Η Α.V. στην πρόβα (και στη συναυλία) με τον Daniel Barenboim

Η ώρα είναι 11 το πρωί, κάθομαι σε μία θέση στην άδεια αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης του Μεγάρου Μουσικής και απολαμβάνω το αποκλειστικό προνόμιο ακρόασης της πρόβας ενός από τους σημαντικότερους ανθρώπους της μουσικής, του Daniel Barenboim, να διευθύνει μία από τις καλύτερες ορχήστρες στον κόσμο, τη Staatskapelle Berlin.

Εύχομαι να ήξερα γερμανικά για να καταλαβαίνω τι λέει ο μαέστρος στους μουσικούς του κάθε φορά που τους διακόπτει. Άλλοτε τους σταματάει απότομα, μόλις αρχίζουν τη μουσική φράση, άλλοτε τους διακόπτει στη μέση, τους εξηγεί, τραγουδάει πώς θέλει να ακουστεί περιγράφοντας και με τα χέρια, κι εκείνοι δοκιμάζουν, φωνάζει ξαφνικά «stop!!!», κάποιες φορές τους ακούει τι έχουν να του πουν, κι όταν είναι ευχαριστημένος τους αφήνει να παίζουν – μέχρι που το σήκωμα του χεριού του σηματοδοτεί το τέλος. Τότε, αυτός ο τόσο γεμάτος ήχος της ορχήστρας που μπαίνει μέσα σου και σε πλημμυρίζει, φυλλορροεί ασύντακτα μέχρι να διαλυθεί στη σιωπή, όσο εκείνος γυρνάει τις σελίδες από τις παρτιτούρες πηγαίνοντας στο επόμενο σημείο.

Κάνουν ένα πέρασμα της Πρώτης συμφωνίας του Σούμαν, μετά διάλειμμα, και θα συνεχίσουν με την Πρώτη Συμφωνία του Μπραμς, τις δύο συμφωνίες που θα παίξουν το πρώτο από τα τέσσερα συνολικά βράδια που θα ερμηνεύσουν τα 4 ζευγάρια συμφωνιών των δύο συνθετών στο Μέγαρο Μουσικής, εναρκτήριο σταθμό της μεγάλης ευρωπαϊκής τους συναυλίας.

Μαζί τους έχει έρθει και όλο το crew της ορχήστρας, κάμερες και φωτογράφοι, μια που εδώ, στην Αθήνα, θα φτιάξουν το promo για την προώθηση της περιοδείας που θα παίζεται σε όλα τα διεθνή μέσα. Δεν το λες και λίγο, μια πραγματικά χρυσή ευκαιρία να προβληθεί η χώρα μας σε ένα από τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά γεγονότα της χρονιάς παγκοσμίως.

Στο διάλειμμα έχω την ευκαιρία, την τύχη θα έλεγα, πιο σωστά την τιμή, να τον συναντήσω από κοντά, καθώς βγαίνει για να δώσει μια προγραμματισμένη συνέντευξη στη Ματίνα Καλτάκη για το βραδινό δελτίο ειδήσεων της δημόσιας τηλεόρασης. Όταν μας βλέπει λέει «Καλά Χριστούγεννα!» σε θεατρικό τόνο και άπταιστα ελληνικά και γελάμε. Μου είναι ήδη οικείος έχοντάς τον παρακολουθήσει στα βίντεο, και από κοντά η συνολική μου αίσθηση επιβεβαιώνεται. Είναι γλυκύτατος, έχει χιούμορ, μια απλότητα στην επαφή του με τους ανθρώπους και σε κοιτάει με αυτό το βαθύ, ζεστό βλέμμα που σου απευθύνεται.

Μας λέει ότι η πρώτη του φορά που ήρθε στην Ελλάδα ήταν το 1954, «όταν η γιαγιά μου ακόμα δεν είχε πεθάνει», γνώρισε τον Καζαντζάκη, «όταν μεγάλωσα και το συνειδητοποίησα ήταν για μένα ουάου…», την πριγκίπισσα Σοφία, τους γονείς της και την αδερφή της Ειρήνη που έπαιζε πιάνο, και ότι έχει πολλές όμορφες αναμνήσεις από τη χώρα μας. Χαίρεται πολύ που είναι στην Ελλάδα, όσο για τον ήχο της αίθουσας, όταν τον ρωτάει ο επικεφαλής του Γραφείου Τύπου Αντώνης Στεφάνου, απαντάει χαριτολογώντας «wonderful! when it’s empty is wonderful, but I have to see when it’s full!». Θα το διαπιστώσει σίγουρα το βράδυ, η Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών φημίζεται διεθνώς για την απαράμιλλη ακουστική της, ειδικά όταν γεμίζει με κόσμο.

Κάνουν τη μίνι συνέντευξη μπροστά στην κάμερα, μιλάει για το ρεπερτόριο, γιατί Σούμαν και Μπραμς, «οι δύο κύκλοι των 4 συμφωνιών του Σούμαν και του Μπραμς είναι η κύρια συνεισφορά του ρομαντισμού εκείνης της περιόδου». Ξεχωρίζω αυτό που λέει, ότι ένας τρόπος να κρίνει κανείς τους συνθέτες είναι η ιστορική τους σημασία. «Αν ο Μπετόβεν δεν είχε έρθει ποτέ στον κόσμο, όπως και ο Βάγκνερ, η μουσική δεν θα ήταν η ίδια· ενώ, αν δεν είχε έρθει π.χ. ο Μέντελσον, το ρεπερτόριο θα ήταν μεν πιο φτωχό αλλά η μουσική ιστορία δεν θα ήταν διαφορετική. Ο Σούμαν ήταν η γέφυρα στη γερμανική μουσική από τον Μπετόβεν στον Βάγκνερ – όχι τόσο ο Μπραμς, που ήταν πιο συντηρητικός με διάφορους τρόπους, ωστόσο μαζί με τον Βάγκνερ προετοίμασαν τον δρόμο για τον Σένμπεργκ».

Λέει ότι οι μουσικοί της ορχήστρας είναι όλοι εξαιρετικοί κι ότι αυτός είναι εκεί για να τους κατευθύνει, ότι η Ορχήστρα έχει έναν πολύ δικό της ξεχωριστό ήχο, ιδρύθηκε πριν από 450 χρόνια «δεν έχουμε βέβαια κανέναν από εκείνη τη φουρνιά» (γελάει), γηραιότερη και από τον Μότσαρτ, «όταν την ανέλαβα το 1991, όλοι οι μουσικοί ήταν από την πρώην Ανατολική Γερμανία, εκτός από έναν Τσέχο, ο μοναδικός που έχουμε ακόμα μαζί μας, και αρκετά μεγαλύτεροι σε ηλικία. Τώρα οι περισσότεροι είναι πολύ νέοι και από πολλές εθνικότητες». Δεν έχει πολύ χρόνο, ξέρει ότι είναι κι αυτό ένα κομμάτι της δουλειάς, η επαφή με δημοσιογράφους, και αν τον κερδίσεις μπορεί να σου πει πολλά, αλλά έχει το μυαλό του στην πρόβα, προτεραιότητα έχει η μουσική. Είναι 79 χρονών, και το πρόγραμμά του είναι εξαιρετικά απαιτητικό.

Ξαναμπαίνουμε στην Αίθουσα και έχω την ευκαιρία να σκεφτώ όσα έχω μάθει από εκείνον ακούγοντάς τον. Ο ίδιος όπως και οι μουσικοί είναι ντυμένοι κάζουαλ, η όλη εικόνα έχει μια ασυνήθιστη για ορχήστρα ποικιλομορφία, όπως ασυνήθιστο είναι το να ακούς τις μουσικές φράσεις να γεννιούνται και να διαλύονται άτσαλα – και τι φράσεις! Ο Μπάρενμπόιμ λέει ότι το πιο υπέροχο πράγμα με τη μουσική είναι αυτό που συμβαίνει όταν παίζεις για το κοινό, όταν κάτι γεννιέται από τη σιωπή, ξεκινάει και διαρκεί μέχρι να τελειώσει. «Όπως ένας άνθρωπος γεννιέται από το τίποτα, ζει και πεθαίνει», χρησιμοποιεί τη μουσική σαν μια μεταφορά για τη ζωή. Και δίνει πολύ μεγάλη σημασία στη σιωπή μέσα στη μουσική, στο πώς η μουσική αναπνέει, πώς από κάτι απαλό έρχεται μια δυνατή στιγμή, σε μια οριζόντια διαδοχή μια κάθετη ένταση που σπάει τη ροή, και τότε σε σένα που ακούς έρχεται σαν σοκ ο ήχος και σε χτυπάει εσωτερικά.

Όλα αυτά μαθαίνεις να τα ακούς στην ορχήστρα, όπως και τον ρυθμό που έχει μέσα του, κι αυτή τη συγκινητική αφοσίωση και μια απίστευτη ευαισθησία στην ερμηνεία, σαν η μουσική να είναι εγκατεστημένη μέσα του. Στο μεταξύ η ακρόαση στην πρόβα είναι μαγική, η αρμονική δύναμη του ήχου που σπάει σε κομμάτια, που αναδύεται και σβήνει ασύντακτα ξανά και ξανά. Κι όταν τελειώνουν, απλά σηκώνεται και φεύγει. Τότε κάθε αρμονία εξαφανίζεται, μια ορχήστρα που δεν παίζει συντεταγμένα υπό τον μαέστρο είναι το πιο θορυβώδες πράγμα στον κόσμο, οι μουσικοί δοκιμάζουν τα όργανά τους, άλλοι μιλούν, ένα σμήνος από ήχους φτιάχνει μια αξιοπρόσεκτη φασαρία, που σε κάνει να εκτιμήσεις πώς από τόσα όργανα και συστάδες οργάνων, βγαίνει ένα πράγμα ΕΝΑ, τόσο υπέροχο και μοναδικό. Δεν υπάρχει υψηλότερη μουσική έκφραση από μία ορχήστρα που ερμηνεύει μία συμφωνία, έναν από τους ανεκτίμητους θησαυρούς του κλασικού ρεπερτορίου.

Το βράδυ έρχεται η στιγμή που θα το ζήσουμε. Ο κόσμος έχει κάτσει στις θέσεις του, και χειροκροτεί όταν οι μουσικοί βγαίνουν με τα μαύρα τους επίσημα ενδύματα, σε απόλυτη ομοιομορφία πια, πηγαίνοντας στις δικές τους θέσεις για να περιμένουν τον μαέστρο.

Μεσολαβεί μια αναπάντεχη, πολύ δυνατή, σχεδόν ιερή στιγμή. Τον λόγο παίρνει η Διευθύντρια Προβολής και Επικοινωνίας του Μεγάρου, Ελένη Διδασκάλου, που μας ανακοινώνει ότι η συναυλία είναι αφιερωμένη στη μνήμη της Φώφης Γεννηματά και ότι μέρος των εσόδων θα πάνε στην Κιβωτό του Κόσμου. Είναι η ημέρα της κηδείας της. Μας ζητάει να κάνουμε ενός λεπτού σιγή για να την τιμήσουμε, κοινό και ορχήστρα σηκωνόμαστε όρθιοι και μια απόλυτη σιγή γεμίζει την αίθουσα και μας υποβάλλει τη συγκίνηση. Ο Ντάνιελ Μπάρενμπόιμ, που τον φαντάζομαι να στέκεται με σεβασμό μαζί μας στα παρασκήνια, βγαίνει και η αίθουσα σείεται από τα χειροκροτήματα, χειροκροτούμε με πάθος έναν ζωντανό θρύλο της μουσικής που θα παίξει για εμάς, και σκέφτομαι αυτή τη μετάβαση από το πένθος στη ζωή, ότι η ζωή έχει αυτή την αστείρευτη δύναμη να συνεχίζει – κάτι που γνωρίζει καλά και ο μαέστρος μας.

Βλέπω αυτή την αυτοπεποίθηση για την οποία μιλάει όταν λέει ότι ένας μουσικός πρέπει να συνδυάζει δύο αντίθετα πράγματα, κάτι ανθρωπίνως καθόλου εύκολο: να είναι πάρα πολύ σεμνός και ταπεινός όταν σκύβει στη μουσική για να την ερμηνεύσει, και την ίδια στιγμή να έχει μια τρομερή αυτοπεποίθηση για να μπορεί να εκφραστεί ειδικά όταν παίζει στο κοινό.

Μας κάνει νάζια, ζητάει πιο πολύ χειροκρότημα πριν καν ξεκινήσει και εμείς του το δίνουμε – σαν να γνωρίζουμε ήδη από πριν πως πρόκειται να ζήσουμε μια αξέχαστη εμπειρία. Βλέπω όμως και την αφοσίωση, τη σεμνότητά του, βλέπω το δέσιμό του με την Ορχήστρα, στα πιο ήσυχα μέρη οι κινήσεις του είναι απαλές, μίνιμαλ, στα έντονα στιβαρές και με έναν χαρακτήρα που αποπνέει την ένταση του ήχου. Βλέπω και, κυρίως, ακούω.

Από τη στιγμή που πήρε τη θέση του στο πόντιουμ, μέχρι που η μουσική τελείωσε, μία φορά παίζοντας την 1η συμφωνία του Σούμαν και μετά το διάλειμμα την 1η του Μπραμς, ζήσαμε  τη μυσταγωγία της μεγάλης μουσικής on stage που αρχίζει, διαρκεί και τελειώνει.

Παρότι ήμουνα και στην πρόβα, δεν έχω ακούσει ξανά τέτοιο ήχο, με τέτοια δύναμη και αρμονία, ήταν στιγμές που σε ξάφνιαζε, σου δημιουργούσε ένα σκίρτημα, και προσπαθούσες να μείνεις συγκεντρωμένος, προσηλωμένος στη στιγμή για να μη χάσεις τίποτα, να ανταποδώσεις την αφοσίωση με αφοσίωση. Kαι τότε η απόλαυση δεν συγκρίνονταν με τίποτα.

Ακούσαμε περίπου ό,τι καλύτερο μπορεί κανείς να ακούσει σήμερα στον κόσμο, ζωντανά, ήταν μια ιστορική συναυλία κι όσοι την παρακολουθήσαμε ήμασταν μέρος της. Ακολουθούν άλλες τρεις τέτοιες βραδιές. Νομίζω δεν μας δίνονται συχνά ευκαιρίες σαν κι αυτή για να νιώσουμε το μεγαλείο της μουσικής. Μην το χάσετε.

Πληροφορίες για το πρόγραμμα και τα εισιτήρια στο site του Μεγάρου.