Μια επιστημονική προσέγγιση στο γιατί μας αρέσει να ακούμε θλιβερή μουσική ευχάριστα
Η λύπη γενικά θεωρείται ως ένα αρνητικό συναίσθημα, μια απάντηση σε οδυνηρές και αντίξοες καταστάσεις.Σε ένα αισθητικό πλαίσιο, ωστόσο, η θλίψη συνδέεται συχνά με κάποιο βαθμό ευχαρίστησης, όπως υποδηλώνει η πανταχού παρουσία και η δημοτικότητα, σε όλη την ιστορία, μουσικής, θεατρικών έργων, ταινιών και πινάκων με θλιβερό περιεχόμενο.Εδώ, εστιάζουμε στο γεγονός ότι η μουσικήπου θεωρείται λυπηρή βιώνεται συχνά ως ευχάριστη.
Σε σύγκριση με άλλες μορφές τέχνης, η μουσική έχει μια εξαιρετική ικανότητα να προκαλεί ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων και είναι ιδιαίτερα συναρπαστική όταν ασχολείται με τη θλίψη.
Γιατί, λοιπόν, ενώ η ανθρώπινη επιβίωση εξαρτάται από την πρόληψη επώδυνων εμπειριών, ο ψυχικός πόνος συχνά αποδεικνύεται ότι αναζητείται μέσω της μουσικής;Μπορεί λοιπόν η λυπητερή μουσική να γίνει ευχάριστη;Μέσα από ένα επιστημονικό πλαίσιο φαίνεται ότι η ακρόαση λυπημένης μουσικής μπορεί να οδηγήσει σε θετικά συναισθήματα, υποστηρίζοντας ότι αυτό το αποτέλεσμα εξαρτάται από τη αποκατάσταση μιας συνεχιζόμενης ομοιοστατικής ανισορροπίας.Η θλίψη που προκαλείται από τη μουσική είναι ευχάριστη:
(1) όταν γίνεται αντιληπτή ως μη απειλητική, 2) όταν είναι αισθητικά ευχάριστη και (3) όταν παράγει ψυχολογικά οφέλη όπως ρύθμιση της διάθεσης και συναισθήματα ενσυναίσθησης, που προκαλούνται, για παράδειγμα, από την ανάμνηση και την σχετική σύνδεση με γεγονότα του παρελθόντος.Σύγχρονες μελέτες νευροαπεικόνισης του εγκεφάλου (PETscan/fMRI) διερευνούν σήμερα τη μουσική και το συναίσθημα με ιδιαίτερη εστίαση στο συναίσθημα της «θλίψης».Περαιτέρω διερεύνηση των νευρο-ορμονικών μηχανισμών μέσω των οποίων τα ερεθίσματα που συνήθως προκαλούν θλίψη μπορούν να προκαλέσουν μια θετική συναισθηματική κατάσταση θα μπορούσε να βοηθήσει στην ανάπτυξη αποτελεσματικών θεραπειών για διαταραχές όπως πχ η κατάθλιψη, στις οποίες μειώνεται η ικανότητα της απόλαυσης.Γ
Γιατί μας αρέσει να ακούμε θλιβερή μουσική; - Μια επιστημονική προσέγγιση
Οι άνθρωποι έχουν από καιρό αφιερώσει προσπάθεια και προσοχή στη δημιουργία και την κατανάλωση τέχνης που απεικονίζει και μεταδίδει την θλίψη.Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν γνωστοί για τη σκηνοθεσία τραγωδιών που ήταν ευρέως δημοφιλείς.Μέχρι σήμερα, ταινίες και μυθιστορήματα που ασχολούνται με τον πόνο και την απόγνωση γίνονται μπεστ-σέλερ και συγκεντρώνουν την προσοχή της κριτικής.Το φαινόμενο παρατηρείται σε διαφορετικούς πολιτισμούς και διαφορετικές μορφές τέχνης.Στην κλασική μουσική απαντάται το φαινόμενο πολύ συχνά.Η λαϊκή μουσική, όπως το πορτογαλικό Fado (Nielsen et al., 2009) ή το Irish Lament (O’Neill, 1910), συχνά εκφράζει θλίψη και θλίψη.Θλιβερά μοτίβα διαποτίζουν ακόμη και πολλά σύγχρονα αμερικανικά ποπ τραγούδια (Schellenberg and von Scheve, 2012).
Η θλίψη στην καθημερινή ζωή, ωστόσο, δεν είναι καθόλου ευχάριστη.Είναι ένα από τα έξι βασικά συναισθήματα (μαζί με φόβο, ευτυχία, θυμό, έκπληξη και αηδία) και έχει ως αποτέλεσμα συναισθήματα που οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν να μην βιώνουν.Όπως συμβαίνει με άλλα αρνητικά συναισθήματα, η σημασία της λύπης σε όλη την ανθρώπινη ιστορία και σε όλους τους πολιτισμούς μπορεί να εξηγηθεί μέσω του εξελικτικού πλεονεκτήματος που προσδίδει (Ekman, 1992).Η θλίψη προκύπτει από μια αντιληπτή απώλεια, όπως η απώλεια ενός πολύτιμου αντικειμένου, η απώλεια υγείας, η απώλεια της θέσης ή μιας σχέσης ή η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου.Είναι μια περίπλοκη σωματική και νευρική κατάσταση, με αποτέλεσμα αισθήματα χαμηλής ενέργειας, κοινωνική απόσυρση, χαμηλή αυτοεκτίμηση και μια αίσθηση περιορισμένου ορίζοντα του μέλλοντος (Harter and Jackson, 1993; Damasio, 1999; Mee et al., 2006Hervas and Vazquez, 2011).
Η θλιβερή μουσική μπορεί να οριστεί αντικειμενικά, με βάση τις ακουστικές της ιδιότητες, και υποκειμενικά, με βάση την ερμηνεία του ακροατή για το συναίσθημα που υποτίθεται ότι έχει μεταφέρει ο συνθέτης.Τα μουσικά χαρακτηριστικά που συνδέονται γενικά με τη «λύπη» περιλαμβάνουν χαμηλότερο τονικό ύψος, στενό εύρος τονικότητας, πιο αργό τέμπο, θαμπό και σκοτεινό ηχόχρωμα, πιο απαλά και χαμηλότερα επίπεδα ηχητικής έντασης, άρθρωση legato και λιγότερο ενεργητική εκτέλεση (Juslin και Laukka,2004).Το συναισθηματικό περιεχόμενο της μουσικής μπορεί επίσης να περιγραφεί σε ένα δίπολο χώρο σθένους (valence) και διέγερσης.Σύμφωνα με αυτή την άποψη, η λυπημένη μουσική ορίζεται ως μουσική με χαμηλό σθένος και χαμηλή διέγερση (Trost et al., 2012).Άλλοι ταξινομούν τη μουσική ως θλιβερή με βάση είτε το συναίσθημα που γίνεται αντιληπτό είτε το συναίσθημα που προκαλείται.Αυτό συνήθως καθορίζεται ρωτώντας απευθείας τους συμμετέχοντες ποιο συναίσθημα πιστεύουν ότι εκφράζεται από τη μουσική ή ποιο συναίσθημα νιώθουν όταν ακούνε τη μουσική (Guhn et al., 2007).Οι στίχοι των δημοφιλών τραγουδιών και η ποίηση των κλασικών έργων μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στον ορισμό της μουσικής ως θλιβερής καθώς μπορούν να πυροδοτήσουν αναμνήσεις που ο ακροατής συνδέει με θλίψη (Van den Tol and Edwards, 2013), όπως θέματα λύπης και χαμένης αγάπης(Mori and Iwanaga, 2013).
Εδώ βρίσκεται το λεγόμενο «παράδοξο της τραγωδίας», η φαινομενικά αντιφατική ιδέα ότι οι άνθρωποι εργάζονται για να ελαχιστοποιήσουν τη θλίψη στη ζωή τους, αλλά τη βρίσκουν ευχάριστη σε ένα αισθητικό πλαίσιο.
Οι Αθηναίοι φιλόσοφοι της προχριστιανικής εποχής ήταν οι πρώτοι που συζήτησαν επίσημα αυτό το θέμα, προτείνοντας ότι η τέχνη που σχετίζεται με τα αρνητικά συναισθήματα παρέχει ανταμοιβές που άλλη τέχνη δεν μπορεί να προσφέρει.Ο Αριστοτέλης, για παράδειγμα, μίλησε για το πώς το τραγικό θέατρο επέτρεπε στο κοινό να βιώσει γρήγορα, και στη συνέχεια να εξαγνιστεί από τα αρνητικά συναισθήματα, ένα ευεργετικό αποτέλεσμα γνωστό ως κάθαρση (Schaper, 1968).
Οι φιλόσοφοι και οι ψυχολόγοι συνεχίζουν να εξηγούν την ανθρώπινη έλξη στη θλιβερή τέχνη με βάση τις ψυχολογικές ανταμοιβές που συνδέονται με αυτήν. Ωστόσο, υπάρχει περιθώριο διαφωνίας σχετικά με την βαθύτερη σχέση μεταξύ λυπητερής μουσικής και της σχετικής ευχάριστης απόκρισης.Πολλοί πιστεύουν ότι η μουσική που εκλαμβάνεται ως θλιβερή δεν προκαλεί συναισθήματα θλίψης και αντίθετα παράγει άμεσα μια θετική συναισθηματική κατάσταση (Kivy, 1991).Άλλοι υποστηρίζουν ότι, όπως συμβαίνει με τον Schadenfreude, η «ευχάριστη λύπη» μπορεί να θεωρηθεί ως ένα «μεικτό» συναίσθημα στο οποίο τα θετικά και τα αρνητικά συναισθήματα βιώνονται ταυτόχρονα (Juslin, 2013).Μια τρίτη θέση είναι ότι η λυπημένη μουσική προκαλεί όντως συναισθήματα θλίψης και ότι αυτή η αρνητική επίδραση στη συνέχεια γίνεται θετική (Vuoskoski et al., 2011). Η πρόσφατη εμφάνιση νέων εργαλείων στη γνωστική επιστήμη και τη νευροεπιστήμη παρέχει τη δυνατότητα διερεύνησης της σχέσης μεταξύ της αντιληπτής θλίψης στη μουσική και του θετικού συναισθήματος. Κάποιες σύγχρονες επιστημονικές μελέτες αποδίδουν το ευχάριστο αίσθημα που παράγεται κατά την ακρόαση λυπητερής μουσικής σε αυξημένη έκκριση της ορμόνης προλακτίνης (βλ. ερευνητής Huron). Διερευνώντας πώς ανταποκρίνεται ο εγκέφαλος στην ακρόαση μουσικής, την αισθητική κρίση και τη συναισθηματική επεξεργασία, είναι δυνατόν να κατανοήσουμε καλύτερα πώς και γιατί ορισμένα ακουστικά ερεθίσματα καταλήγουν τελικά σε μια ευχάριστη απόκριση.
Μιλήσαμε με τον τραγουδοποιό, μουσικό παραγωγό και γιατρό, Βασίλη Παπαζώτο, για τις πετυχημένες διασκευές στο project Μουσικό Μπαλκόνι και την αγάπη του για τη μουσική και ιατρική
20°
