Μουσικη

Ο Μάνος Χατζιδάκις, «Ο καθρέφτης και το μαχαίρι»

Μία ακόμη επιστροφή στη σκέψη του με αφορμή τη νέα έκδοση του βιβλίου του από τις εκδόσεις Ίκαρος

Γιώργος Φλωράκης
ΤΕΥΧΟΣ 893
3’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Μάνος Χατζιδάκις, «Ο καθρέφτης και το μαχαίρι» - Η νέα έκδοση του βιβλίου και η οπτική του συνθέτη

Έχω γράψει πολλές φορές ότι όπως επιστρέφω πολύ συχνά –καθημερινά σχεδόν– στη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, έτσι επιστρέφω και στη σκέψη του. Κι αν η κίνηση προς τη μουσική του επιφέρει την ηρεμία ενός κόσμου γνωστού, βιωμένου, απόλυτα αγαπημένου, ένα είδος ερημητηρίου καταφυγίου –προσωπικού μα και όχι μόνο– η κίνηση προς τη σκέψη του προκαλεί ακριβώς το αντίθετο: εγρήγορση και ανατρεπτική διάθεση.

Γνώρισα τον Χατζιδάκι παιδί ακόμα από τα τραγούδια και τις μουσικές του. Χωρίς να μεγαλώνω σε μια οικογένεια με μεγάλες ανησυχίες στον χώρο του πολιτισμού –τότε ήταν πολύ πιεστικές οι ανάγκες για την επιβίωση– τα τραγούδια του έπαιζαν πολύ συχνά στο σπίτι. Αργότερα, μπήκε η Λιλιπούπολη –όχι απόλυτα κατανοήσιμη σε όλα της τα μηνύματα, αλλά πολύ θελκτική– και τα Σχόλια του Τρίτου, με την πυκνή διανοητική ροή τους, αλλά και τα συναισθηματικά τους ξεσπάσματα, με τα οποία δεν μπορούσα παρά να ταυτιστώ. Μέχρι και σήμερα, λατρεύω τον Χατζιδάκι ειδικά όταν γίνεται εξομολογητικός. Και δεν είναι σπάνιες οι φορές…

Ύστερα, στη δεκαετία του 1980 ήρθε το Τέταρτο. Αγόραζα κάθε τεύχος, κι ευτυχώς τα έχω ακόμα. Εκείνα δηλαδή που εκείνος θέλησε να βγάλει πριν αποχωρήσει. Πολλά από τα κείμενα εκείνης της περιόδου υπάρχουν και στον τόμο «Ο καθρέφτης και το μαχαίρι» του Ίκαρου, που κυκλοφόρησε μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το περιοδικό. Στα πολιτικά του κείμενα βλέπεις εκείνη την έντονη αστική αντιπάθειά του στη λαϊκίστικη πλευρά του ΠΑΣΟΚ –που μέσω της Αυριανής τον πολεμούσε με λύσσα–, αλλά και την κριτική του στάση στη μετακαραμανλική δεξιά. Η οπτική του στο «Κάτι εδώ για μας να πούμε» ξεσηκώνει μεγάλο κύμα αντιδράσεων από τη δεξιά που θεωρεί το έντυπο δικό της για να γράψει ο Χατζιδάκις στο επόμενο τεύχος ότι «δεν θα ήταν δυνατόν το περιοδικό που εκδίδω να εξυπηρετούσε άλλες γραμμές από τα πιστεύω και τις θέσεις μου». Θέσεις προσωπικές που ξεπερνούν το δίπολο αριστερά-δεξιά, το οποίο ακόμη και 40 χρόνια αργότερα αδυνατούμε να ξεπεράσουμε, προς μια αυτόνομη, σχεδόν αναρχική οπτική. Γράφει στο 9ο τεύχος του Ιανουαρίου 1986: «Να λοιπόν πώς κατασκευάζεται από τον “λαό” για τον “λαό” η εικόνα του αναρχικού, που στην πραγματικότητα δεν είναι άλλη από την εικόνα του ασυμβίβαστου και ζωντανού σύγχρονου νέου, ο οποίος εννοεί να διαφυλάξει το βασικό αγαθό της νεότητός του, που είναι η έρευνα, η αναθεώρηση και η υπεράσπιση δικαιωμάτων μειοψηφιών». Είναι ζήτημα νεότητας, φίλε: «Νιώθω πέρα για πέρα νέος και απεχθάνομαι τα γηρατειά όταν εξακολουθούν να κατευθύνουν τη ζωή του έθνους μέσ’ από τη σκλήρυνση και τις απαρχαιωμένες ιδεοληψίες που τα χαρακτηρίζουν».

Επιστρέφω ξανά και ξανά στα κείμενα του Χατζιδάκι, τόσο αυτά που υπάρχουν στον «Καθρέφτη και το μαχαίρι» που επανεκδίδει τώρα ο Ίκαρος, όσο και αυτά που έχω μαζέψει από διάφορες άλλες πηγές μέσα στα χρόνια. Από τα κείμενα αυτά έμαθα τη Μάτση Χατζηλαζάρου και κατανόησα τον Μόραλη, τον Γκάτσο, τον Τσαρούχη.

Μέσα από τα κείμενα αυτά δημιούργησα την αγάπη για κείμενα που επισκέπτομαι πολύ συχνά: τους «Προσανατολισμούς» του Ελύτη, τα «Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή» του Ρίλκε, τον Κόντογλου σε κάθε γραμμή του. Μέσα από τα κείμενα αυτά χάραξα τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σ’ αυτό που είναι προϊόν υψηλού πολιτισμού και σ’ αυτό που είναι αγοραίο, χυδαίο. (Ας κάνουμε για παράδειγμα –καθώς και τα δύο κυκλοφόρησαν στην ίδια δεκαετία– μια αντιπαραβολή του Τέταρτου του Χατζιδάκι με το Κλικ του Κωστόπουλου.) Μέσα από αυτά τα κείμενα αγάπησα το ρεμπέτικο αλλά και το τραγούδι γενικά: «Πιστεύω πως το τραγούδι αποτελεί κοινωνικό λειτούργημα, γιατί το τραγούδι μας ενώνει μέσα σ’ έναν μύθο κοινό» έγραφε τότε ο Χατζιδάκις.

Ο Χατζιδάκις είναι ένα είδος δασκάλου, ένα είδος συντρόφου που σε μαθαίνει να σκέφτεσαι. Αν τυχόν κάποιοι από εμάς δεν έχουν σκύψει αρκετά βαθιά στη σκέψη του, ο τόμος «Ο καθρέφτης και το μαχαίρι» είναι μια πολύ καλή αρχή. Σύντομα θα επανακυκλοφορήσουν και τα «Σχόλια του Τρίτου», όπου η συζήτηση για μένα γίνεται ακόμα πιο προσωπική. Όμως αυτά θα τα πούμε μιαν άλλη φορά…

Έργο μεικτής τεχνικής του Γιώργου Φλωράκη για τη στήλη του Σημειώσεις Ενός Μονομανούς