Ο Αντρέι Γκαβρίλοφ και το μυστικό του Μπαχ: Το ρεσιτάλ που «ταρακούνησε» την Αθήνα

Όταν έμαθα ότι ο Αντρέι Γκαβρίλοφ θα ερμήνευε κομμάτια από το Καλώς Συγκερασμένο Κλειδοκύμβαλο του Μπαχ στην πιο ιστορική αίθουσα της Αθήνας, στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός, ενθουσιάστηκα και έκλεισα αμέσως εισιτήριο. Άλλωστε ο Γκαβρίλοφ δεν είναι ένας οποιοσδήποτε σολίστας. Είναι ένας από τους κορυφαίους πιανίστες των τελευταίων 50 ετών. Το παιδί-θαύμα από τη Μόσχα που σε ηλικία 18 χρονών, το 1974 κέρδισε τον Διεθνή Διαγωνισμό Τσαϊκόφσκι και αντικατέστησε τον Σβιατοσλάβ Ρίχτερ στο Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ. Ένας καλλιτέχνης με σπουδαία δισκογραφία, του οποίου οι ηχογραφήσεις έργων Μπαχ, μεταξύ άλλων, με τον Σερ Νέβιλ Μάρινερ και την Ακαδημία του Αγίου Μαρτίνου των Αγρών (εντελώς μέινστριμ, σε ακαδημαϊκό βαθμό, η σημασία του οποίου θα φανεί σε λίγο) έχουν γαλουχήσει γενιές σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Ο Αντρέι Γκαβρίλοφ ήταν ο ευνοούμενος του Κάραγιαν. Ο άνθρωπος που τον Δεκέμβριο του 1979 θα ηχογραφούσε μαζί του το 2ο κονσέρτο του Ραχμάνινοφ. Η ηχογράφηση εκείνη δεν έγινε ποτέ. Ο Γκαβρίλοφ δεν έφτασε ποτέ στις πρόβες. Εν τέλει αποκαλύφθηκε ότι, ακριβώς τη στιγμή που η καριέρα του Γκαβρίλοφ επρόκειτο να απογειωθεί,  η ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης –ο Αντρόποφ και ο Μπρέζνιεφ– του κατέσχεσαν το διαβατήριο και τα εισιτήρια του αεροπλάνου, του έκοψαν το τηλέφωνο και έβαλαν την KGB να τον κρατήσει σε κατ’οίκον περιορισμό εξαιτίας επικριτικών δηλώσεων που είχε κάνει για το καθεστώς της ΕΣΣΔ. Υπήρξε μάλιστα έγγραφο υπογεγραμμένο από τον ίδιο τον Αντρόποφ που ανέφερε ότι, ε, κι αν πεθάνει σε ένα ατύχημα ο Γκαβρίλοφ, δεν θα είναι και τόσο μεγάλο πρόβλημα. Του επετράπη να ταξιδέψει μόνο μετά από παρέμβαση του Γκορμπατσόφ το 1984.

Ο Γκαβρίλοφ είναι ο άνθρωπος που το 1993 αποσύρθηκε δραματικά από το παγκόσμιο μουσικό στερέωμα, στηλιτεύοντας τα κακώς κείμενα της «μουσικής βιομηχανίας» (ενός οξύμωρου σχήματος όπως δήλωσε ο ίδιος) και πήγε να ζήσει στα νησιά Φίτζι για να μελετήσει τις φιλοσοφικές και θρησκευτικές πτυχές του έργου των μεγάλων συνθετών.

Αντρέι Γκαβρίλοφ: Το ρεσιτάλ πιάνου στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός

Λίγο μετά τις 20.30, την περασμένη Δευτέρα, αυτός ο Αντρέι Γκαβρίλοφ εμφανίστηκε στη σκηνή του «Παρνασσού» προκειμένου να ερμηνεύσει ολόκληρο τον πρώτο τόμο του Μπαχ (η αλήθεια είναι ότι όταν είδα το πρόγραμμα αναρωτήθηκα πότε θα προλάβει να παίξει όλα αυτά τα κομμάτια μέσα σε δύο ώρες συμπεριλαμβανομένου του διαλείμματος∙ πού να ήξερα όμως τι μας περιμένει).

Αντί να ξεκινήσει να παίζει, ο Γκαβρίλοφ πήρε το μικρόφωνο και άρχισε να μιλάει στο κοινό. Μας είπε ότι μετά από τέσσερα χρόνια κοπιώδους προετοιμασίας –μελετούσε και ηχογραφούσε το βιβλίο αυτό για 17-20 ώρες την ημέρα, κάθε μέρα, ενώ επί έναν ολόκληρο χρόνο μελετούσε ένα μέτρο ενός κομματιού– ανακάλυψε ένα μυστικό που ήταν κρυμμένο στο έργο του Μπαχ. Ο Γκαβρίλοφ ισχυρίστηκε ότι ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε το συγκεκριμένο έργο –τον Κανόνα της Δυτικής Μουσικής– είναι λάθος. Είπε, επί λέξει, ότι για πρώτη φορά εδώ και 300 χρόνια, απόψε, στον «Παρνασσό», θα ακούσουμε τον 1ο τόμο του Καλώς Συγκερασμένου Κλειδοκύμβαλου όπως ακριβώς είχε πρόθεση να τον ακούσουμε ο Μπαχ.

Ο Γκαβρίλοφ είπε ότι τα 24 πρελούδια και φούγκες είναι «μόνο μαθηματικά∙ αγνή μαθηματική μουσική». Αλγόριθμοι. Και ότι μόνο όταν κάποιος καταφέρει να εκτελέσει τα κομμάτια αυτά με μία συγκεκριμένη ταχύτητα και αριστεία εμφανίζονται οι φωνές, οι αρμονίες και οι αλγόριθμοι που ήταν κρυμμένοι, επί 300 χρόνια. Αυτή η αναφορά στην ταχύτητα έπρεπε να μας έχει προϊδεάσει για το τι θα ακολουθήσει.

Με το που κάθισε στο πιάνο ο Γκαβρίλοφ και άρχισε να παίζει ήταν σαν να χτύπησε κεραυνός την αίθουσα του «Παρνασσού». Το tempo ήταν ασύλληπτο∙ εξωπραγματικά γρήγορο. Όχι απλώς γρηγορότερο από την πιο γρήγορη υπάρχουσα ερμηνεία του Μπαχ, ασχέτως τού αν αυτή ανήκει στην, ας πούμε, αυστηρή γερμανική σχολή ή σε μια πιο ρομαντική – αλλά πολλαπλές φορές γρηγορότερο. Η μουσική ακουγόταν λες και βγαίνει από πιανόλα – λες και παρακολουθείς ασπρόμαυρη ταινία του βωβού κινηματογράφου με τον Σαρλό, αλλά στο fast forward.

Πριν από κάθε πρελούδιο και φούγκα ο Γκαβρίλοφ έκανε μια σύντομη εισαγωγή. Εκεί μας εξηγούσε πότε ο Μπαχ μιλάει με τον Θεό, πότε κατεβαίνουν οι εξωγήινοι (υποθέτω αστειευόταν αν και πλέον δεν είμαι σίγουρος για τίποτα), πότε απλώς περνάει καλά. Στο –ούτως ή άλλως συγκλονιστικό 4ο πρελούδιο και φούγκα σε Ντο Δίεση Ελάσσονα, BWV849– ο Γκαβρίλοφ μας είπε, με απόλυτη σιγουριά στα όρια του αυτονόητου, ότι οι τέσσερις πρώτες νότες του θέματος της φούγκας συμβολίζουν τον Σταυρό του Ιησού, ενώ η τριπλή «χτυπητή» επανάληψη της νότας του δεύτερου θέματος συμβολίζει το σφυρί που καρφώνει τα καρφιά: δηλαδή τη στιγμή της Σταύρωσης.

Το κοινό που είχε ήδη ιντριγκαριστεί από την (όχι και τόσο μετριοπαθή) εισαγωγή του Γκαβρίλοφ δεν ήξερε πώς να αντιδράσει. Αρκετοί κοιταζόντουσαν μεταξύ τους με απορία. Άλλοι χασκογελούσαν με αμηχανία. Ήταν λίγο σαν ένα μαζικό τριπάκι με μανιτάρια. Ήταν λίγο σαν να εισβάλλει σε ένα επίσημο βασιλικό δείπνο ένας απρόσκλητος επισκέπτης, ένας τρελός επιστήμονας, που αρχίζει να φωνάζει, να δίνει ένα περφόρμανς, και η ομήγυρη δεν είναι σίγουρη αν έχει να κάνει με έναν ψεκασμένο συνωμοσιολόγο ή με μία ιδιοφυία. Σε ένα περιβάλλον εξαιρετικά συντηρητικό όπως αυτό της κλασικής μουσικής, με άπειρες ζωντανές συναυλίες στις οποίες δεν συμβαίνει ποτέ απολύτως τίποτα αξιοσημείωτο και δεν υπάρχει η παραμικρή επικοινωνία ανάμεσα σε ερμηνευτή και κοινό, ο Γκαβρίλοφ τουλάχιστον είχε το θάρρος και την τιμιότητα να βγει να πει κάτι καινούργιο∙ κάτι που αν συνεχίσει να το λέει και παραέξω σίγουρα θα προκαλέσει αντιδράσεις στη διεθνή κοινότητα της κλασικής μουσικής.

Η ταχύτητα ήταν τέτοια που το παίξιμο του Γκαβρίλοφ είχε αρκετά λάθη, κάτι που αν θέλει κάποιος να είναι αυστηρός σημαίνει ότι η πρακτική του δεν μπορεί να υποστηρίξει τη θεωρία του. Οι νότες ακούγονταν συχνά μασημένες, κάποιες μελωδίες μπουρδουκλωμένες, στα όρια του θορύβου, ενώ ήταν δύσκολο να διακρίνει κανείς την απόλυτη ομορφιά αυτού του κορυφαίου έργου του Μπαχ. Σε μια πρώτη ανάγνωση έμοιαζε με ένα παιδί που ανυπόμονα προσπαθεί να παίξει ένα κομμάτι χωρίς να το έχει μελετήσει επαρκώς.

Ωστόσο, ο παιδικός ενθουσιασμός, η αυτοπεποίθηση και η συμπαντική πίστη του Γκαβρίλοφ στο ότι αυτή είναι η Κρυφή Αλήθεια ήταν μεταδοτικά. Ο Γκαβρίλοφ φάνηκε να συγκινείται πραγματικά από την αντίδραση του κοινού και, στα όρια των δακρύων, είπε ότι είναι τιμή του που ξεκινάει την παγκόσμια τουρνέ για την προώθηση αυτής της δουλειάς στην Αθήνα, στην κοιτίδα της φιλοσοφίας. Σε αυτό που πρέπει να σταθεί κανείς, η ουσία της εμφάνισής του, δεν ήταν η τεχνική αριστεία της εκτέλεσης (άλλωστε και μόνο το ότι κατάφερε να βγάλει ολόκληρο το βιβλίο σε αυτές τις ταχύτητες, έστω και με μερικά λάθη είναι άξιο θαυμασμού) αλλά στην ορατή πραγματικότητα του ότι αυτός ο άνθρωπος –όπως τόσοι άλλοι, όπως όλοι μας– βίωσαν μία μεταφυσική, πνευματική εμπειρία ερχόμενος σε επαφή με το έργο του Μπαχ.

Αναμένουμε με κομμένη την ανάσα την κυκλοφορία των δίσκων τον Οκτώβριο στους οποίους ο Γκαβρίλοφ λέει ότι έχει ηχογραφήσει όχι μία αλλά δύο εκδοχές του 1ου τόμου: «στις ταχύτητες επτά και δέκα» (όπου 10 είναι το μάξιμουμ) για να δώσει στους μαθητές της μουσικής το εύρος ταχύτητας στο οποίο θα πρέπει να κινηθούν. Είναι αλήθεια ότι στο ελεγχόμενο περιβάλλον του στούντιο πολλές από τις τεχνικές αδυναμίες μιας ζωντανής εκτέλεσης μπορούν να εξομαλυνθούν. Μένει να δούμε αν η ακρόαση των δίσκων αυτών θα κοινωνήσει και σε εμάς τα μυστικά του Μπαχ –για τον Θεό, για τα μαθηματικά, για την αρμονία και για τη ζωή– που κρύβονταν καλά για 300 χρόνια και τα οποία ανακάλυψε ο Αντρέι Γκαβρίλοφ.