Τάσος Ρωσσόπουλος: Η Μουσική, η Φύση και το τέλος μιας Εποχής

Tρία είναι τα έργα που θα παρουσιαστούν στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών την Παρασκευή 22 Οκτωβρίου: το 3ο Κοντσέρτο για πιάνο του Καμίγ Σαιν-Σανς σε μι ύφεση μείζονα, έργο 29, η 3η Συμφωνία σε λα ελάσσονα, έργο 56, η «Σκωτική» του Felix Mendelssohn και το νέο έργο του συνθέτη Τάσου Ρωσσόπουλου με τίτλο «Ο Μέγας Παν Τέθνηκε». Το έργο αυτό βασίζεται σε μια ιστορία που αφηγείται ο Πλούταρχος στα «Ηθικά» με σκοπό να διερευνήσει τους λόγους για τους οποίους είχε εκπέσει η μαντική τέχνη στην εποχή του. Ο μύθος είναι ο εξής: «Καθώς το πλοίο, όπου ταξίδευε ο Επιθέρσης –δάσκαλος, γραμματικός και πατέρας του ρήτορα Αιμιλιανού– προς την Ιταλία, έφτασε στις Εχινάδες, έπεσε ο άνεμος και το πλοίο παρασύρθηκε στους Παξούς. Ξαφνικά ακούστηκε μια φωνή από την ξηρά που φώναξε δυνατά με το όνομά του τον Θαμούς, τον Αιγύπτιο καπετάνιο. Όλοι απόρησαν μιας και λίγοι γνώριζαν το όνομα του καπετάνιου. Ο Θαμούς αρχικά δεν αντέδρασε, η φωνή επέμεινε και όταν ο καπετάνιος απάντησε, η δυνατή φωνή του είπε “Όταν φτάσεις στο Παλώδες να αναγγείλεις πως ο μέγας Παν τέθνηκε”. Όλοι όσοι το άκουσαν αυτό, μεταξύ τους και ο Επιθέρσης, έμειναν εμβρόντητοι και συζητούσαν αν έπρεπε να εκτελεστεί το πρόσταγμα της φωνής. Ο Θαμούς αποφάσισε πως αν φυσούσε άνεμος, θα περνούσε από εκεί χωρίς να κάνει τίποτε, ενώ, αν υπήρχε νηνεμία και γαλήνη, θα επαναλάμβανε αυτό που άκουσε. Φτάνοντας στο Παλώδες καθώς δεν έπνεε άνεμος, ο Θαμούς, κοιτάζοντας από την πρύμνη την στεριά, φώναξε όπως ακριβώς το είχε ακούσει, “Παν ο μέγας τέθνηκε!”. Πριν ολοκληρώσει τη φράση του, ακούστηκαν αναστεναγμοί και επιφωνήματα απορίας όχι ενός αλλά πλήθους ανθρώπων. Πολλοί ήταν παρόντες, τα νέα διαδόθηκαν και ο αυτοκράτορας Τιβέριος κάλεσε τον Θαμούς και άρχισε να διερευνά την υπόθεση του Πάνα». Από τον μύθο αυτό ξεκινάει το έργο του Τάσου Ρωσσόπουλου, που ανοίγει τη βραδιά της Παρασκευής 22 Οκτωβρίου στις 20:30 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Τα έργα ερμηνεύει η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών με σολίστ τον Θοδωρή Τζοβανάκη στο πιάνο και τον Τζάκοπο Σιπάρι ντι Πεσκαρόλι στο podium. Ας δούμε τι μας λέει για το έργο αυτό ο συνθέτης…

Η φράση «Παν ο Μέγας Τέθνηκε» αναφέρεται στο τέλος μιας εποχής. Νιώθετε ότι βρισκόμαστε σήμερα στο τέλος μιας εποχής; Και ποια είναι κατά τη γνώμη σας αυτή η εποχή που τελειώνει;
Ο αναστεναγμός που συνόδεψε την φράση του Αιγύπτιου καπετάνιου Θαμούς, θεωρήθηκε ως ο τελευταίος αναστεναγμός της αρχαιότητας, το τέλος του αρχαίου κόσμου και του παγανισμού με την ταυτόχρονη επικράτηση του Χριστιανισμού. Ο αναστεναγμός για κάτι που τελειώνει, μου θυμίζει λίγο το φαινόμενο της αδράνειας στη φυσική, όπου ένα σώμα λόγω της αδράνειας αντιστέκεται σε κάθε μεταβολή της κινητικής του κατάστασης. Αντιστεκόμαστε τόσο στην επιβράδυνση όσο και στην επιτάχυνση. Μεταφέροντάς το θεωρητικά, αντιστεκόμαστε σε κάτι που μας οπισθοχωρεί αλλά και σε κάτι που μας προοδεύει. Μήπως όμως δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε πια την έννοια της προόδου και κατ’ επέκταση τη διαχωριστική γραμμή του τέλους μιας εποχής; Σήμερα πιστεύω πως έχουμε διεισδύσει σε μια επόμενη εποχή που έχει ήδη ξεκινήσει αλλά δεν την έχουμε ακόμη αποκρυπτογραφήσει και κατανοήσει. Μια εποχή όπου τα τεχνητά δημιουργήματά μας έχουν νοημοσύνη και παίρνουν αποφάσεις. Ίσως το τέλος της εποχής μας να είναι το σημείο που η τεχνητή νοημοσύνη θα είναι αυτόνομη και ανεξέλεγκτη.

Στον μύθο που αναφέρει ο Πλούταρχος, οι άνθρωποι θρηνούν τον θάνατο του Πάνα και του ζητούν να επιστρέψει για να σώσει τη Γη. Από τι θα επιθυμούσατε να μας σώσει σήμερα;
Ο λόγος που διάλεξα τον συγκεκριμένο μύθο για να δημιουργήσω ένα μουσικό σενάριο, ένα συμφωνικό ποίημα, είναι συμβολικός φυσικά και δεν ονειρεύομαι μια αναβίωση του αρχαίου κόσμου. Η Φύση είναι κάτι που μας περιβάλλει και μας περιέχει. Πέραν από το φυσικό περιβάλλον, περιέχει και την ανθρώπινη φύση, έναν ενσωματωμένο κώδικα δηλαδή συμπεριφοράς, έναν σκοπό ύπαρξης. Αυτό ακριβώς θα ήθελα να σώσει ο Πάνας σήμερα. Τον τρόπο που αξιολογούμε τη Φύση και τη φύση μας. Εδώ ο Πάνας εμπλέκεται, στο μυαλό μου, περισσότερο μέσα από την εικόνα που μας μεταφέρει ο Βιργίλιος για την αρκαδική ευτοπία και ευδαιμονία. Μια εξιδανικευμένη ίσως κατάσταση ισορροπίας της Φύσης με τις αξίες τις ζωής. Πιστεύω πως μια τέτοια «βουκολική» ευτοπία, εν δυνάμει μπορεί να μας δώσει σήμερα περισσότερο από ποτέ κίνητρα σκέψης για μια πολιτική ουτοπία.

Ποια είναι η διαδικασία που ακολουθείτε για να μετασχηματίσετε τον μύθο σε μουσικό έργο;
Ο λόγος που συχνά χρησιμοποιώ μια ιστορία, ένα κείμενο, ένα ποίημα ή έναν πίνακα ως αφορμή ενός μουσικού έργου είναι κυρίως μια προσωπική δομική ανάγκη. Με βοηθά να δημιουργήσω ένα σενάριο, φανταστικό πολλές φορές, όπου πάνω σε αυτό θα αναπτυχθεί η μουσική. Στο τέλος, ο σκοπός μου είναι η μουσική να έχει την απόλυτη ανεξαρτησία από την αφορμή της και το σενάριο να μην αποτελεί προϋπόθεση της ακρόασης, δημιουργώντας ομόκεντρους κύκλους μουσικού νοήματος και περιεχομένου. Όσο περνά ο καιρός, παίρνω μεγαλύτερη ευχαρίστηση από την καθαρή μουσική, μια μουσική που συνδιαλέγεται και αναμετράται με τον χρόνο, το ηχόχρωμα και την μελωδία και δεν έχει ανάγκη απαραίτητα ενός concept, όπως λέγεται σήμερα, ή άλλα μέσα/media για δηλώσει την ύπαρξή της και να αναπτύξει το περιεχόμενό της. Ίσως φανεί δογματικό, αλλά νιώθω συχνά πως η σύγχρονη τέχνη συντείνει συχνά σε ένα lifestyle με όχημα την πολυμεσικότητα. Η Μουσική όμως είναι, όπως η Φύση, ένα υπερσύνολο. Περιέχει άπειρους συνδυασμούς νοήματος και δεν έχει περιορισμένες σημειολογικές ερμηνείες όπως οι εικόνες που χρησιμοποιούνται για να τη συνοδέψουν. Το ιδανικό μουσικό έργο δημιουργεί έναν μοναδικό χωροχρόνο στον ακροατή, τον αποσυνδέει από την πραγματικότητα και –εν τέλει– ο ακροατής αναζητά νέες λέξεις και νέες εικόνες για να περιγράψει αυτό που αισθάνεται και βιώνει.

Το «Ο Μέγας Παν τέθνηκε» είναι ένα αυτόνομο έργο ή αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης ενότητας έργων;
Είναι και τα δύο μαζί, αρχικά είναι αυτόνομο και ως τέτοιο θα παρουσιαστεί. Έχω φτιάξει ένα πλέγμα έργων γύρω από τη Φύση και τη Γη, ένα άτυπο σημερινό «Τραγούδι της Γης», που αποτελείται από διαφορετικά έργα για διαφορετικά σύνολα που συνομιλούν μεταξύ τους, όπως ο Πάνας με ένα εκπληκτικό ποίημα του Αλκμάν. Ίσως κάποια στιγμή να προκύψει το ενδιαφέρον για μια ταυτόχρονη παρουσίαση, αρχικά σκέφτομαι να τα συνενώσω στο διαδίκτυο.

Η εκτέλεση του έργου εντάσσεται στη συνολική ενότητα του Μεγάρου Μουσικής, που αφορά το έτος Σαιν Σανς. Νιώθετε μια ιδιαίτερη σχέση με τον Σαιν Σανς και τους Γάλλους συνθέτες;
Μέσα από μια αλληλουχία εκλεκτικών συγγενειών, από τον Σαιν Σανς ξεκινά μια αλυσίδα επιρροών, από τα μέσα του 19ου έως και τις αρχές του 20ού, όπου μια γραμμή διαθλάται και γίνεται μια εντύπωση. Οι ρομαντικές καταβολές του Σαιν Σανς μετασχηματίζονται από δάσκαλο σε μαθητή και από φίλο σε φίλο, στην ιδιαίτερη ιμπρεσιονιστική έκφραση των Ντεμπυσσύ και Ραβέλ. Το έργο και των δύο κορυφαίων ιμπρεσιονιστών, μου έχει προκαλέσει μεγάλο κίνητρο μελέτης και σίγουρα έχει επηρεάσει τον τρόπο που σκέφτομαι. Πολλές φορές αισθάνομαι πως παρασύρομαι σε μια μετα-ιμπρεσιονσιστική αντιμετώπιση της ορχήστρας. Άρα πρακτικά, νιώθω μεγάλη οικειότητα με τους «επιγόνους» της μουσικής του Σαιν Σανς. Επιπλέον, στη Γαλλία του τέλους του 19ου αιώνα είχε αναπτυχθεί ένα κίνημα θαυμασμού της Αρχαίας Ελλάδας, ίσως και από τη δράση της Γαλλικής Αρχαιολογικής Εταιρείας στην Ελλάδα. Ήταν συχνές οι εκθέσεις στο Παρίσι με εκμαγεία από τις ανασκαφές που πραγματοποιούνταν σε ελληνικό έδαφος και έφερναν στο φως αρχαίους θησαυρούς. Βλέποντας ένα τέτοιο εκμαγείο, ο Ντεμπυσσύ έγραψε το πρελούδιο «Οι χορεύτριες των Δελφών», ενώ είναι φυσικά πασίγνωστα «Το απομεσήμερο ενός Φαύνου», η «Σύριγξ» (και τα δύο σε άμεση σχέση με τον Πάνα) αλλά και τα «ελληνικά» τραγούδια του Ραβέλ.

Έχετε συνθέσει πολλά έργα με διαφορετικές μεταξύ τους μουσικές κατευθύνσεις. Πέρα από τις κλασικότροπες αναζητήσεις σας, έχετε πειραματιστεί με ηλεκτρονικά, έχετε γράψει ακόμη και τραγούδια. Νιώθετε αυτή τη στιγμή ότι έχετε βρει το στίγμα σας στην ορχηστρική μουσική ή ο πειραματισμός και το ταξίδι συνεχίζονται;
Οι διαφορετικές κατευθύνσεις μου δίνουν τη δυνατότητα να παίζω συνεχώς με ένα παζλ. Το κάθε είδος έχει τους κανόνες και τις απαιτήσεις του. Έτσι μια συμφωνία μπορεί να οδηγεί προς το απόλυτο, ενώ ένα τραγούδι στην αμεσότητα. Ενδιαφέρον θα έχει αν υπάρχει τελικά μια αχνή γραμμή που τα ενοποιεί όλα, ένα προσωπικό στιλ, όπως λένε, αλλά δεν μπορώ να το απαντήσω αυτό. Σίγουρα το ταξίδι είναι μεγάλο και γοητευτικό.

Εκτός από συνθέτης, διευθύνετε και τα Μουσικά Σύνολα της ΕΡΤ. Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες πάνω στους οποίους εργάζεστε εκεί;
Τα Μουσικά Σύνολα της ΕΡΤ αποτελούνται από την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα, την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής και τη Χορωδία, τρία από τα ιστορικότερα σύνολα της χώρας μας. Ο δημόσιος χαρακτήρας των Συνόλων της Ραδιοφωνίας, μου δημιουργεί την αίσθηση του χρέους, της προσφοράς. Ο συντονισμός πολλών ανθρώπων και η κοινή προσπάθεια  προς ένα σκοπό δίνει ακόμη μεγαλύτερη αξία στην προσφορά αυτή. Επιγραμματικά θα έλεγα, πως οι βασικοί άξονες των Μουσικών Συνόλων είναι η διεύρυνση του ακροατηρίου και η προβολή της νέας δημιουργίας. Έχουμε πολλαπλασιάσει τις ιδιαίτερες παραγωγές για την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, στο πρώτο μικρό διάστημα έχουμε παρουσιάσει περισσότερα από 40 νέα έργα ενώ την περίοδο της πανδημίας λειτουργήσαμε ανελλιπώς, δίνοντας στήριγμα στη μουσική ζωή που δοκιμάστηκε πολύ. Οι δημόσιοι φορείς, όπως και η ΕΡΤ, πρέπει να αποδειχθούν γενναίοι, ταγοί, καθοδηγώντας και προτάσσοντας μια αναβαθμισμένη θέση της τέχνης στη σημερινή κοινωνία. Πιστεύω πως αυτό μπορεί να αλλάξει πολλά.

Τι να περιμένουμε στο άμεσο μέλλον, όσον αφορά τη συνθετική δουλειά σας;
Η πανδημία συσσώρευσε πολλά έργα που δεν βρήκαν διέξοδο προς το κοινό. Τώρα σιγά-σιγά φαίνεται πως όλα θα βελτιωθούν, και ελπίζω να βρεθούν οι τρόποι παρουσίασής τους. Έχω έτοιμο υλικό για μουσικό θέατρο, μουσικά παραμύθια, ένα έργο «θρησκευτικού» ιδιότυπου περιεχομένου και ένα κοντσέρτο για κιθάρα.