ARTéfacts Ensemble: Ο Ιάννης Ξενάκης και οι νέοι συνθέτες

των Κωνσταντίνας Παπανικολάου και Ελένης Καπράλου

---

Για έβδομη συνεχόμενη χρονιά και λαμβάνοντας όλα τα υγειονομικά μέτρα, η συνεργασία της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση με το Πάντειο Πανεπιστήμιο είναι γεγονός! Η έβδομη συνάντηση των δύο Ιδρυμάτων γιορτάζει τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ιάννη Ξενάκη, με την οργάνωση ακόμη μιας «Γέφυρας Μουσικής πάνω από τη Συγγρού» να γίνεται συνεργατικά με φοιτήτριες και φοιτητές της κατεύθυνσης «Πολιτισμός και πολιτιστική διαχείριση» του Τμήματος Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου. Συντονίστρια του προγράμματος είναι η πιανίστρια και μουσικολόγος Λορέντα Ράμου.

Επικοινωνήσαμε με τους συνθέτες και μουσικούς της τέταρτης συναυλίας του προγράμματος: με δύο μέλη του συνόλου ΑRTéfacts, τον κλαρινετίστα Σπύρο Τζέκο και τον εκτελεστή κρουστών Κώστα Σερεμέτη, καθώς και τους συνθέτες και συνθέτριες Μηνά Μπορμπουδάκη, Αλέξανδρο Μαρκέα, Sarah Nemtsov και τη Μυρτώ Νιζάμη.

Ο Μηνάς Μπορμπουδάκης, αφού πήρε το πτυχίο πιάνου και αρμονίας στην Ελλάδα, συνέχισε τις σπουδές του στις Μουσικές Ακαδημίες του Μονάχου και του Αμβούργου. Η μουσική του συνδυάζει στοιχεία ελληνικής και αρχαίας ελληνικής μουσικής, τα οποία αποδίδονται με τεχνικές της δυτικοευρωπαϊκής δημιουργίας. Το έργο του «Unisono» για δύο κρουστούς θα κάνει πρεμιέρα στην Ελλάδα στη συναυλία.

«Δεν θέλω να εντάξω τη μουσική μου σε συγκεκριμένο είδος» ήταν από τα πρώτα πράγματα που μας είπε. Μοιράστηκε μαζί μας κάποιες από τις τεχνικές που χρησιμοποιεί, ενώ μας μίλησε και για τα συναισθήματά του κατά τη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας. «Το κάθε κορύφωμα, το κάθε διαφορετικό τμήμα, έχει διαφορετική συναισθηματική φόρτιση. Στο deadline υπάρχει φυσικά άγχος και αγανάκτηση...»

Συνεχίζοντας τη συζήτησή μας ο συνθέτης εξήγησε πως σημασία δεν έχει ποιους συνθέτες ακούει ο καθένας, αλλά το τι φιλτράρει από ένα συνθέτη του παρελθόντος. Θεωρεί πως ενασχόληση με τη σύνθεση σημαίνει απαραιτήτως και ενασχόληση με το παρελθόν. Ο ίδιος, από τους συνθέτες που ακούει και θαυμάζει, «παίρνει» τις τεχνικές τους.

Η συζήτησή μας γρήγορα έφτασε στο νέο έργο του, το «Unisono», που σημαίνει κυριολεκτικά «έχοντας τον ίδιο τόνο ή ήχο με κάτι άλλο». Με μουσικούς όρους, η λέξη σημαίνει ότι διαφορετικές φωνές ή όργανα παίζουν ακριβώς το ίδιο μέρος. Το έργο γράφτηκε το 2003 και, όπως υποδηλώνει ο τίτλος του, οι δυο κρουστοί ξεκινούν παίζοντας unisono για να διαφοροποιηθούν στη συνέχεια του έργου.

Στη συζήτηση μπαίνει αμέσως ο εκτελεστής κρουστών Κώστας Σερεμέτης, μέλος του ARTéfacts Ensemble, ο οποίος, ως ντουέτο με τον Θοδωρή Βαζάκα, θα παίξουν το κομμάτι στη συναυλία. Μας αναλύει τις δυσκολίες που εμφανίζει το «Unisono» από την εκτελεστική πλευρά, τη συνεργασία που απαιτεί ανάμεσα στους δυο κρουστούς. Υπογραμμίζει ιδιαίτερα τη δυσκολία της αρχής όπου οι δυο μουσικοί πρέπει να συντονίσουν απόλυτα το ρυθμό τους, δημιουργώντας και μια οπτική performance μέσω των απολύτως συμμετρικών ή ταυτόχρονων κινήσεών τους. Μιλώντας για τη σύγχρονη μουσική, εκφράζει την επιθυμία του να έρθει το ευρύ κοινό πιο κοντά στο άκουσμά της, καθώς πιστεύει πως η σύγχρονη μουσική αποτυπώνει τη σημερινή πραγματικότητα: «Η μουσική που γράφεται τώρα αντικατοπτρίζει την εποχή στην οποία δημιουργείται. Ναι, ακούμε Μπαχ και μας αρέσει ακόμη και σήμερα, έχει μια οικουμενικότητα, αλλά πότε γράφει ο Μπαχ; Δεν αφορά άμεσα αυτή την εποχή. […] Είτε μας αρέσει είτε όχι, η μουσική αυτή είναι. Δε μπορούμε να ξαναγράψουμε σαν τον Μπαχ. Μεταφέρουμε αυτό που βλέπουμε και που βιώνουμε σε αυτή τη μουσική».

Στη συνέχεια συνομιλήσαμε με τη συνθέτρια Μυρτώ Νιζάμη. Ξεκίνησε με μαθήματα πιάνου στον Βόλο όπου μεγάλωσε και, μετά την αποφοίτησή της από το Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας με ειδίκευση στη σύνθεση, έκανε μεταπτυχιακό στη σύνθεση στη Χάγη όπου και διαμένει.

Η Μυρτώ Νιζάμη, μιλώντας για τη σχέση της με τη μουσική, μας είπε: «Η μουσική εκφράζει κάτι που βιώνουμε όλοι». Θεωρεί τον ήχο μέσο επικοινωνίας με το κοινό, ενώ ο στόχος της για τη μουσική που δημιουργεί η ίδια, είναι η γεφύρωση του κενού μεταξύ μουσικών και κοινού, η επικοινωνία με τον κόσμο που δεν γνωρίζει μουσική.

Σε ερώτησή μας σχετικά με το πόσο την επηρέασαν τα ακούσματα του Ιάννη Ξενάκη στη σύνθεσή της, αναφέρθηκε σε συνάφεια των επιλογών της με αυτές του Ξενάκη, στα πολλά ηχοχρώματα που έχουν τα κρουστά και στους ήχους που δεν είχε ανακαλύψει μέχρι τώρα.

Το νέο έργο της, που είναι ανάθεση της Στέγης και που θα παιχτεί σε πρώτη εκτέλεση στη συναυλία, είναι ένα τρίο με κλαρινέτο και δύο σετ κρουστών και λέγεται «Beneath underbreathe», που σημαίνει για την ίδια «ένας μικρός ήχος κρυμμένος πολύ βαθιά».

Τελευταίος στη συζήτησή μας μπαίνει ο κλαρινετίστας Σπύρος Τζέκος, ο οποίος αρχικά μας σύστησε το όργανό του, το μπάσο κλαρινέτο, ένα όργανο το οποίο χρησιμοποιούν ιδιαίτερα οι συνθέτες τον 20ο αιώνα και 21ο αιώνα, με πολύ μεγάλη έκταση και μεγάλο εύρος ηχοχρωματικών δυνατοτήτων. Στη συνέχεια, μας μίλησε για το έργο της γερμανίδας συνθέτριας Sarah Nemtsov, «Implicated Amplification».

Στο έργο αυτό χρησιμοποιούνται τρεις μονάδες εφέ, παρόμοιες με αυτές των ηλεκτρικών κιθαριστών. Η συζήτηση σχετικά με τα πετάλια και τις λειτουργίες τους μας μαγνητίζει. Αναφερόμαστε στον τρόπο που τα χρησιμοποιεί η συνθέτρια, με δύο πεντάγραμμα, το ένα εκ των οποίων περιγράφει τι πρέπει να παίζει το μπάσο κλαρινέτο, ενώ το δεύτερο περιέχει όλες τις οδηγίες που αφορούν στα πετάλια.

Στην ερώτησή μας τι αισθάνθηκε όταν πρωτοάκουσε το έργο της Nemtsov, ο Σπύρος Τζέκος δεν μπορεί να κρύψει τον ενθουσιασμό του. Μας εξηγεί ότι προσπαθούσε για χρόνια να καλωδιώσει το κλαρινέτο και ξετρελάθηκε όταν άκουσε το έργο, καθώς αποτελεί ίσως το πρώτο κομμάτι που χρησιμοποιεί τρία διαφορετικά πετάλια και απευθύνεται σε ένα μουσικό εκτελεστή που ασχολείται κυρίως με σύγχρονη μουσική.

«Εκτελεστικά το κομμάτι έχει μια δυσκολία, […] αν και τεχνικά από νότες δεν είναι τόσο δύσκολο. Η δυσκολία εμπίπτει στο να μπορεί ο εκτελεστής να παίζει και ταυτόχρονα να παρακολουθεί και τη δεύτερη γραμμή που είναι όλες οι πληροφορίες που έχουν να κάνουν με τα πετάλια. […] Είναι πάρα πολλές οι πληροφορίες και είναι και λίγο ξένες για ένα συμβατικό μουσικό εκτελεστή που παίζει κλασικά κομμάτια», εξηγεί ο μουσικός.

Επικοινωνήσαμε διαδικτυακά με τους υπόλοιπους συνθέτες της συναυλίας, τη Sarah Nemtsov και τον Αλέξανδρο Μαρκέα. Η Sarah Nemtsov γεννήθηκε στο Oldenburg και διαμένει στο Βερολίνο. Ξεκίνησε μαθήματα μουσικής και σύνθεσης στα οκτώ της, ενώ στα 14 έμαθε να παίζει όμποε. Το έργο της διακρίνεται από την αλληλεπίδρασή του με τη λογοτεχνία αλλά και άλλες μορφές τέχνης. Το πιο πρόσφατο έργο της αποτελεί συνδυασμό κλασικής μουσικής και μουσικού θεάτρου.

Μιλώντας για το έργο της, Implicated Amplification, η συνθέτρια εξηγεί πως το κομμάτι αποτελεί μέρος ενός μεγαλύτερου κύκλου ο οποίος ξεκινάει από το Zimmer I-III (Rooms I-III). Στόχος της συνθέτριας ήταν να δημιουργήσει ένα κομμάτι όπου ο εκτελεστής έχει πολλά να κάνει, όχι μόνο με τα χέρια αλλά και με τα πόδια του, δημιουργώντας έτσι κάτι σαν χορογραφία. Εμπνεύστηκε από παρτιτούρες του Μπαχ, προσπαθώντας να δημιουργήσει ένα κλειστοφοβικό συναίσθημα, με τον κλαρινετίστα να «χτίζει» το δικό του χώρο μέσα από τα εφέ των πεταλιών.

Η Nemtsov περιγράφει τη μουσική ως «[τον] αέρα που χρειάζομαι για να αναπνέω». Μιλώντας για την δημιουργική της διαδικασία, περιγράφει την ίδια τη διαδικασία ως εμπόδιο. Μας εξηγεί πως όλα ξεκινούν με αναφορές και πηγές έμπνευσης, οι οποίες θα μπορούσαν να προέλθουν από οπουδήποτε, αλλά συχνά πηγάζουν από το έργο της μητέρας της, Elisabeth Naomi Reuter, η οποία ήταν ζωγράφος. Μετά από αυτό το πρώτο στάδιο ακολουθεί πολλή σκέψη, μια προσπάθεια να βρει ένα όραμα για το κομμάτι. Στη συνέχεια, υπάρχει πολλή δουλειά, αρχικά προσπαθώντας να «καταλάβει» το κομμάτι, να ψάξει βαθύτερα, να το δουλέψει ξανά και ξανά μέχρι στο τέλος να καταφέρει να το ολοκληρώσει. Αναφορικά με τα συναισθήματά της κατά τη δημιουργική διαδικασία, μας εξηγεί πως συνήθως είναι πολλά ταυτόχρονα, πολλές φορές αντιθετικά μεταξύ τους, «από την ευφορία, στην αμφιβολία, στην απόγνωση, ακόμη και θυμό».

Στην ερώτησή μας για τη σχέση της με τον Ξενάκη, η Nemtsov μας εξηγεί πόσο σημαντικός υπήρξε ο Έλληνας συνθέτης για εκείνη. Θυμάται το πρώτο κομμάτι του που άκουσε, τις «Μεταστάσεις», όταν ήταν ακόμη μικρή. Εκφράζει την αγάπη και το θαυμασμό προς τον Ξενάκη, τους αρχαϊκούς, δυναμικούς του ήχους. Αναφέρει ως αγαπημένο της το έργο για τσέμπαλο Naama, το οποίο συνδέει με μια γλυκιά ανάμνηση: τον μεγαλύτερο γιο της να χορεύει στον ήχο του κομματιού όταν ήταν ενάμισι έτους.

Ο Αλέξανδρος Μαρκέας γεννήθηκε το 1965 στην Αθήνα, σπούδασε πιάνο στο Εθνικό Ωδείο και συνέχισε ως πιανίστας και συνθέτης στο Ανώτατο Εθνικό Ωδείο του Παρισιού, όπου σήμερα διδάσκει αυτοσχεδιασμό. Ο Μαρκέας αναζητεί την έμπνευση σε χώρους έξω από τη μουσική και πιο συγκεκριμένα στη λογοτεχνία, την ποίηση, το σινεμά και σε σειρές, στη φιλοσοφία αλλά και την πολιτική. Αναγνωρίζει συγγραφείς όπως ο Μπόρχες, ο Ντέρεκ Γουόλκοτ, και κινηματογραφιστές όπως ο Ζαν Λυκ Γκοντάρ και ο Όρσον Γουέλς, ως μεγάλες πηγές έμπνευσης. Από τους μεγάλους συνθέτες επηρεάζεται κυρίως όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο συνδυάζουν την μουσική τους γλώσσα με την φόρμα. Ακούει και μελετάει μέχρι σήμερα τις μουσικές του Μάλερ, του Στραβίνσκι και του Μπάρτοκ.

«Για εμένα η μουσική είναι ένας τρόπος να ομορφύνει κάνεις τη ζωή και να πλησιάζει τους ανθρώπους. Αν κάποια συμβολή υπάρχει, πρέπει να είναι σε αυτά τα πλαίσια. Αυτό που θέλω, είναι να μεταφέρω την αγάπη που έχω για την μουσική κάνοντας καινούργιες συνθέσεις. Προσπαθώ να βρω μία μουσική γλώσσα που να μιλάει για τη μουσική, που να μιλάει για τα στοιχεία που την καταρτίζουν, και μετά προσπαθώ να τα κάνω να ακούγονται με διαφορετικό τρόπο αλλά πάντα με την ίδια συναισθηματική φόρτιση», εξηγεί ο συνθέτης για το έργο του.

Μιλώντας για τη δημιουργική του διαδικασία, καταλαβαίνουμε πόσο βασικός είναι για τον συνθέτη ο αυτοσχεδιασμός. Αρχικά στο πιάνο και έπειτα στον υπολογιστή, στόχος του είναι να δημιουργήσει μουσικούς κόσμους ζωντανούς, που κινούνται και μεταλλάσσονται συνεχώς. Τα συναισθήματά του κατά την δημιουργική διαδικασία σχετίζονται με το άγχος και την αγωνία για το πως θα μπορέσει να αποτυπώσει με τον καλύτερο τρόπο αυτό που έχει στο μυαλό του.

Συζητώντας για τον Ξενάκη και το έργο του, ο Μαρκέας θυμάται πως το πρώτο έργο του που άκουσε ήταν οι Νύχτες για 12 φωνές. Φέρνει στη μνήμη του τη συγκίνηση που ένιωσε μέσω της συναισθηματικής φόρτισης των κραυγών και γενικότερα της δομής του κομματιού. Θαυμάζει ιδιαίτερα τον τρόπο με τον οποίο ο Ξενάκης δημιουργεί ένα ήχο που πάλλεται και κρατάει την προσοχή του ακροατηρίου.

Συζητώντας για το έργο της συναυλίας «Trois clins d'œil rythmés», για κλαρινέτο και ηλεκτρονικά ο συνθέτης μας εξηγεί τη σημασία που είχε για εκείνον η σύνδεση του κλαρινέτου με το κλαρίνο της δημοτικής μουσικής. Στο έργο, προσπαθεί με τα ηλεκτρονικά να δημιουργήσει γύρω από το όργανο ένα σύνολο άλλων κλαρινέτων και πνευστών οργάνων που το συνοδεύουν και αντιδρούν στις προτάσεις του.

Πέρα από τα έργα των παραπάνω συντελεστών, στην συναυλία θα ακουστούν το έργο του Morton Feldman «Bass Clarinet and Percussion» (1981), για μπάσο κλαρινέτο και κρουστά και φυσικά ένα από τα πολύ γνωστά έργα του Ιάννη Ξενάκη, το «Concret PH», για μαγνητοταινία.

Ολοκληρώνοντας, και έχοντας μιλήσει με όλους τους συντελεστές της συναυλίας, είναι εμφανής η αγάπη τους για τη σύγχρονη μουσική και ιδιαίτερα για τον Ξενάκη. Κοινό τους χαρακτηριστικό είναι το πάθος τους για τη μουσική. Στη συναυλία της Παρασκευής 4ης Μαρτίου μας καλούν για να το μοιραστούν μαζί μας.