Γιατί η μουσική και η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορούν να περιμένουν

Η 2η Νοεμβρίου 2023 καταγράφηκε αν μη τι άλλο ως μια ιστορική στιγμή για την παγκόσμια δισκογραφία μιας και ήταν η μέρα που ακούσαμε ξανά, 43 χρόνια μετά τη δολοφονία του John Lennon, «νέο» τραγούδι από την αρχική σύνθεση των Beatles. Το “Now and Then” μια πρωτότυπη σύνθεση του John Lennon από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 που είχε μείνει πάνω – κάτω στο συρτάρι με λειψούς στίχους πήρε ζωή με αφορμή το ντοκιμαντέρ του Peter Jackson, “The Beatles: Get Back” και με τη χρήση προηγμένων εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης και τη δημιουργική συμβολή των υπόλοιπων σκαθαριών έφτασε στους fansτου συγκροτήματος σε όλον τον κόσμο, τραβώντας περισσότερο ποτέ τα βλέμματα στο τι είναι ικανή να κάνει η τεχνητή νοημοσύνη στο πεδίο της μουσικής δημιουργίας.

Το αστείο είναι ότι -όπως συνήθως συμβαίνει- η ικανότητα αυτή δεν είναι καθόλου νέα και ότι το “Now andT hen” δεν είναι καν το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα του interplay μεταξύ μουσικής και τεχνητής νοημοσύνης.

Τεχνητή Νοημοσύνη και μουσική: Από τον David Cope στο Suno

Η εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης στο μουσικό πεδίο ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του 1980, άρρηκτα συνδεδεμένη με την άνοδο της ηλεκτρονικής μουσικής και πειραματισμό που διέκρινε την μουσική δημιουργία εκείνη την εποχή. O Αμερικανός συγγραφέας, μουσικός και επιστήμονας David Cope υπήρξε από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με την αλγοριθμική μουσική αναπτύσσοντας ένα λογισμικό μουσικής παραγωγής μέσω διαδραστικής αλληλεπίδρασης μουσικής και γλώσσας, το οποίο βάφτισε Emily Howell. Ο Cope τροφοδοτούσε το σύστημα με επιλεγμένα μουσικά έργα (από Palestrina μέχρι Rachmaninov μέχρι και προηγούμενες ηχογραφήσεις του ίδιου του λογισμικού) με σκοπό την παραγωγή νέων, πρωτότυπων συνθέσεων βασισμένων στα μουσικά δεδομένα εισόδου, σε μια πρωτόλεια εκδοχή της μηχανικής μάθησης (machine learning) για την οποία πια διαβάζουμε σε κάθε άρθρο, δελτίο, αναφορά και μελέτη που ασχολείται με την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης.

Τρεις δεκαετίες μετά το μουσικό σύστημα τεχνητής νοημοσύνης της Flow Machines και της μαμάς - Sony Flow Composer ήταν σε θέση να παράγει πρωτότυπες ρεαλιστικές συνθέσεις διαφορετικού μουσικού ύφους, κατ’ επιλογή του χρήστη (ond emand). Τροφοδοτούμενο από μια βάση δεκάδων χιλιάδων συνθέσεων διαφορετικών στιλ (από jazz και pop μέχρι ethnic κι από Cole Porter μέχρι BobDylan) και δημιουργών το Flow Composer μπορεί, με τεχνικές και μεθόδους βαθιάς μηχανικής εκμάθησης (deep machine learning), να συνθέσει μια πρωτότυπη μελωδία του μουσικού ύφους που θα ορίσει με την επιλογή του ο χρήστης. Το πιο διάσημο ίσως παράγωγο του Flow Composer το “Daddy’s Car”, μια pop σύνθεση στο στιλ του διάσημου βρετανικού συγκροτήματος Beatles (παντού υπάρχει ένας Beatle), που κυκλοφόρησε ως συνδημιουργία του Flow Composer και του Γάλλου μουσικοσυνθέτη Benoit Carre αποδόθηκε ζωντανά τον Σεπτέμβρη του 2016 στο Gaite Lyrique Concert Hall στο Παρίσι σε συναυλία του τελευταίου - μια καθαρόαιμη περίπτωση έργου συνεργασίας μεταξύ της εφαρμογής της τεχνητής νοημοσύνης και του ανθρώπου-μουσικού-χρήστη, που ζωντάνεψε ιδιαίτερα τη συζήτηση περί ρύθμισης αυτής της ιδιότυπης συνεργασίας συνεισφέροντας στο ακανθώδες ερώτημα που θα πρωταγωνιστούσε σε οποιαδήποτε σχετική συζήτηση στο εξής: Ποιος μπορεί να θεωρηθεί δημιουργός ενός έργου, εν προκειμένω ενός τραγουδιού που έχει γραφτεί με σύστημα τεχνητής νοημοσύνης; Ο χρήστης; Το ίδιο το σύστημα; Και οι δύο;

Στο αμέσως επόμενο επεισόδιο συναντάμε το AIVA, ένα από τα πιο εξελιγμένα συστήματα τεχνητής μουσικής σύνθεσης, με μεγάλο δημιουργικό εύρος και δυνατότητες σύνθεσης μουσικής από διαφημιστικά spots και videogames μέχρι μουσική για soundtracks. Βασισμένο σε παρόμοιες μεθόδους μηχανικής εκμάθησης με το Flow Composer έγινε το πρώτο σύστημα δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης παγκοσμίως που αναγνωρίστηκε ως δημιουργός/συνθέτης από εταιρεία συλλογικής διαχείρισης δικαιωμάτων δημιουργών (τη γαλλική εταιρεία συλλογικής διαχείρισης δικαιωμάτων συγγραφέων και συνθετών SACEM – Société des Auteurs, Compositeurs et Editeurs de Musique) με όλη τη σημειολογία που μπορεί να έχει αυτό καθώς έστω και από μια μεμονωμένη δηλωτική κίνηση ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης έφτασε να αποκτήσει ιδιότητες που προσιδιάζουν με τις εξουσίες που απορρέουν από το ηθικό δικαίωμα του δημιουργού στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Και οι «εγγραφές» στο μητρώο των δημιουργικών μουσικών συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης δεν έχουν τέλος. Το 2023, μια σημαντική πρόοδος σημειώθηκε με την ανάπτυξη του Jukedeck, ενός εργαλείου σύνθεσης μουσικής από την AI που εξαγοράστηκε από την ByteDance, την μητρική εταιρεία του TikTok. και επιτρέπει στους χρήστες να δημιουργούν εξατομικευμένα μουσικά κομμάτια για τα βίντεό τους, μειώνοντας σημαντικά το κόστος και τον χρόνο που απαιτείται για την παραγωγή μουσικής. Και φυσικά last but not least το Suno, το άκρως εντυπωσιακό εργαλείο της OpenAI, με δυνατότητα δημιουργίας life like φωνητικών και μουσικής, από ραδιοφωνικές εκπομπές μέχρι ολόκληρες χορωδίες. Ή όπως λέει και το μότο του Suno: “Suno is building a future where anyone can make great music”. Οι πίστες εξελίσσονται και το μαχαίρι γίνεται όλο και πιο δίκοπο: «Εκδημοκρατισμός» της δημιουργίας και ενίσχυση των μεμονωμένων δημιουργών ή ανατροπή των παραδοσιακών μοντέλων της μουσικής βιομηχανίας εις βάρος όλων περιλαμβανομένων και των καλλιτεχνών;

Συζητήσεις στη Βιομηχανία: Ευκαιρίες και Προκλήσεις

Με μια πρώτη ανάγνωση μοιάζει σαν να πρέπει να διαλέξει κάποιος πλευρά σχετικά με τη στάση του απέναντι στη δημιουργική τεχνητή νοημοσύνη: υπέρ ή κατά; Θα είναι «τέλεια» να μπορούμε να «γράφουμε» όλοι τα δικά μας κομμάτια ή οι καλλιτέχνες θα εξαφανιστούν από προσώπου γης; Φυσικά το ζήτημα δεν είναι τόσο απλοϊκό ούτε τόσο απλό. Οι πυρετώδεις συζητήσεις στους κύκλους της μουσικής βιομηχανίας και σε όλους τους ομόκεντρους  που σχηματίζονται γύρω τους προσφέρουν άφθονη τροφή για σκέψη τόσο για τους ενθουσιώδεις της τεχνολογίας όσο και για τους σκεπτικιστές με βάσιμα επιχειρήματα εκατέρωθεν. Τόσο για την ψύχραιμη θεώρηση της δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης ως ενός καταλυτικού εργαλείου που θα προσφέρει στους καλλιτέχνες νέες δυνατότητες, έμπνευση και κανάλια, όπως κάποτε το έκανε το διαδίκτυο, εκτοξεύοντας τα όρια της καλλιτεχνικής καινοτομίας όσο και για τις εύλογες ανησυχίες ιδίως σε ό, τι έχει να κάνει με την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας των καλλιτεχνών – του πυρήνα της οικονομικής τους άρα και της καλλιτεχνικής τους επιβίωσης.

Οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές της μουσικής βιομηχανίας εκεί έξω αντιμετωπίζουν το ζήτημα αρκετά ανομοιόμορφα: η deepfake «συνεργασία» Drake και “The Weeknd” “Heart on My Sleave” αναστάτωσε την περασμένη χρονιά αστραπιαία το TikTok και όλο το διαδίκτυο μπερδεύοντας τους πάντες και αναγκάζοντας τις εμπλεκόμενες δισκογραφικές να συστρατευθούν προκειμένου το track να «κατέβει» από παντού αν και ήταν ήδη αργά: το statement είχε ήδη γίνει. Η Grimes έσπευσε να δηλώσει ότι δίνει την άδεια στο κοινό της να χρησιμοποιήσει ελεύθερα τη φωνή της σε δημιουργίες με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, αρκεί να μοιραστούν τα κέρδη «50 – 50» και ένας νέος ορίζοντας για επίδοξους δημιουργούς ή καλλιτεχνικούς πειραματιστές είχε αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερη ορατότητα. Ο δισκογραφικός κολοσσός της Universal, βαδίζοντας διστακτικά στους νέους δρόμους που οδηγούν προς το μέλλον της μουσικής βιομηχανίας, από τη μία επένδυσε στο Music AII ncubator του YouTube, μια πρωτοβουλία της πλατφόρμας προκειμένου οι δημιουργοί να διερευνήσουν πειραματισμούς με μεθόδους μηχανικής εκμάθησης και από την άλλη ένωσε δυνάμεις με άλλες μεγάλες δισκογραφικές και publishers ζητώντας επιτακτικά τη ρύθμιση της δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης κατά τρόπο που να προστατεύει τα δικαιώματά των ίδιων και των καλλιτεχνών που εκπροσωπούν. Εν τω μεταξύ αγωγές καλλιτεχνών, δημιουργών, οργανισμών διαχείρισης, και κολοσσών των media (περιλαμβανομένων των New York Times) για παραβίαση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και παράνομο scarping προστατευόμενων έργων από το διαδίκτυο συσσωρεύονται ασταμάτητα πάνω στα γραφεία του νομικού τμήματος της OpenAI και άλλων εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον τομέα της δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης. Και τώρα τι κάνουμε; Πόσο μπορούμε να περιμένουμε;

Η σημασία της ρύθμισης: Εξελίξεις από το νομοθετικό μέτωπο

Αν και το παραδοσιακό δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι πολύ ολοκληρωμένο και ανθεκτικό στις προκλήσεις της τεχνολογίας του μέλλοντος από ό,τι μπορεί δικαιολογημένα να πιστεύει οποιοσδήποτε δεν έχει ασχοληθεί με αυτό και με τον ανθρωποκεντρικό του χαρακτήρα δεν αφήνει ιδιαίτερα περιθώρια για τη θεώρηση των έργων που παράγονται με τη χρήση συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης ως έργων προστατευόμενων με πνευματικά δικαιώματα με την κλασσική τους έννοια ενώ προβλέπεται και ένα ικανό οπλοστάσιο των δημιουργών σε περίπτωση παραβίασης των δικαιωμάτων τους (πάνω στο οποίο βασίζονται σε μεγάλο βαθμό και όλες οι αγωγές που έχουν γίνει μέχρι τώρα σε εταιρείες δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης) η ανάγκη και η σημασία της ρύθμισης των ειδικότερων ζητημάτων που αναδύονται από την εξάπλωση της τεχνητής νοημοσύνης στη μουσική βιομηχανία γίνεται πράγματι όλο και πιο επιτακτική.

Γιατί μπορεί το ζήτημα του αν ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να θεωρηθεί δημιουργός ενός έργου να είναι σχεδόν λυμένο βάσει του υφιστάμενου νομοθετικού πλαισίου και η τύχη των έργων που παράγονται με συστήματα τεχνητής νοημοσύνης να μπορεί ίσως να μπορεί να επιλυθεί σχετικά ομαλά με κατασκευές περιορισμένων «ειδικών δικαιωμάτων» που αφενός θα κινητροδοτούν εύλογα τις επενδύσεις αλλά και να προωθούν την περαιτέρω ανάπτυξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας μέσω ενός πλουσιότερου public domain, οι γκρίζες ζώνες όμως της μη αδειοδοτημένης χρήσης μεγάλου όγκου προστατευόμενων καλλιτεχνικών έργων για τους σκοπούς της ανάπτυξης επικερδών συστημάτων δημιουργικής AIπαραμένουν αυτή τη στιγμή ένα μεγάλο «αγκάθι» για τους δημιουργούς και τους εκπροσώπους τους.

Για το πρόβλημα αυτό έχουν ξεκινήσει να εμφανίζονται οι πρώτες νομοθετικές λύσεις που προσπαθούν έστω και με περιφερειακό και αποσπασματικό μέχρι στιγμής τρόπο να δώσουν τα πρώτα εργαλεία θωράκισης των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας επί των έργων με τα οποία τροφοδοτείται η δημιουργική τεχνητή νοημοσύνη.

Ο ευρωπαϊκός κανονισμός AIAct, η Πράξη για την Τεχνητή Νοημοσύνη που αναμένεται άμεσα να δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της ΕΕ, αφιερώνει μια σειρά διατάξεων που στοχεύουν, άλλοτε άμεσα και άλλοτε έμμεσα, στην προστασία της ανθρώπινης δημιουργικότητας και των πνευματικών δικαιωμάτων. Μεταξύ άλλων με το AI Act εισάγεται υποχρέωση των παρόχων συστημάτων και μοντέλων δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης για ενσωμάτωση εργαλείων που θα επιτρέπουν στους χρήστες να γνωρίζουν ότι αλληλεπιδρούν με σύστημα AIκαι όχι με άνθρωπο καθώς και αν ένα έργο προέρχεται από σύστημα τεχνητής νοημοσύνης ή όχι. Ενώ παράλληλα οι ως άνω πάροχοι θα πρέπει να υιοθετήσουν κατάλληλες πολιτικές προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων για τα έργα με τα οποία τροφοδοτούν τα μοντέλα και τα συστήματά τους και να τηρούν σχετικά μητρώα ώστε να διευκολύνεται και η σχετική απόδοση δικαιωμάτων στους δικαιούχους.

Παράλληλα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στην Πολιτεία του Τενεσί, ένα νομοθέτημα που κερδίζει άνετα βραβείο ονοματοδοσίας, το ELVISAct (Ensuring Likeness Voice and Image Security Act) συνεισφέρει το δικό της ορόσημο στη ρύθμιση της δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης συμπληρώνοντας την παραδοσιακή φαρέτρα πνευματικών δικαιωμάτων του καλλιτέχνη με το δικαίωμα στην εικόνα και στη φωνή του (κάτι που σε πολλές χώρες ηπειρωτικού δικαίου περιλαμβανομένης και της Ελλάδας προστατεύεται γενικώς με το γενικό αστικό δικαίωμα προστασίας της προσωπικότητας) με διατάξεις που παρέχουν προστασία ειδικά για μη εξουσιοδοτημένη χρήση με σκοπό την κλωνοποίηση φωνής και την παραγωγή deepfakes.

Μαθαίνοντας από την ιστορία

Η εξάπλωση και οι δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης σε πυρηνικούς τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης όπως η δημιουργία και η έκφραση μπορεί να ακούγονται τρομακτικά -ανάλογα βέβαια και με τη μεριά που θα διαλέξει κάποιος- ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι δεν είναι πρώτη φορά που η ανθρώπινη δημιουργία γενικότερα και η μουσική βιομηχανία ειδικότερα βρέθηκαν μπροστά σε ανατρεπτικές εξελίξεις που αναδιαμόρφωσαν ριζικά το τοπίο. Από την ηλεκτρονική μουσική και τα hip – hop samples μέχρι το Big Bang του διαδικτύου, και από το Napsterκαι τα peer-to-peer δίκτυα μέχρι το Spotify και το streaming οι μεγάλες, υπαρξιακές προκλήσεις δεν έπαψαν ποτέ να την επισκέπτονται, απαιτώντας δράση και αντίληψη, χρόνο και συμβιβασμούς. Μέχρι σήμερα και η μουσική δημιουργία και η μουσική βιομηχανία  έχουν καταφέρει να επιβιώσουν αλλά και να εξελιχθούν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, χάνοντας κάποια εδάφη αλλά κερδίζοντας άλλα. Άλλωστε η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι το μόνο πρόβλημα της μουσικής αγοράς -τα προβλήματα για τους μουσικούς δημιουργούς ήταν ήδη μεγάλα και σημαντικά πριν την ραγδαία εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης με τα περιθώρια κέρδους τους από το streaming να είναι τόσο μικρά που καθίστανται συχνά κενά νοήματος – εκτός φυσικά αν είσαι η Taylor Swift.

Η τεχνητή νοημοσύνη, όπως το διαδίκτυο πριν από αυτήν, ήρθε για να δώσει τη δυνατότητα στη μουσική βιομηχανία, στους καλλιτέχνες και σε όλον τον κόσμο να κάνει πράγματα που δεν μπορούσε να κάνει πριν. Και όπως συμβαίνει πάντα το νόμισμα της τεχνολογικής εξέλιξης έχει δύο όψεις: η τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καλό ή για κακό, για βελτίωση ή για καταστροφή. Περισσότερο από ποτέ ίσως μια έξυπνη προσαρμογή και μια βιώσιμη ρύθμιση είναι μονόδρομος για να αποφευχθεί το δεύτερο.

Info: Τα κρίσιμα ζητήματα της εξέλιξης της δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης στον τομέα της μουσικής βιομηχανίας, η ανάγκη της ρύθμισης και οι εξελίξεις στο νομοθετικό πεδίο θα συζητηθούν από εκλεκτούς προσκεκλημένους και επαγγελματίες στο πάνελ του Athens Music Week 2024 “Composing a Legal Framework: Why AI and Music Can’t Wait” στις 25/05 και ώρα 13.45, στο Innovathens της Τεχνόπολης του Δήμου Αθηναίων