Lamenta: Η ιαματική θρηνωδία της Ξανθούλας Ντακοβάνου

Πριν από περίπου μια εικοσαετία η (τότε φοιτήτρια ιατρικής) Ξανθούλα Ντακοβάνου ζήτησε να με συναντήσει, με μια αίσθηση προσμονής στο αίτημα της αυτό, με αντικείμενο το πρωτοποριακό για την εποχή εκείνη θέμα της θεραπευτικής αξίας της μουσικής. Μου εξήγησε ότι αφορμή της συνάντησης μας ήταν η ανακάλυψη (πρώτη έκδοση τότε) του βιβλίου μου με τίτλο «Η μουσική ως φάρμακο» το οποίο κρατούσε στα χέρια της όταν με συνάντησε. Ήθελε να μάθει με ποιον τρόπο θα μπορούσε ίσως να σπουδάσει και να προσεγγίσει βαθύτερα το αντικείμενο αυτό. Η (αξέχαστη και σε εμένα) συνάντηση εκείνη πραγματοποιήθηκε τελικά και αυτό που διαπίστωσα από την πρώτη στιγμή ήταν η έντονη θετική ενέργεια, το πάθος για την τέχνη της μουσικής, η ορμητική καλλιτεχνική φύση και η στοχοπροσήλωση στο όραμα που είχε αρχίσει να φτιάχνει στο μυαλό της μια νεαρή φοιτήτρια το οποίο έγινε στη συνέχεια ο δικός της δρόμος. Ξαναβρεθήκαμε με την Ξανθούλα μετά από πάρα πολλά χρόνια όταν είχε πλέον διαγράψει μια μεγάλη πορεία ακολουθώντας με πάθος και συνέπεια το αρχικό της όραμα. 

Η Ξανθούλα Ντακοβάνου εκτός από γιατρός (πτυχιούχος ιατρικής σχολής του ΕΚΠΑ) είναι σήμερα αναγνωρισμένη Μουσικοθεραπεύτρια (ΜΑ) (Πανεπιστήμιο Σορβόννης Παρίσι 5) και Διδάκτωρ Ψυχανάλυσης και Ψυχοπαθολογίας πάνω στο ιδιαίτερο αντικείμενο «Μουσική και Ψυχανάλυση» (Πανεπιστήμιο Σορβόννης Παρίσι 7). Είναι επίσης μουσικός (τραγουδίστρια) και συνθέτιδα με διεθνή καριέρα, έχοντας στο ενεργητικό της 3 προσωπικούς δίσκους που έχουν εκδοθεί στο Παρίσι και 13 δίσκους ως προσκεκλημένη ερμηνεύτρια ανά την Ευρώπη. Το ιδιαίτερο ρεπερτόριο που τραγουδάει είναι οι φωνητικές παραδόσεις της Ελλάδας, των Βαλκανίων και της Μεσογείου και η συνθετική της δραστηριότητα βασίζεται στη νέα μουσική δημιουργία με βάση αυτές τις παραδόσεις. Έχει επίσης πολυετή παιδαγωγική εμπειρία πάνω σε αυτή τη φωνητική διδασκαλία. Η Ξανθούλα έχει γράψει αρκετά επιστημονικά άρθρα στα ελληνικά, γαλλικά και αγγλικά γύρω από τα αντικείμενα «Φωνή και Ψυχανάλυση» και «Μουσική και Ψυχανάλυση». Διδάσκει φωνή και μουσικοθεραπεία στα Πανεπιστήμιο Σορβόννης Παρίσι 5 (Μάστερ Μουσικοθεραπείας) καθώς και στο Ινστιτούτο Μουσικοθεραπείας της Ναντ Γαλλίας και διευθύνει καλλιτεχνικά το μουσικό κομμάτι της εταιρίας Μούσα (Αθήνα).

Βρεθήκαμε πρόσφατα με αφορμή τον εξαιρετικό τελευταίο της μουσικό δίσκο με τίτλο Lamenta μια πολυεθνική μουσική παραγωγή που δημιουργήθηκε για το ομώνυμο έργο σύγχρονου χορού των χορογράφων Koen Augustijnen και Rosalba Torres Guerrero (Cie Siameze, Βέλγιο) και προέκυψε μετά την συγκλονιστική γνωριμία τους με την ηπειρώτικη μουσική παράδοση, κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ Κεράσοβο στην Ήπειρο. Η Ξανθούλα Ντακοβάνου ως συνθέτρια, τραγουδίστρια και αναλαμβάνοντας την καλλιτεχνική διεύθυνση του εγχειρήματος ηχογράφησε τελικά το έργο στην Αθήνα (από την ΜΟΥΣΑ για την Cie Siamese) με την συμμετοχή 16 καταξιωμένων μουσικών τόσο από τον χώρο της παραδοσιακής ελληνικής σκηνής όσο και από τον χώρο της world jazz. H βασική πηγή έμπνευσης του έργου Lamenta (μτφρ. θρήνος, πένθος, θρηνωδία) είναι το ηπειρώτικο μοιρολόι και διερευνά όλες εκείνες τις ψυχικές καταστάσεις που σχετίζονται με μια μεγάλη απώλεια ή αποχωρισμό. Σε όλους τους μεγάλους πολιτισμούς υπάρχουν μουσικές τελετουργίες που συνοδεύουν το πένθος και επιτρέπουν το μοίρασμα του πόνου και την συλλογική του έκφραση με σκοπό να μπορέσει τελικά ο άνθρωπος να απελευθερωθεί από τον πόνο, να επουλώσει, να ιαθεί με μια ευρύτερη έννοια. Η μουσική δραματουργία του Lamenta ξεκινάει μέσα από προσπάθεια αναβίωσης του μοιρολογιού στην παραδοσιακή του φόρμα αλλά στη συνέχεια γλιστράει σταδιακά σε μια σύγχρονη μουσική φόρμα με στοιχεία post rock και free jazz, έτσι οδηγείται η αρχική ιδέα σε μια επιτυχημένη σύνδεση με το σήμερα.

Το ηχητικό αποτέλεσμα της ανάμειξης-στο Lamenta-μουσικών στοιχείων διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης γεννάει τελικά ένα «ομογενές» μείγμα και αναδίδει μια «ενότητα μουσικού ήθους» που ξεκινάει από τα βάθη της ιστορίας και προσγειώνεται στο σήμερα, αποδεικνύοντας έτσι την αναβάπτιση της παράδοσης σε κάτι που εξακολουθεί να είναι ζωντανό. Οι ερμηνείες της Ξανθούλας Ντακοβάνου σε όλα τα κομμάτια που μετέχει στο δίσκο είναι μοναδικές, υπάρχουν στιγμές που θαρρώ η φωνή της παραπέμπει στις Βακχικές Μαινάδες. Εκστασιακή ερμηνεία. Αγία και μαζί Ιερή και Δαιμονική ως να μετέχει σε ένα γνήσιο παγανιστικό Διονυσιακό Δρώμενο. Τη φωνή της Ξανθούλας πλαισιώνουν άψογα όλοι οι μουσικοί εκτελεστές ζωγραφίζοντας ένα εντελώς φρέσκο και άχρονο ηχητικό τοπίο. Ένα ανάλογο αίσθημα άχρονου-παγανιστικού ηχητικού τοπίου ένοιωσα όταν είχα ακούσει για πρώτη φορά την «Ιεροτελεστία της Άνοιξης» του Igor Stravinsky.  

Ακολουθεί αναλυτικά, σε μορφή ερωταποκρίσεων, μια μικρή συζήτηση που είχα για το έργο Lamenta με την Ξανθούλα Ντακοβάνου:

Οι συνθέσεις σου  στο δίσκο είναι original ή βασίζονται σε παραδοσιακές μελωδίες που έχουν γίνει παραλλαγές;

Ο στόχος μας ήταν, τόσο στο δικό μου μουσικό έργο όσο και στο χορευτικό έργο των βέλγων χορογράφων Koen Augustijnen και Rosalba Torres Guerrero, να ξεκινήσουμε από τις ηπειρώτικες παραδοσιακές φόρμες και να έρθουμε σιγά σιγά στο σήμερα. Έτσι ο δίσκος ξεκινάει από την ορχήστρα του Νίκου Φιλιππίδη που ερμηνεύει τα κομμάτια εντελώς παραδοσιακά και σιγά σιγά βάζουμε σύγχρονα στοιχεία στην ενορχήστρωση  (π.χ. Μαριόλα, Βλάχα) για να καταλήξουμε στο τέλος σε διασκευές με στοιχεία ροκ και world jazz, που έχουν έντονο το κομμάτι του αυτοσχεδιασμού - μεταξύ άλλων από τον ιδιαίτερο καλεσμένο μας γάλλο μουσικό της jazz Magic Malik (φλάουτο, φωνή). Κάποια κομμάτια είναι νέες συνθέσεις, εμπνευσμένες από αντίστοιχα παραδοσιακά (Την άμμον άμμο, Λεβέντης, Ζωή).

Ο μουσικολόγος Stephen King έχει γράψει ένα πολύ δημοφιλές βιβλίο για τις ιαματικές δυνάμεις της ηπειρώτικης μουσικής, προφανώς το έχεις εντοπίσει, με τίτλο «Ηπειρωτικό μοιρολόι». Με ποιο τρόπο πιστεύεις ότι η μουσική αυτή γίνεται θεραπευτική. Μήπως είναι η ευρύτερη έννοια της τελετουργίας που είναι θεραπευτική και όχι μόνον η μουσική;

Θεωρώ ότι η ηπειρώτικη μουσική έχει μια κοινωνική-θεραπευτική διάσταση. Κάθε πανηγύρι είναι μια τελετουργία ανθρώπινης συνεύρεσης και μοιράσματος ψυχής. Άλλωστε στην Ήπειρο, το πανηγύρι αρχίζει και τελειώνει με μοιρολόι! Μεγάλο κομμάτι του παραδοσιακού ρεπερτορίου της Ηπείρου είναι αφιερωμένο στο μοιρολόι επειδή η κοινωνία αυτή ήταν πονεμένη λόγω της ιδιαίτερης ιστορίας της τους τελευταίους αιώνες. Στο δίσκο κάναμε την επιλογή να συμπεριλάβουμε τραγούδια που δεν αναφέρονται μόνο στο φυσικό θάνατο αλλά και στον ξεχωρισμό και τον ξεριζωμό, τα οποία «θεράπευαν» την κοινωνία αυτή από τις πληγές που άφηνε ο χαμός των παιδιών της. Επιπλέον, η ιδιαίτερη δομή της ηπειρώτικης πολυφωνίας-με έναν «παρτή» (σολίστ τραγουδιστή) που εκφράζει φωνητικά τον πόνο ψυχής του πλαισιωμένος από πολλούς «ισοκράτες» οι οποίοι τον στηρίζουν, είναι μια μουσική δομή που ευνοεί το μοίρασμα του ατομικού πόνου στην κοινότητα και επομένως είναι θεραπευτική.

Η μουσική αυτή παράδοση έχει συνδεθεί με τον τρόπο ζωής, κοντά στη φύση, χαλαρά, χωρίς άγχος. Μπορεί να πετύχει την λειτουργία της σε ένα σύγχρονο αστικό περιβάλλον όταν ο Νους στο αστικό περιβάλλον σήμερα έχει πολύ μεγάλη περίσπαση;

Οι ήχοι της ηπειρώτικης μουσικής είναι πράγματι παρμένοι από τη φύση, όμως το περιεχόμενό της εκφράζει πολύ λειτουργικά τον ψυχικό πόνο αυτής της κοινωνίας, με σκοπό τη λύτρωσή της από αυτόν. Με το δίσκο αυτό θέλαμε, μεταξύ άλλων, να τονίσουμε τη σημασία του ψυχικού χώρου που παίρνει κανείς για να θρηνήσει τις εκάστοτε απώλειές του με το μοιρολόι, με το θρήνο. Ο τελετουργικός αυτός χώρος δημιουργείται άριστα με τη μουσική, η οποία βοηθάει τον άνθρωπο να βαδίσει από τον υποκειμενικό πόνο που βιώνει προς την κάθαρση και να επιστρέψει πάλι στη ζωή. Στη σύγχρονη αστική ζωή δεν παίρνουμε πια αυτό το χώρο. 

Η μουσική του Lamenta είναι για εμένα ένα κάλεσμα, μια αφορμή να θρηνήσουμε ο καθένας χωρίς ενοχή και με μοίρασμα προς την κοινότητα τις προσωπικές μας απώλειες, ώστε να μη μας βαραίνουν πια και να μπορέσουμε να ζήσουμε τη ζωή μας γλεντώντας ! Θεωρώ ότι το έργο είναι ιδιαίτερα επίκαιρο στους σύγχρονους καιρούς της πανδημίας, όπου ο καθένας μας καλείται να θρηνήσει τις προσωπικές του απώλειες, που δεν έχουν να κάνουν μόνο με ανθρώπους που ενδεχομένως να χάνουμε αλλά και με τον τρόπο ζωής, τις συνήθειες και τις ελευθερίες που στερούμαστε καθημερινά.

Οι συντελεστές του έργου Lamenta

Ξανθούλα Ντακοβάνου: Μουσική Καλλιτεχνική Διεύθυνση, φωνή

Ειδικοί καλεσμένοι στη μουσική : Νίκος Φιλιππίδης (κλαρίνο) και Magic Malik (φλάουτο, φωνή) και οι Κλέων Αντωνίου (ηλεκτρική κιθάρα, φωνή), Σόλης Μπαρκής (κρουστά), Δημήτρης Μπρέντας (κλαρίνο, καβάλ), Ουρανία Λαμπροπούλου (σαντούρι), Κώστας Φιλιππίδης (λαούτο, φωνή), Λευκοθέα Φιλιππίδη (φωνή), Αυγερινή Γάτση (φωνή), Δημήτρης Κατσούλης (βιολί), Στέφανος Φίλος (φωνή), Αλέξανδρος Ριζόπουλος (κρουστά, φωνή), Παναγιώτης Κατσικιώτης «Τσίκο» (τύμπανα), Αντώνης Μαράτος (μπάσο), Θανάσης Τζίνας (φωνή). Γιώργος Ντακοβάνος: μείξη, Γιάννης Χριστοδουλάτος: mastering, Ηχογράφηση: Studio SYN ENA, Παραγωγή : ΜΟΥΣΑ

(Για το έργο σύγχρονου χορού Lamenta /Siamese Cie) :

Koen Augustijnen, Rosalba Torres Guerrero: Σύλληψη, χορογραφία

Ξανθούλα Ντακοβάνου: Μουσική καλλιτεχνική διεύθυνση

Τζωρτζίνα Κακουδάκη, Guy Cools: Δραματουργία

Και οι χορευτές Ταξιάρχης Βασιλάκος, Πετρίνα Γιαννάκου, Λαμπρινή Γκόλια, Χριστιάνα Κοσιάρη, Αθηνά Κυρούση, Δάφνη Σταθάτου, Αλέξανδρος Σταυρόπουλος, Κωνσταντίνος Χαιρέτης, Σπυρίδων Χρηστάκης «Στακ».