Ο Μίλτος Παύλου μεταφράζει και μελοποιεί Καβάφη

Η επίδραση του Κωνσταντίνου Καβάφη, στην ελληνική ποίηση είναι από κάθε άποψη τεράστια. Όπως τεράστια είναι και η πνευματική του επίδραση σε κάθε έκφανση της τέχνης αλλά και της κοινωνικής ζωής, ευρύτερα. Οι μελοποιήσεις ποιημάτων του είναι πολλές στο πέρασμα του χρόνου. Από την επίπονη -και ριψοκίνδυνη για την εποχή- ανάγνωση του Δημήτρη Μητρόπουλου μέχρι τις σπουδαίες προσεγγίσεις συνθετών που μοιράζονται σχέσεις με την Αλεξάνδρεια, όπως ο Δημήτρης Παπαδημητρίου ή ο Νίκος Ξυδάκης αλλά και δεκάδες άλλους σπουδαίους συνθέτες και τραγουδοποιούς. Με την έννοια αυτή, ο Μίλτος Παύλου δεν είναι ένας από τους -χρονικά- πρώτους συνθέτες που προσεγγίζουν το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή. Σ’ αυτή τη νέα κυκλοφορία υπάρχει όμως μια αθωότητα και την ίδια στιγμή μια προσωπική αλήθεια, που κάνει το τελικό αποτέλεσμα μουσικά αξιόλογο και κυριως- έντονα συναισθηματικά φορτισμένο. Αυτός είναι και ο λόγος που μιλάμε εδώ με τον συνθέτη που ζει και εργάζεται στη Βιέννη, ασχολούμενος με τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα.

Ποια θυμάστε να είναι η πρώτη σας επαφή με τη μουσική;
Κάπου στα δέκα μου χρόνια στη Θεσσαλονίκη όταν με προτροπή του γείτονα, χαρισματικού αείμνηστου Περικλή Μαυρίτσιου, φαρμακοποιού και αριστερού ενεργού πολίτη που πέρασε εξορίες -πατέρας του κολλητού μου- ξεκίνησα να μαθαίνω βιολί με τον Κοσμά Γαλιλαία. Τα παράτησα μετά από 3-4 χρόνια αλλά το παραγωγικό μικρόβιο είχε μπει. Κατόπιν έπιασα την κλασική και την ακουστική κιθάρα.

Και ποια ήταν η πρώτη σας επαφή με την ποίηση του Καβάφη;
Στο σχολείο, νομίζω στο Λύκειο. Θυμάμαι τότε πήρα δύο τομίδια ποίησης Καβάφη και τους έβαλα κάτι ωραία μουσταρδί καλύμματα. Όταν μερικά χρόνια αργότερα πήγα ως φοιτητής στην Ιταλία, μπορεί και να ήταν τα μόνα βιβλία που πήρα μαζί μου. Ήταν τότε, στα 1986, ένα μεγάλο ταξίδι, πολλές ώρες στο λεωφορείο για Ηγουμενίτσα μέσα από τα βουνά, μετά πλοίο και μετά 10-12 ώρες treno locale ως το Salerno. Θυμάμαι ότι τα βαγόνια ήταν γεμάτα με νεοσύλλεκτους Ιταλούς φαντάρους και αναγκάστηκα να κοιμηθώ κατάκοπος στο διάδρομο του βαγονιού πάνω στη βαλίτσα μου. Τότε μου έκλεψαν τα λίγα χρήματα που είχα πάνω μου, αλλά άφησαν ήσυχη τη βαλίτσα και τα ποιήματα του Καβάφη. Θα με συνόδευαν στα επόμενα έξι χρόνια, σημαδεύοντας την αρχή της δημιουργίας με την ελληνική γλώσσα από την περιοχή στην οποία κάποτε βρισκόταν η αρχαία Ποσειδωνία των Ελλήνων μεταναστών για τους οποίους μιλάει το ποίημα του Καβάφη, «Ποσειδωνιάται».

Τι σας φέρνει κοντά στην ποίησή του;
Εκ των υστέρων κατανοώ ότι κοντά στην ποίηση του Καβάφη με έφερε καταρχήν η ανάγκη να αναγνωρίσω και να καταλάβω καλύτερα τον εαυτό μου, τον κόσμο και να πάρω αποφάσεις ζωής με διαύγεια. Ή αργότερα, αφού εξοικειώθηκα και έγινε η τριβή με τη μουσική έκφραση και την απαγγελία της ποίησης αυτής, κεντρικό κομμάτι της ζωής και δημιουργίας, η ανάγκη για ίαση, για αποδοχή και ανάταση ή υπέρβαση σε δύσκολες στιγμές. Με διανοητική προσέγγιση και παίρνοντας μια απόσταση, θα έλεγα ότι η Καβαφική ποίηση συνθέτει με μοναδικό τρόπο την ατομική εμπειρία με τη συλλογική, χαράζοντας και στήνοντας εμπρός μας εμβληματικά και αναπόδραστα το δράμα της ανθρώπινης κατάστασης. Όχι «δράμα» με την έννοια του τραγικού, αλλά ως πορεία αναζήτησης νοήματος και πληρότητας στην ύπαρξη, στην, φαινομενικά, χωρίς νόημα ζωή.

Τι σας έκανε να επιλέξετε να μελοποιήσετε τα συγκεκριμένα ποιήματα;
Για κάθε ένα από τα δώδεκα ποιήματα υπάρχει μια πολύ συγκεκριμένη προσωπική εμπειρία και στιγμή που μελοποιήθηκε, λειτουργώντας ως σωσίβιο, ως νοηματοδότης ή ως εμβληματικό ορόσημο αποφάσεων ζωής για τις οποίες υπήρξαν καταλύτης, οδηγός ή αγωγός. Από την αρχή: κατά τη δεκαετία του 1980 στη νότια Ιταλία της Napoli και του Salerno ως φοιτητής, άλλες μουσικές και δικούς μου στίχους έγραφα, επηρεασμένος από τον Fabrizio De Andre’ και τον Σαββόπουλο κυρίως, αλλά και από Dylan, Springsteen και άλλους της διεθνούς σκηνής. Με άλλα λόγια μια χαρά «έβρισκα λόγια» για τα τραγούδια, δεν έψαχνα καθόλου για στίχους. Η μελοποίηση της ποίησης Καβάφη ήρθε απροσδόκητα και εντελώς αυθόρμητα όταν ένιωσα την ανάγκη να στηριχθώ σε ένα ποίημα και να δω πιο καθαρά. Αυτό ήταν τα «Παράθυρα». Τότε σε μια δύσκολη συγκυρία ζούσα σε ένα δωμάτιο με κλειστά παντζούρια και παράθυρα (κοιτούσαν στον φωταγωγό) στην συνοικία Pastena του Salerno, αλλά ακούγονταν υπόκωφα τα κύματα του Τυρρηνικού πελάγους. Πριν καλά καλά το καταλάβω, έπιασα την κιθάρα και βγήκε μέσα σε λίγα λεπτά μια μουσική απαγγελία που δεν ήξερα από πού ερχόταν. Εκείνες τις μέρες άνοιξα τα συμβολικά παράθυρα με αποφάσεις ζωής που εν πολλοίς με οδήγησαν εκεί που είμαι σήμερα. Από κακός φοιτητής με κακές παρέες και συνήθειες, άρχισα πραγματικά να σπουδάζω και αποφοίτησα με άριστα στη σχολή Κοινωνιολογίας. Ε, αυτό άρχισε να επαναλαμβάνεται από τότε έως και σήμερα, ως μια κάπως μεταφυσική εμπειρία. Κάθε φορά σε μια κρίσιμη καμπή του βίου ή συγκυρίας στην κοινωνία και στον κόσμο, ένα άλλο ποίημα ερχόταν να εκφραστεί μουσικά από μια μελωδία απ’ το πουθενά, ξεδιπλώνοντας τις σύνθετες πτυχές και τα επίπεδα της ποίησης με λυτρωτικό τρόπο. Π.χ. τα τελευταία τραγούδια με ποίηση Καβάφη που συνέθεσα ήταν οι «Θερμοπύλες» και το “Che fece il gran rifiuto”. Ήταν ποιήματα που δεν ένιωθα ότι θα μελοποιήσω ή ότι μπορούν να μελοποιηθούν εκφράζοντας μια πραγματική εμπειρία. Ώσπου επέστρεψε στην Ευρώπη ένας μεγάλος πόλεμος με τη ρωσική εισβολή το 2022 και μέσα σε λίγους μήνες γνωρίσαμε δεκάδες ανθρώπους πρόσφυγες από τον πόλεμο της Ουκρανίας, όταν τους φιλοξενήσαμε στο σπίτι μας στη Βιέννη. Οι περισσότερες, γυναίκες με παιδιά είχαν αφήσει πίσω γονείς, συζύγους, αδέλφια, γιους να φυλάξουν τις Θερμοπύλες της Ευρώπης. Άλλοι πολύτεκνοι πατεράδες μου εξηγούσαν γιατί είπαν «το όχι το σωστό» που όμως τους «κατέβαλλε», όπως λέει ο ποιητής, μπροστά στην εκτυλισσόμενη τραγωδία.

Γιατί τώρα; Πώς πήρατε την απόφαση να κυκλοφορήσετε αυτόν τον δίσκο;
Έτσι όπως τα έφερε η ζωή, μόνο τα τελευταία χρόνια είχα τον χρόνο να ασχοληθώ και με τη μουσική δημιουργία. Τα 35 χρόνια από την αρχή της δημιουργίας της συλλογής πέρασαν πολύ γρήγορα. Με δύο γάμους, τέσσερα παιδιά, δυσκολίες και προσπάθειες για επιβίωση, δουλειά, σπίτι, οικογένεια, σπουδές παιδιών. Σήμερα, έχω το δικό μου μικρό studio στη Βιέννη και τη στήριξη και έμπνευση από τη σύντροφο της ζωής μου, τη Maja Zilih. Κάποια στιγμή ένιωσα ότι ήταν ύβρις να κρατάω στο συρτάρι αυτές τις μουσικές απαγγελίες και ότι κάποια μέρα θα το μετάνιωνα που τις άφηνα να σκονίζονται. Τα περισσότερα κομμάτια γράφτηκαν από έναν πολύ νεότερο εαυτό. Όταν τα συνέθετα, εκεί κάπου γύρω στα 23-24 χρόνια μου, ένιωθα ότι ήμουν απλά ο αγωγός, σχεδόν με ξένιζαν. Δεν έμοιαζαν καθόλου με όσα άλλα τραγούδια έκανα τότε. Τα πρώτα 5-6 τραγούδια σε στίχους Καβάφη που είχα κάνει τότε, μου φαίνονταν «μεγαλίστικα», «γεροντίστικα» τα έλεγα τότε. Σαν ένας εξηντάρης να είχε κάνει αεροπειρατεία στη μουσική μου δημιουργία! Ίσως τελικά να ήταν χρονοκάψουλες που ετοίμαζα για το γηραιότερο εαυτό. Τώρα που σημαίνουν ακόμα περισσότερα έχοντας κουβαλήσει πάνω τους δεκαετίες του βίου, κατά τις οποίες συνέθεσα άλλα έξι μελοποιημένα ποιήματα, σε ένα καπρίτσιο του χωροχρόνου, φαίνεται ότι αυτός ο εξηντάρης ήμουν εγώ ο ίδιος που στα πενηνταφεύγα μπήκε στο studio!

Έχετε ακούσει μελοποιήσεις ποιημάτων του Καβάφη από άλλους συνθέτες; Ποιες θα ξεχωρίζατε;
H αλήθεια είναι ότι άκουσα άλλες μελοποιήσεις μόνο πολύ πρόσφατα. Κάτι καλό νομίζω, καθώς η επαφή με την ποίηση και τη μουσική της έκφραση ήταν αδιαμεσολάβητη. Από αυτές ξεχωρίζω το συνταρακτικά υποβλητικό «Επέστρεφε» από τον Θάνο Μικρούτσικο, το ονειρικό «Θάλασσα του Πρωϊού» του Δημήτρη Παπαδημητρίου, το μεγαλειωδώς τραγικό «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον» από τον Δήμο Μούτση, τις αφαιρετικές «Επιθυμίες» της Λένας Πλάτωνος και την σε ανθρώπινο μέτρο επική «Ιθάκη» του Γιάννη Γλέζου.

Υπάρχουν άλλοι ποιητές που θα μελοποιούσατε στο μέλλον;
Η μελοποίηση καταρχήν δεν με ενδιέφερε ως project. Ωστόσο έχω νιώσει την ανάγκη να το κάνω με την ποίηση του Καβάφη. Αναλόγως ήρθε η στιγμή που με συγκίνησαν άλλοι ποιητές ως έναυσμα για μουσική έκφραση και στους επόμενους δίσκους υπάρχουν 2-3 κομμάτια με μελοποιήσεις άλλων ποιητών όπως του Dylan Thomas και του Καίσαρα Εμμανουήλ. Αυτές τις μέρες συμμετέχω στη θλίψη για το θάνατο στο πολεμικό μέτωπο του Ουκρανού ποιητή Maxim Kryvtsov και δουλεύω στην αγγλική μετάφραση ενός συγκλονιστικού ποιήματός του, το οποίο ίσως μας δώσει ένα δυνατό, λιτό αλλά λυτρωτικό ροκ όπως ο ίδιος θέλησε να είναι η ζωή του.

Τι σας έκανε να μεταφράσετε ο ίδιος την «Ιθάκη» στα αγγλικά και να τη συμπεριλάβετε στον δίσκο σας;
Ο Καβάφης είναι ένας οικουμενικός ποιητής και η αγγλική γλώσσα είναι εκείνη που χρησιμοποιώ καθημερινά στη δουλειά μου, αλλά και η κύρια σχολική γλώσσα ομιλίας των δύο μικρότερων παιδιών μου, με μητρικές τα ελληνικά και τα σέρβικα). Στόχος της έκδοσης του δίσκου είναι να μεταδώσει και στα αγγλικά αυτό που η ποίηση του Καβάφη σήμανε για μένα, αλλά και -το κάπως ματαιόδοξο- να συντηρήσει τη μνήμη μου με παραγωγικό τρόπο, όταν δεν θα ’μαι πια εδώ, για τα παιδιά, τα εγγόνια αλλά και για όποιον μπορεί να αντλήσει κάτι όμορφο ή ακόμα και καταλυτικό για τη ζωή του από τη μουσική απαγγελία της ποίησης Καβάφη. Επιπλέον, όταν ασχολήθηκα με τις υφιστάμενες εξαιρετικές αγγλικές μεταφράσεις Καβάφη του προηγούμενου αιώνα, ένιωσα ότι δεν ήταν πάντα η σύγχρονη αγγλική καθομιλουμένη η βάση τους. Καθώς το ελληνικό πρωτότυπο πιστεύω ότι έχει ρυθμό, σφριγηλότητα που μελοποιείται και τραγουδιέται εύκολα και φυσικά, οι αγγλικές μεταφράσεις έπρεπε να αναπτυχθούν αναλόγως, αναπαράγοντας όχι μόνο το νόημα και το περιεχόμενο της πρωτότυπης ποίησης, αλλά και τον εσωτερικό ρυθμό της όπως πάλλεται όταν εκφράζεται μουσικά. Εντός του επόμενου μήνα θα εκδοθεί ο δεύτερος δίσκος “Ithaca – The Μystic Choir” στον οποίο και τα δώδεκα ποιήματα εκφράζονται και απαγγέλλονται μουσικά σε δικές μου αγγλικές μεταφράσεις αλλά και η «Ιθάκη» σε δική μου ιταλική μετάφραση ως αντίδωρο στη φιλόξενη Ποσειδωνία-Salerno.

Πώς ήταν η συνεργασία σας με τον Σέργιο Βούδρη; Τι προσέφερε στον δίσκο σας;
Ο Σέργιος Βούδρης -μια μουσική ιδιοφυία!- είναι συμπαραγωγός και στενός μου συνεργάτης σε όλα τα κομμάτια και τους δίσκους που ετοιμάζουμε. Πιο πολύ διαδικτυακά, εγώ ηχογραφώντας φωνή και ιδέες από Βιέννη αυτός χτίζοντας το έργο στην Αθήνα. Είμαι ευγνώμων στον καλό παλιό φίλο και συνάδελφο Νίκο Βίττη που μου τον σύστησε. Στον δίσκο «Ιθάκη» έχει κάνει αυτές τις εξαιρετικές ενορχηστρώσεις, ανάμεσα στα άλλα με κουαρτέτο εγχόρδων σε τέσσερα κομμάτια του δίσκου συνδυαστικά με ηλεκτρονικά όργανα και samples, που αποδίδουν ιδανικά το πνεύμα και ύφος της συλλογής. Υπάρχουν σπουδαίες στιγμές στον δίσκο. Για παράδειγμα, το τελικό ρεφρέν στο τραγούδι «Ιθάκη» το τραγουδούν τα παιδιά της παιδικής χορωδίας Σπύρου Λάμπρου, κυρίως κορίτσια στην εφηβεία υπό τη διεύθυνση του Σέργιου. Είναι μια καταλυτική στιγμή όπου τα παιδιά απαγγέλουν μουσικά την τελική νουθεσία του γνωστού ποιήματος.

Ως κοινωνιολόγος, ποια βρίσκετε ότι είναι τα σημαντικότερα ζητήματα του καιρού μας;
Θα αποφύγω να αραδιάσω εδώ μια βαρετή λίστα με επικεφαλίδες από ζητήματα όπως τα βλέπουμε και διαβάζουμε καθημερινά. Αυτό που θα έλεγα όμως είναι ότι αφενός είναι σημαντικό να συνδέσουμε τις βουλίτσες και να κατανοήσουμε πώς συσχετίζονται αυτά που συμβαίνουν, για παράδειγμα η κλιματική κρίση με τις ευρύτερες γεωπολιτικές συγκρούσεις, με την παραπληροφόρηση και τις προκλήσεις της ψηφιακής εποχής και των κοινωνικών δικαιωμάτων για το μέλλον των κοινωνιών μας, και πώς μπορούμε να δούμε με διαύγεια πέρα από δογματισμούς, υπεραπλουστεύσεις, θεωρίες συνωμοσίας και φανατισμούς. Αφετέρου, είναι καίριο να διασώσουμε, να αναγνωρίσουμε και να αξιοποιήσουμε ως πυξίδα, οδηγό και αποκούμπι για την κρίση μας και τις αποφάσεις μας, βασικές αρχές και αξίες που έχουμε με κόπο και αίμα κατακτήσει ως δημοκρατικές, φιλελεύθερες κοινωνίες προσπαθώντας να επιτύχουμε ελευθερία και ισότητα με ανθρώπινα δικαιώματα και αξιοπρέπεια.

Η καλλιτεχνική δουλειά σας έρχεται να απαντήσει σε κάποια από αυτά;
Η «Ιθάκη», ως συλλογή των μουσικών εκφράσεων ποίησης Καβάφη στοχεύει στο μικρό της μέτρο στο να συμβάλλει μέσα από μια αισθητική πρόταση αναγνώρισης των κρίσιμων διακυβευμάτων και αξιών, σε αυτήν την ατομική αλλά και συλλογική πορεία μέσα από δύσκολα μονοπάτια και απειλές για την κοινωνική μας συμβίωση και το μέλλον των παιδιών μας. Είναι δηλαδή μια προσπάθεια να αναδειχθούν με σύγχρονο τρόπο, μουσική φόρμα και ερμηνεία, τα μαθήματα και οι ιδέες της ποίησης Καβάφη για τις αναζητήσεις του ανθρώπου και τις αξίες μιας κοινωνίας. Συνάμα, εκ του αποτελέσματος και όχι από σχεδιασμό, είναι μια προσπάθεια να πάμε πιο πέρα από μια μουσειολογική προσέγγιση της ποίησης Καβάφη και της ποίησης γενικά. Αυτό επιχειρείται μέσα από τη μουσική της έκφραση σε τραγούδια που μπορούν να μας φέρουν πιο κοντά σε έναν παγκόσμιο ποιητή και την οικουμενικού χαρακτήρα και βάρους ποίησή του.

Να περιμένουμε συνέχεια στο επίπεδο της καλλιτεχνικής σας δημιουργίας; Και σε ποιες κατευθύνσεις;
Εκτός από τον αγγλικό δίσκο “Ithaca” που είναι προ των πυλών, έχουμε σχεδόν ολοκληρώσει την παραγωγή του πρώτου δίσκου δώδεκα τραγουδιών σε δικούς μου στίχους. Τίτλος του προς το παρόν: “Darsena”, (δηλ. ταρσανάς παροπλισμένων σκαφών), κωδική ονομασία των αδημοσίευτων συλλογών τραγουδιών μου. Έπονται τουλάχιστον άλλοι δύο δίσκοι κατά στα τέλη του 2024 και στο 2025 αντιστοίχως, με δικούς μου στίχους αλλά και μελοποιήσεις άλλων ποιητών ή διασκευές στα ελληνικά τραγουδιών του Fabrizio De Andre.