλλιτέχνιδα, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο κόσμος στον 21ο αιώνα.

Χαιρετίσματα από Ελλάδα, καλησπέρα, Diamanda!
Καλημέρα και καλησπέρα! Είναι μόνο 08:14 εδώ.

Είναι 18:15 εδώ στην Αθήνα. Ποια ήταν η έμπνευση πίσω από την κυκλοφορία του “Diamanda Galás in Concert”; Πώς επιλέξατε τις ηχογραφήσεις και ποια μηνύματα θέλατε να μεταφέρετε μέσα από την επιλογή των τραγουδιών;

Ο μηχανικός μου μού έστειλε μερικές συναυλίες που είχα κάνει, μία ήταν από το Σικάγο, άλλη από το Σιάτλ. Και όταν άκουσα τις συναυλίες είπα, «πρέπει να κυκλοφορήσεις αυτό το live άλμπουμ». Στη συνέχεια επέλεξα τα κομμάτια. Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με το «Ο Πρόσφυγας». Πάντοτε θαύμαζα τον Μανώλη Αγγελόπουλο. Αυτό το κομμάτι ήθελα να το κάνω. Το δούλευα χρόνια. Και είχα μεγάλη επίγνωση ότι το να κάνω αυτό το κομμάτι τώρα θα ήταν πολύ... είναι πολύ περίεργη η θέση που παίρνεις όταν κάνεις κάτι. Είσαι Έλληνας, είμαι Ελληνοαμερικανίδα, αλλά αναγνωρίζω επίσης τη θέση στην οποία έχουν περιέλθει οι Έλληνες από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Τουρκία, οι οποίες κατηγορούν συνεχώς την Ελλάδα για τη μεταχείριση των μεταναστών, των ανθρώπων που έχουν λάβει άσυλο, των προσφύγων κ.λπ. Πρόκειται για μια τυπική απάτη. Βέβαια, οι Αμερικανοί δεν ξέρουν τίποτα, και δεν γνωρίζουν ή δεν ενδιαφέρονται καθόλου για την Ελλάδα. Ένιωσα ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που ξέρουν για την Ελλάδα, δεν ξέρουν τίποτα για τις γενοκτονίες μας και δεν τους νοιάζει τίποτα. Υπάρχει μια ανθελληνική στάση. Το βλέπω αυτό όλο και περισσότερο. Δεν ενδιαφέρονται για τις γενοκτονίες από το 1914 έως το 1923. Για παράδειγμα, δεν νοιάζονται για το ολοκαύτωμά μας. Υπάρχει μία «ενημερωτική» εκστρατεία προκειμένου να αφαιρεθούν οι λεπτομέρειες της σχέσης μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας. Αυτό είναι το 95% της τουρκικής προπαγάνδας, του τουρκικού Τύπου. Πολλοί Έλληνες έχουν συγγένεια με τους πρόσφυγες που ήρθαν κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας, της τουρκικής γενοκτονίας των Ελλήνων, το γνωρίζουν, γιατί όταν ήρθαν στην Ελλάδα, χαρακτηρίζονταν από πολλούς ως «Τουρκόσποροι». Ακόμη και αν κάνουμε το σωστό, υπάρχει ένα όριο όπου δεν υπάρχει άλλος χώρος, δεν υπάρχουν άλλα χρήματα.

Σκέφτομαι τη διαχείριση του Covid στις Ηνωμένες Πολιτείες, έστελναν τους ηλικιωμένους σε χώρους στάθμευσης. Τους έστελναν, τους έβγαζαν από τα νοσοκομεία, από τα γηροκομεία και τους έβαζαν σε κάποιου είδους καταφύγιο. Και έτσι πέθαιναν αμέσως. Δεν πρόκειται να προστατέψεις ένα άτομο που είναι 95 ετών χωρίς ανοσοποιητικό σύστημα βάζοντάς το σε ένα καταφύγιο. Είναι πολύ περίεργο πράγμα που συμβαίνει. Και μακάρι οι άνθρωποι να μπορούσαν να σκεφτούν «έξω από το κουτί». Υπάρχει μια δυαδική σκέψη, η Ελλάδα είναι ένοχη που δεν έχει τα οικονομικά, οι πολίτες στα νησιά, δεν έχουν αρκετά χρήματα για να στεγάσουν τους μετανάστες, σωστά; Γιατί λοιπόν οι άνθρωποι επιμένουν να σκέφτονται έτσι; Γιατί οι άνθρωποι δεν μπορούν να σκεφτούν για τον εαυτό τους; Αυτή δεν είναι μια ερώτηση πολλαπλών επιλογών απαντήσεων. Οι ελληνικές εφημερίδες στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι οι μόνες εφημερίδες που θα καλύψουν δίκαια αυτό το θέμα. Έγραψα ένα άρθρο στον Εθνικό Ελληνικό Κήρυκα, ένα δοκίμιο και το δημοσίευσαν ολόκληρο. Και ήμουν πολύ χαρούμενη γι’ αυτό. Γιατί πραγματικά πίστευα ότι θα το απέρριπταν. Προφανώς το να αγωνίζεσαι για τον εαυτό σου είναι κάτι που θεωρείται κακή συμπεριφορά στις μέρες μας. Πρέπει τώρα εσείς να μου πείτε αν αυτό που νομίζετε ότι είπα, απέχει τόσο πολύ από την αλήθεια, ώστε να είναι παράλογο.

Νομίζω ότι πάντα υψώνετε τη φωνή σας για σημαντικά θέματα που σας απασχολούν, έχετε δημιουργήσει έργα που αφορούν το AIDS, τις γενοκτονίες, τον ιστορικό αναθεωρητισμό και τις ψυχικές ασθένειες, καθώς και συνθέσεις για φωνή και πιάνο με έμπνευση τους εξόριστους ποιητές. Ποια θεωρείτε ότι είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για τον κόσμο σήμερα;

Μία από τις προκλήσεις αυτή τη στιγμή είναι η ισλαμική κυριαρχία. Ο πατέρας μου μού είχε πει κάποτε «χαίρομαι πολύ που θα πεθάνω πριν αυτή η χώρα γίνει μουσουλμανική». Σε αυτή τη χώρα, δεν μπορείς να πεις κάτι τέτοιο. Εννοώ ότι εγώ το κάνω, αλλά είμαι μόνη μου, γιατί εδώ οι άνθρωποι υποκλίνονται στο Ισλάμ. Φοβούνται τόσο πολύ γιατί, ας πούμε, θα απολυθούν από τη δουλειά τους αν δεν το κάνουν. Θα έλεγα λοιπόν ότι αυτό είναι μία πολύ μεγάλη υπόθεση. Σκεφτείτε τις φεμινιστικές ομάδες, μπορείτε σίγουρα να συνειδητοποιήσετε πώς αντιμετωπίζονται οι γυναίκες…

Ποια είναι η γνώμη σας για τη woke culture και την cancel culture; Απειλούν την ελευθερία του λόγου;

Αποτελούν απόλυτες απειλές. Απεχθάνομαι απολύτως όλα αυτά τα σκουπίδια. Είναι η επιτομή των ηλιθίων και των δειλών. Τα μυαλά αυτών των ανθρώπων είναι λιωμένα σε πλαστικό. Δεν σκέφτονται ότι δεν διαβάζουν πια βιβλία, δεν διαβάζουν καν πια. Δεν κάνουν έρευνα, κοιτάζουν τους New York Times, εντάξει; Νομίζουν ότι θα πάρουν την αλήθεια από τους New York Times. Ξεχάστε το. Δεν πρόκειται να μάθεις την αλήθεια από τους New York Times.

Η ελληνοαμερικανική οπτική για την Ελλάδα είναι συχνά κάπως φολκλορική, κάπως ξεπερασμένη, μερικές φορές νοσταλγική, μερικές φορές απορριπτική. Πώς συλλέγετε πληροφορίες για τη σύγχρονη Ελλάδα;

Δεν συλλέγω.

Ποια είναι η γενική εικόνα που έχετε; Παρακολουθείτε την Ευρώπη και την Ελλάδα μέσα από την αμερικανική μάτια ή όχι;

Καθόλου με την αμερικανική ματιά. Δεν πάω στην ελληνορθόδοξη εκκλησία, ποτέ δεν πήγα, οι γονείς μου ήταν, ο ένας αγνωστικιστής και ο άλλος άθεος, οπότε δεν υπήρχε λόγος να πάω στην εκκλησία. Εκτός αν ήθελες να δοκιμάσεις το γλυκό κάποιου, να μιλήσεις για ένα μάτσο σκουπίδια, ή αν προσπαθούσες να αγοράσεις κοκαΐνη. Οι έμποροι ναρκωτικών πάνε πάντα στην εκκλησία, κερδίζουν πολλά. Πήγα στην εκκλησία μερικές φορές. Μία μέρα είχα πάρει πολλά ναρκωτικά και είπα θέλω πραγματικά να ακούσω τον ψάλτη και τη χορωδία. Και ήμουν ντυμένη με ένα μακρύ μαύρο σάλι, με χόρτα από το έδαφος κολλημένα πάνω του και πολύ μακιγιάζ. Πήγα απλώς να ακούσω τη μουσική. Ο πατέρας μου ζούσε πραγματικά με τον Καζαντζάκη μέσα στο σπίτι. Οπότε δεν πρόκειται να άκουγε αυτές τις αηδίες.

Πώς επιλέξατε τις συγκεκριμένες μουσικές, ρεμπέτικα, soul και ranchera, country, free jazz, για αυτό το άλμπουμ;

Μεγάλωσα στο σπίτι με τα ρεμπέτικα, οπότε ποτέ δεν μου πέρασε από το μυαλό να μην το κάνω, πάντα τραγουδούσα αμανέδες, όχι επειδή προσπαθούσα να το κάνω, αλλά επειδή ήταν απλά ένα φυσικό μέρος αυτού που άκουγα στη μουσική. Παλιά τραγούδια με στοιχεία πολλών διαφορετικών παραδόσεων μέσα τους. Αλλά έκανα μια καινοτομία· ουσιαστικά συμπεριλαμβάνω βυζαντινές μελωδίες στην εισαγωγή, και το κάνω αυτό ένα μοιρολόι. Αυτό είναι κάτι που θεωρώ σημαντικό. Αν πρόκειται να τραγουδήσετε μουσική country, αν πρόκειται να τραγουδήσετε blues, θα πρέπει να είστε σαν τους παλιούς που πάντα συνεισέφεραν στη μουσική, επειδή η μουσική αφορούσε τη ζωή τους, την πραγματική τους ζωή. Δεν μιμούνταν αυτό που έκανε ο προηγούμενος. Έκανα τη συγκεκριμένη επιλογή επειδή μου άρεσαν πολύ οι ερμηνείες του δίσκου. Λατρεύω τη “Llorona”. Το τραγουδάω εδώ και χρόνια. Το πιο ενδιαφέρον για μένα είναι ότι όταν ήρθα στην Ελλάδα την τελευταία φορά, το κομμάτι που έπαιξαν περισσότερο για να διαφημίσουν τη συναυλία μου ήταν το “La Llorona”. Ήμουν πολύ χαρούμενη που στους Έλληνες αρέσει, δεν το ήξερα. Και μεγάλωσα, γεννήθηκα κοντά στα σύνορα. Είμαι στα σύνορα. Οπότε κατά μία έννοια, νιώθω σαν μία Μεξικανή Ελληνίδα επίσης. Και μιλάω πολύ καλά ισπανικά, αυτό οφείλεται στο ότι μεγάλωσα με αυτά γύρω μου όλη την ώρα. Αλλά μου αρέσει πολύ αυτό το κομμάτι και ήθελα να το καταγράψω και ήθελα να βάλω το τραγούδι «Ο Πρόσφυγας» μετά την εξήγηση που σας έδωσα. Λατρεύω το τραγούδι του Johnny Paycheck “Pardon Me, I've Got Someone To Kill”. Υπάρχει κάτι σε αυτό το τραγούδι που κατά κάποιο τρόπο είναι και ελληνικό. O Johnny Paycheck είναι ένας από τους ήρωές μου, πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη φυλακή επειδή έπαιρνε σπιντ. Και έγραψε όλα αυτά τα τραγούδια από τη φυλακή. Είναι ένας πραγματικός τραγουδοποιός. Σπούδασα με τον Bobby Bradford και έπαιξα μαζί του, και πάντα ήθελα να κάνω το “She”, το τραγούδι του. Και έτσι απλά το έκανα. Και δεν μπορώ καν να βρω τον Bobby τώρα, δεν έχω μιλήσει μαζί του εδώ και μερικά χρόνια. Νομίζω ότι μετακόμισε και προσπαθούσα να του στείλω το κομμάτι.

Ποιο είναι το πιο όμορφο μέρος που έχουν δει τα μάτια σας στον πλανήτη Γη;

H Σαντορίνη, ο φίλος μου ο αρχαιολόγος Ανδρέας Βλαχόπουλος μου πρότεινε να πάω εκεί, επειδή συμμετέχει πάντα στις αρχαιολογικές ανασκαφές. Και μου είπε, «πρέπει να έρθεις εδώ, θα σου αρέσει πολύ». Και το έκανα, αλλά δεν μπορούσα να πάω σε ξεναγήσεις, γιατί δεν μου αρέσει να βλέπω ανθρώπους, εκτός αν ξέρω ότι θα τους δω. Και έτσι έμεινα σε αυτό το υπέροχο μέρος, μπορεί να έκαναν μερικές εκδρομές εκεί ορισμένοι, αλλά γενικά ήταν απομονωμένο από άλλα μέρη, όπως η Φύρα. Και ήταν μόνο βράχια μέσα στο νερό, βράχια, νερό και άμμος. Μπορούσες να μείνεις ξαπλωμένη εκεί, να διαβάσεις και αν έβγαινες έξω να δεις τους βράχους. Και αυτό είναι που μου άρεσε. Μου άρεσε ότι ήμουν τελείως μόνη. Είχα αυτόν τον όμορφο ήλιο, αλλά τον ήλιο τον πρωινό, όχι τον ήλιο τον απογευματινό. Και άκουγα μουσική, άκουγα τη Μαρινέλα, άκουγα τον Αγγελόπουλο και τον Καζαντζίδη. Άκουγα πολλούς ωραίους τραγουδιστές, πάντοτε ελληνική μουσική. Μετά διάβαζα και δούλευα τα ελληνικά μου, πρέπει να περνάω περισσότερο χρόνο στην Ελλάδα. Γιατί δεν τα ακούω ποτέ, τα άκουγα με τον πατέρα μου, αλλά δεν τα ακούω γύρω μου. Αυτό είναι που χρειάζομαι, γιατί μιλάω ισπανικά όλη την ώρα. Η μισή πόλη είναι ισπανόφωνος πληθυσμός.

Αν ο 14χρονος εαυτός σας μπορούσε να σας δει τώρα, τι θα σκεφτόταν; Και τι θα σκεφτόσασταν εσείς για την 14χρονη Diamanda;

Μου αρέσει τόσο πολύ να ακούω τα ελληνικά σας! Με κάνει τόσο ευτυχισμένη! Πιθανότατα θα με χαστούκιζε στο πρόσωπο.

Γιατί;

Θα της έλεγε, «τι κάνεις τώρα μωρέ; Σήκω, Diamanda, σήκω!» Γιατί; Γιατί πολλά πράγματα είναι δύσκολα. Είναι πιο εύκολο να δεις τα πράγματα που πρέπει να δουλέψεις και τα πράγματα που πρέπει να βελτιώσεις, όπως και τα πράγματα που δεν ξέρεις, τότε είναι που μπορείς να βλέπεις τα καλά πράγματα. Το βρίσκω πολύ δύσκολο να δω τα καλά πράγματα. Πρέπει να γράψω μια λίστα. Ξέρω τα πράγματα που πρέπει να κάνω και δεν τα έχω κάνει ακόμα. Νομίζω ότι μάλλον θα με χαστούκιζε συνέχεια όπως μια γιαγιά και θα μου έλεγε «σήκω» μέχρι να κάνω τα πράγματα που πρέπει να κάνω. Υπάρχουν πολλά πράγματα. Δεν ξέρω... Ίσως αυτή να είναι μια ελληνική οπτική. Νομίζω ότι δεν κυκλοφορώ με το κεφάλι ψηλά, με συμπεριφορά κάποιου που έχει κάνει ό,τι έπρεπε να κάνει σε αυτή τη ζωή. Δεν έχω καθόλου αυτή τη στάση. Δεν κοιτάζω καθόλου τη δουλειά μου στο παρελθόν. Κοιτάζω μόνο όσα δεν έχω κάνει. Και τότε νιώθω μια αίσθηση ντροπής και δεν ξέρω τι είναι αυτό, αλλά αυτό είναι. Τι σκέφτομαι για τη 14χρονη; Θα πρέπει να κλείσει το γαμημένο στόμα της, γιατί είναι παιδί και δεν θα έπρεπε ποτέ να απευθύνεται έτσι σε έναν ενήλικα.

Πώς αντλείτε έμπνευση από την πολυπλοκότητα των συναισθημάτων και των ιστορικών αναφορών στη μουσική σας;

Νομίζω ότι ο λόγος για τον οποίο είμαι πολύ τυχερή, είναι ότι έχω ένα μέσο για να δουλέψω. Είτε γυρνάμε πίσω και προσποιούμαστε ότι δεν βλέπουμε τι συμβαίνει, είτε βλέπουμε τι υπάρχει. Διάλεξα εξόριστους ποιητές, όχι για να είμαι το καλό παιδί ή για να κερδίσω την εύνοια κανενός. Το έκανα επειδή τους θεωρώ ότι μου απλώνουν ένα χέρι από τον τάφο, ένα χέρι που πιάνει το δικό μου και μου λέει, έτσι θα το κάνεις αυτό. Διάβασα τα ποιήματά τους και τα λόγια τους είναι μια πρόθυμη μαρτυρία πάνω στη σελίδα. Είναι η λέξη που μπορεί να υπάρχει στην ταφόπλακα. Για να επιβιώσεις, πρέπει να έχεις ένα διάλογο, και οι άνθρωποι αυτοί τον έκαναν αυτόν τον διάλογο με μια αράχνη που έχει μπει στο κελί τους. Ξαφνικά είχαν κάποιον για να μιλήσουν, αλλιώς δεν θα το είχαν σκεφτεί ποτέ αυτό, κάπου αλλού θα είχαν, ίσως, συντρίψει αυτό το πλάσμα. Χωρίς διάλογο, είμαστε νεκροί άνθρωποι. Πεθαίνουμε πολύ γρήγορα. Αυτός είναι ο λόγος που η απομόνωση σκοτώνει τους ανθρώπους. Και οι φυλακισμένοι φοβούνται τόσο πολύ την τρύπα, γιατί η τρύπα σημαίνει τάφος. Ήμουν σε ένα πλοίο από το Μπρίντιζι στην Κέρκυρα πριν από πολλά χρόνια. Και ήμουν μόνη μου και σκεφτόμουν, και κάποιοι άντρες ήρθαν κοντά μου και άρχισαν να μου μιλάνε. Και είπα, «κοίτα, θέλω να είμαι μόνη, σας παρακαλώ». Και μου είπαν «θα έχεις αρκετό χρόνο στον τάφο για να το κάνεις αυτό».

… Woke Culture και Cancel Culture … αποτελούν απόλυτες απειλές. Απεχθάνομαι απολύτως όλα αυτά τα σκουπίδια. Είναι η επιτομή των ηλιθίων και των δειλών.

Πώς οι φιλοσοφικές ιδέες και τα υπαρξιακά θέματα σας επηρεάζουν δημιουργικά;

Νομίζω ότι όλα είναι μέρος του ίδιου πράγματος. Δεν γνωρίζω αρκετά για το θέμα του υπαρξισμού για να πω αν το αντιμετωπίζω ή όχι. Οι περισσότεροι σίγουρα δεν είναι αρκετοί για τη γαλλική σχολή, για να το πω έτσι. Νομίζω ότι ο άνθρωπος προσπαθεί να βρει έναν τρόπο να μείνει ζωντανός, και αυτό σημαίνει ότι ένα άτομο μπορεί να μείνει περισσότερο ζωντανό αν έχει κάτι να πει, να συνεισφέρει ή προσπαθεί να συνεισφέρει κάτι. Σκέψου αυτό που κάνουν οι άνθρωποι με τα γηροκομεία σε όλο τον κόσμο. Τους λένε, «εντάξει, είναι καλύτερα για σένα να είσαι σε ένα μέρος όπου υπάρχουν περισσότεροι άνθρωποι για να σε φροντίζουν», πράγμα που είναι ένα γαμημένο ψέμα. Ουσιαστικά αυτό που λένε είναι, «δεν θέλω να σε φροντίζω πια. Οπότε θα σε πετάξω στην άκρη του δρόμου. Καλή σου τύχη».

Λυπηρή πραγματικότητα…

Ναι, είναι λυπηρό, αλλά αληθινό. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, έγραφα πολλά δοκίμια σχετικά με αυτό που έβλεπα, το οποίο ήταν κυρίως ότι το 1/3 του πληθυσμού ήταν οι άνθρωποι στα γηροκομεία που πέθαιναν από Covid. Και είδα επίσης ότι το πρώτο πράγμα που κάνουμε είναι να θυσιάζουμε τους ηλικιωμένους μας. Τόσο προβλέψιμο, τόσο συνηθισμένο.

Πώς νιώσατε όταν ακούσατε το “Orders From The Dead” από τους Rotting Christ στο άλμπουμ τους “Aealo” το 2010;

Μου αρέσει πολύ ο Σάκης Τόλης. Με ρώτησαν αν μπορώ να το κάνω, με ρώτησαν αν μπορούν να χρησιμοποιήσουν το κομμάτι. Και χάρηκα πολύ γι’ αυτό. Γιατί αυτό που μου έλεγε ο Σάκης είχε νόημα. Νομίζω ότι θα μπορούσε να γραφτεί ξανά. Νομίζω ότι μπορούμε να το μειξάρουμε ξανά, έτσι ώστε να έχουμε περισσότερη από τη μουσική στο αρχικό μου κομμάτι κάτω από τη φωνή, γιατί χάνουμε λίγο σε αυτό. Αλλά αυτό δεν είναι για να ασκήσω κριτική στον Σάκη. Αυτό είναι απλώς για να προτείνω μια άλλη μείξη. Καταλαβαίνετε τι εννοώ. Επειδή τον γνώρισα και γνώρισα κάποιους ανθρώπους στο συγκρότημά του και μου αρέσει πολύ. Είναι σπουδαίος.

Ακούτε black metal;

Βέβαια, γιατί όχι; Εξαρτάται τι βλέπεις, εξαρτάται για ποια μπάντα μιλάμε, γιατί το black metal, όπως ξέρουμε και οι δύο, περιλαμβάνει μια πολύ μεγάλη ομάδα από απαίσια συγκροτήματα αλλά και σπουδαία συγκροτήματα, σωστά; Και όλοι αυτοαποκαλούνται black metal, satanic metal, dark metal. Ξεπέρασέ το, φίλε, ό,τι κι αν είναι, το καλό που σου θέλω να είναι καλό. Όταν κάποιος είναι απλά εκεί έξω και κάνει metal ή κάνει ό,τι κάνει ή βάζει δυνατά τύμπανα, απλά δεν είναι αυτό, πρέπει να υπάρχει κάποια σύνθετη σκέψη, μου αρέσει ο Σάκης και μου αρέσουν οι νορβηγικές μπάντες, όπως και στον Σάκη αρέσουν. Έμεινα πολύ έκπληκτη τα τελευταία χρόνια που με προσέγγισαν τόσες πολλές metal μπάντες ή που έγραψαν για μένα τα πρόσωπα που έχουν συνεργαστεί με τους Emperor. Δεν ήξερα τίποτα από όλα αυτά. Απλά δούλευα μόνη μου, επειδή περνάω πολύ χρόνο μόνη μου. Οπότε δεν έχω επίγνωση αυτών των πραγμάτων. Και όταν το ανακάλυψα, υπήρχε κάτι ωραίο σε αυτό. Αυτό που μου αρέσει στους Rotting Christ είναι ότι εστιάζουν στο ότι είναι Έλληνες. Πραγματικά σπουδαίο, γιατί τόσες πολλές μπάντες σε διάφορες χώρες δεν ασχολούνται με αυτά τα πράγματα. Απλά θα μπορούσαν να κάνουν τα πάντα στα αγγλικά όλη την ώρα για να αποκτήσουν αμερικανούς ή άγγλους οπαδούς. Στην ελληνική κουλτούρα, η ίδια η γλώσσα είναι μια επιθετική γλώσσα. Και η ομιλία των Ελλήνων είναι επιθετική, ακόμα και αν είναι απαλή.

Ποιο ήταν το κίνητρο πίσω από την επιλογή σας να ασχοληθείτε με την avant garde μουσική;

Επειδή έπαιζα πολλά διαφορετικά είδη πριν από αυτό. Ξεκίνησα με Μπετόβεν και τζαζ ταυτόχρονα. Ο πατέρας μου ήταν μπασίστας, κι έπαιζα μαζί του σε ηλικία 13 ετών, τότε ακούγαμε Σοπέν, ελληνική αλλά και αραβική μουσική. Ο πατέρας μου μού έλεγε «θα παίξουμε 4 ώρες απόψε». Τον ρωτούσα, «πού είναι η μουσική»; Μου έλεγε, «τι εννοείς, πού είναι η μουσική; Μπορείς να ακούσεις τη μουσική; Καμία μουσική». Μου έλεγε ότι «παίζεις τα πάντα με το αυτί, μαθαίνεις με το αυτί». Και στην πραγματικότητα το έκανα αυτό με τα κοντσέρτα για πιάνο και όλα αυτά, άκουγα κάποιον να τα παίζει και τα έπαιρνα πολύ γρήγορα. Και μετά προσποιούμουν ότι διάβαζα τη μουσική, ήμουν πραγματικά πολύ τεμπέλα μαθήτρια, πολύ κακή μαθήτρια. Φτιάχνω τραγούδια. Ακούω τραγούδια ενώ σχεδόν κοιμάμαι τη νύχτα. Η αγαπημένη μου ώρα είναι να ξαπλώνω στο κρεβάτι και μετά να ακούω πράγματα. Και μετά κατεβαίνω και τα γράφω στο χαρτί. Και είναι ένα υπέροχο πράγμα.

Ποια είναι η σημασία της αυτοέκφρασης και της ελευθερίας στην τέχνη σας;

Νομίζω ότι χωρίς αυτοέκφραση δεν θα βρεθεί καμία ελευθερία, το τι σημαίνει ελευθερία βέβαια είναι αρκετά διαφορετικό, όπως και οι δύο γνωρίζουμε, για πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους. Δηλαδή αν σημαίνει ότι μπορείς να σταθείς σε ένα δωμάτιο και να αρχίσεις να φωνάζεις ό,τι νομίζεις, αν αυτό είναι ελευθερία, τότε αυτό το άτομο θα πρέπει να δεθεί σε μια καρέκλα και να αναγκαστεί να διαβάσει ένα βιβλίο. Αλλά νομίζω ότι ανακαλύπτουμε τι είναι η σχετικιστική ελευθερία δημιουργώντας πράγματα. Γιατί εκτός από αυτό, υπάρχει ένας ορισμός για πολλούς ανθρώπους να απουσιάζουν από τις περισσότερες εργασίες και τις περισσότερες δραστηριότητες, ώστε να μην χρειάζεται να κάνουν τίποτα άλλο εκτός από το να κοιμούνται. Έτσι, αν αυτός είναι ο ορισμός της ελευθερίας, τότε η ελευθερία ισούται με θάνατο. Αν ο ορισμός της ελευθερίας είναι να μπορείς να δημιουργείς, να δημιουργείς κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό σου, μεγαλύτερο από το σαλόνι του σπιτιού σου, τότε ελευθερία σημαίνει επιβίωση.

Μακάρι οι άνθρωποι να μπορούσαν να σκεφτούν «έξω από το κουτί».

Η μουσική σας συχνά διασταυρώνεται με τον ακτιβισμό, ιδιαίτερα στην ωμή και αμείλικτη απεικόνιση κοινωνικών ζητημάτων. Πώς βλέπετε τον ρόλο ενός καλλιτέχνη στην αντιμετώπιση και τον επηρεασμό του κοινωνικού και πολιτικού τοπίου μέσω της δουλειάς του;

Ποτέ δεν είδα αυτόν τον ρόλο του καλλιτέχνη. Είναι πολύ ενδιαφέρον, διότι ποτέ δεν είχα την πρόθεση να κάνω κάτι για πολιτικούς λόγους. Ποτέ. Απλώς άρχισα να κάνω κάτι επειδή το παράδειγμα ήταν ενδιαφέρον. Ήταν κάτι που ήθελα να εξερευνήσω.  Ένα απλό παράδειγμα, ένα άτομο, ας πούμε ένας άνδρας, είναι κλειδωμένος σε ένα δωμάτιο και πολύ σπάνια τον επισκέπτονται. Πώς επιβιώνει αυτό το άτομο; Πρέπει να το σκεφτώ αυτό. Σκέφτομαι, ποια θα μπορούσε να είναι η εμπειρία. Όμως πώς θα μπορούσα να ξέρω ποια είναι η εμπειρία αν δεν το έχω περάσει αυτό; Οπότε πρέπει να σκεφτώ πώς θα το λύσω αυτό. Είναι ένας γρίφος. Νομίζω ότι ένα άτομο πρώτα ενδιαφέρεται για ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, και μετά αποφασίζει ότι θα το λύσει, όσο πιο ειλικρινά μπορεί. Και τότε η μουσική είναι ένας ήχος, δημιουργείται. Φανταστείτε ποιος είναι ο ήχος ενός ανθρώπου που είναι κλειδωμένος σε ένα δωμάτιο χωρίς να βλέπει κανέναν, χωρίς οικογένεια, χωρίς φίλους, χωρίς τίποτα στο σκοτάδι με πολύ λίγο φαγητό. Αυτό μου προκαλεί ένα είδος τρόμου, που στη συνέχεια ξεκινάει τον ήχο που με βοηθάει να ξεκινήσω.

Θα σας δώσω ένα παράδειγμα, τις προάλλες, διάβαζα ένα αδύνατο ποίημα, ένα αδύνατο ποίημα του Καβάφη, που λέγεται «Ένας γέρος». Το ξέρετε πιθανόν, και προσπαθώ εδώ και χρόνια να βρω πώς να το ερμηνεύσω, έτσι κάθομαι εκεί και το διαβάζω. Βρίσκω τον εαυτό μου να αποκοιμιέται όπως ο γέρος, με το κεφάλι μου στο τραπέζι. Είναι η απόλυτη φύση της απελπισίας, ο άνθρωπος που κάθεται εκεί, βλέπει κάτι που εγώ δεν ξέρω, και μετά κάθεται εκεί και σκέφτεται, «δεν είναι λυπηρό που δεν εκτίμησα τη ζωή μου όταν ήμουν νέος, όταν μπορούσα να κάνω πράγματα, όταν μπορούσα να κυκλοφορώ ελεύθερα. Γιατί δεν είχα το θάρρος να κάνω τα πράγματα που ήθελα να κάνω; Αντ’ αυτού, επέλεξα να προστατεύσω τον εαυτό μου και να είμαι ασφαλής. Γιατί το έκανα αυτό;» Εγώ το διαβάζω αυτό και με παραλύει. Τις προάλλες προσπαθούσα και προσπαθούσα και προσπαθούσα. Και ήταν τόσο παραλυτικό, που είπα, δεν μπορώ καν να το αγγίξω, δεν γίνεται να το αγγίξω. Διαβάζοντας το ποίημα νιώθω σαν νεκρή. Δεν μου δίνει καμία ελπίδα για το μέλλον, καμία ελπίδα για το παρόν. Και έτσι κατάφερε σε αυτό το σημείο, εύγλωττα, να αδειάσει το σύστημα από οτιδήποτε βοηθάει στην παραμονή του στη ζωή. Και μετατρέπει τον άνθρωπο σε πέτρα. Το ερώτημα λοιπόν είναι, εγώ γύρισα σπίτι εκείνη την ημέρα και είπα ότι όσο περισσότερο το διάβαζα, τόσο πιο πολύ απομακρυνόμουν από το πώς θα μπορούσα ποτέ να το ερμηνεύσω. Η φίλη μου, η Όλγα, είναι επιστήμονας. Το διάβασε για μένα, ώστε να βεβαιωθώ για την προφορά. Έλεγα συνέχεια, «γιατί το ποίημα δεν μου λέει πώς να το ερμηνεύσω;» Γιατί συνήθως τα ποιήματα το κάνουν αυτό για μένα. Απλά μου το λένε, απλά το ακούω. Κάθομαι στο πιάνο, θα αρχίσω να το λέω και το ακούω. Αυτή τη φορά τίποτα, δεν άκουσα τίποτα. Και μετά, αργότερα, το ίδιο βράδυ, όταν ήμουν ξαπλωμένη στο κρεβάτι, τότε ήταν που άκουσα κάτι. Και ήταν πολύ δυνατό. Ήταν τόσο δυνατό όσο μια σειρήνα. Ήταν δυνατό σαν σειρήνα συναγερμού. Ήταν τόσο δυνατά που σχεδόν έσπαγε τα αυτιά μου. Και τότε συνειδητοποίησα πώς θα μπορούσα να το ερμηνεύσω. Είναι εκεί που θα έμπαιναν άλλοι ήχοι, που θα συνόδευαν την ανάγνωση του ποιήματος, πιθανότατα μια πολύ απαλή ανάγνωση του ποιήματος.

Έτσι λειτουργεί λοιπόν. Και μετά κάποιος θα το ακούσει. Και θα πει, αυτό είναι ένα πολιτικό ποίημα για το μπλα, μπλα, μπλα. Αν μιλήσω γι’ αυτό που βλέπω το έργο είναι ότι είναι αναπόφευκτο, αλλά από την άλλη, είναι πολύ σύνθετο. Δεν είναι μόνο: πρέπει να φερόμαστε καλύτερα στους ηλικιωμένους, μπλα, μπλα, μπλα. Δεν είναι αυτό το θέμα του ποιήματος. Οπότε δεν πρόκειται να τους δώσω ένα εύκολο κομμάτι κέικ να φάνε εδώ, δεν είναι αυτή η δουλειά μου. Αυτό είναι το πρόβλημα με την ανάλυση πολλών από τις εργασίες μου, μερικές από τις αναλύσεις είναι λίγο απλοϊκές. Ξέρουμε και οι δύο ότι οτιδήποτε γίνεται καλά, θα έχει κάποια πολυπλοκότητα. Και οποιοδήποτε από τα πολιτικά δάχτυλα θα πρέπει να είναι πολύ καλά μαθημένο. Και μπορεί να γελάω όταν το λέω αυτό, αλλά έτσι είναι, έτσι ξεκινάει. Και μετά αυτό που συμβαίνει είναι, νομίζω ότι η δουλειά μου γίνεται πολιτική τη στιγμή που με ρωτάνε οι άνθρωποι γι’ αυτήν. Και θα πω πράγματα που ελπίζουμε ότι θα μεταφέρουν την πολυπλοκότητα της ουσίας του έργου ή αυτού που κάνω, της σύνθεσης. Γενικά θα υπάρχει ένας συγγραφέας στο δωμάτιο που θα γνωρίζει κάτι για τον κόσμο. Οι υπόλοιποι θα είναι ημιμαθείς. Γιατί έτσι είναι τα πράγματα. Τέλος πάντων, νομίζω ότι μπορούμε να περιμένουμε αρκετά. Αν δείτε δέκα ανθρώπους να περπατούν, να περπατούν στο δρόμο, θα υπάρχει ένα άτομο που θα έχει πραγματικά μυαλό και οι άλλοι θα είναι ημιμαθείς. Μιλάω για την Αμερική αυτή τη στιγμή, για την ακρίβεια είμαι πολύ γενναιόδωρη όταν λέω ημιμαθείς.

Πώς βλέπετε τις επερχόμενες αμερικανικές εκλογές;

Ω, έχουν ήδη τελειώσει. Νομίζω ότι ο Τραμπ θα κερδίσει. Δεν καταλαβαίνω πώς δεν μπορεί να κερδίσει. Δεν υπάρχει περίπτωση να κερδίσει ο Μπάιντεν γιατί νομίζω ότι θα τεθεί εκτός αξιώματος μάλλον σύντομα. Δεν είμαι πραγματικά σίγουρη, αλλά πρέπει να πω ότι είδα το debate, απλά για να το δω, όπως και πολλοί άλλοι. Έχω σοκαριστεί και στο παρελθόν, αλλά αυτό ήταν πέρα από κάθε φαντασία. Πραγματικά αναρωτήθηκα αν είχαν τοποθετήσει στη σκηνή ένα είδος μηχανής τεχνητής νοημοσύνης που μας έδινε την εντύπωση ότι βλέπαμε έναν άνθρωπο, χωρίς όμως να υπάρχει στην πραγματικότητα. Μετά συνειδητοποίησα ότι οι απαντήσεις του ήταν τόσο άθλιες. Η κίνηση των ματιών ήταν τόσο... ήταν τόσο ενδεικτική μιας εγκεφαλικής νόσου, μιας πολύ σοβαρής εγκεφαλικής νόσου, ο τρόπος που τα μάτια του κινούνταν και σταθεροποιούνταν. Και ήταν και ενδεικτικά μεγάλου φόβου. Τι προσπαθούν να κάνουν αυτοί οι άνθρωποι που κάθονται πίσω του; Υπάρχει κάποιος που δεν γελάει με αυτό; Στην πραγματικότητα, δεν μπορούμε να γελάμε με αυτό. Πρέπει να αισθάνεται κάποιος τρομερά, αυτό ένιωσα εγώ, μεγάλη θλίψη για το άτομο που είναι το θύμα σε αυτό το σενάριο, που ανεβαίνει στη σκηνή, το οποίο δεν μπορεί να μιλήσει, δεν μπορεί να σκεφτεί, δεν μπορεί να πει τίποτα. Και απλά τον βάζουν ως πειραματόζωο στη σκηνή για να δεχτεί ένα χτύπημα, να δεχτεί όλα τα χτυπήματα. Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί οι άνθρωποι το κάνουν αυτό.

Το “Plague Mass” θεωρείται συχνά ως ένα από τα πιο δυνατά και προκλητικά έργα σας, το οποίο πραγματεύεται την κρίση του AIDS και το κοινωνικό στίγμα που συνδέεται με αυτό. Τι σας ώθησε να δημιουργήσετε αυτό το άλμπουμ και τι αντίκτυπο ελπίζετε να έχει στους ακροατές;

Με ώθησε να το δημιουργήσω ξανά η σκέψη, για να πω την αλήθεια, της ανάγνωσης της ιστορίας του Έντγκαρ Άλλαν Πόε όταν ήμουν πολύ νέα «Η Μάσκα του Κόκκινου Θανάτου». Πάλι, μιλώντας για παραδείγματα, είναι μια κατάσταση στην οποία έχεις αυτούς τους πολύ πλούσιους ανθρώπους στην έπαυλή τους που κρύβονται για να μην κολλήσουν την πανούκλα. Και τελικά, η πανούκλα μπαίνει στο σπίτι, ντυμένη με αίμα, κόκκινο, βελούδινο, ένα είδος φαντάσματος που οι άνθρωποι απομακρύνονται, απομακρύνονται ενστικτωδώς. Και στο τέλος της ιστορίας, πέφτουν όλοι νεκροί από την πανούκλα. Υπάρχει κάτι σε αυτό. Ένιωσα ότι είναι διαχρονικό, και όχι μόνο όσον αφορά την ασθένεια. Αλλά θα έλεγα και πολλά άλλα πράγματα. Υπήρχε ένα σχόλιο που έκανα όταν συνέβαινε το θέμα με τον Covid. Ξαφνικά αυξήθηκε η εγκληματικότητα και με ρώτησαν, «δεν το βρίσκετε αυτό φρικτό»; Είναι φρικτό. Αλλά, από πότε έχουν διαχωριστεί αυτά τα δύο μεταξύ τους; Από πότε μια χώρα που κατατρώγεται από ασθένειες και εγκληματική συμπεριφορά τα βλέπει αυτά ξεχωριστά; Είναι σαν να έχεις τους αρουραίους στο πλοίο που έφερε την πανούκλα. Τι συμβαίνει στη συνέχεια; Οι αρουραίοι θα παραμείνουν ζωντανοί.