Μια μέρα στις πρόβες του El Sistema Greece

Το 2016 η Ελλάδα υποδέχεται χιλιάδες πρόσφυγες και μετανάστες ενώ ταυτόχρονα πασχίζει να ξεπεράσει τη μεγάλη οικονομική κρίση. Περισσότερο από ποτέ η Αθήνα γεμίζει εκατοντάδες παιδιά, ανάμεσά τους ασυνόδευτα προσφυγόπουλα, χωρίς πρόσβαση στα βασικά, λόγω μιας συνολικότερης αδυναμίας της πολιτείας να αντιμετωπίσει στο 100% την κατάσταση. Τότε συγκροτείται το ελληνικό El Sistema. Μια ομάδα μουσικών, επαγγελματίες της κλασικής πατούν στα πρότυπα του κοινωνικού φαινομένου της Βενεζουέλας και παραδίδουν μαθήματα βιολιού και χορωδίας στα Προσφυγικά Κέντρα, στο Λαύριο, τον Σκαραμαγκά και το Σχιστό, μήπως καταφέρουν να βοηθήσουν στην κοινωνική ένταξη των παιδιών αυτών και τα απομακρύνουν από την εγκληματικότητα.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Τι ακριβώς είναι το El Sistema της Βενεζουέλας; Για όποιον μπορεί να μην το έχει ακουστά, στο Καράκας, τα παιδιά των δρόμων και φτωχογειτονιών που μπήκαν σε ορχήστρες είναι χιλιάδες, κι αυτό χάρη σε έναν μουσικό, τον Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου που αποφάσισε να φτιάξει ένα καταφύγιο στο οποίο να τα διδάσκει αφιλοκερδώς μουσική προκειμένου να τα κρατήσει μακριά από το έγκλημα και τα ναρκωτικά, με πίστη στην πεποίθηση ότι η μουσική μπορεί να αλλάξει τη ζωή ενός ανθρώπου. Σιγά σιγά το εγχείρημά του ξεκίνησε να διαδίδεται από στόμα σε στόμα σε κάθε μεριά της πόλης. Ο Αμπρέου βρήκε δασκάλους μουσικής για τα τμήματα που δημιουργήθηκαν, αν ένα παιδί έλειπε δύο συνεχείς φορές από το μάθημα, πήγαιναν στο σπίτι του, για να δουν τι συμβαίνει και το 1975 έδωσαν την πρώτη τους μεγάλη συναυλία. Σύντομα, νέοι που προέρχονταν από φτωχογειτονιές της Λατινικής Αμερικής ήθελαν να μελετήσουν Τσαϊκόφσκι και Μότσαρτ. Η παγκόσμια αναγνώριση έφτασε όταν το πείραμα μιμήθηκαν η Αργεντινή, η Βολιβία, η Βραζιλία, η Κόστα Ρίκα, η Κούβα, το Εκουαδόρ, το Περού και άλλες. Σήμερα, το El Sistema είναι ανεπτυγμένο σε nucleos (πυρήνες) και επιβλέπει ορχήστρες νέων σε όλη τη Βενεζουέλα.

Το Ελληνικό El Sistema, από την άλλη, ως ΑΜΚΕ δραστηριοποιείται σε προσφυγικούς καταυλισμούς της Αττικής και σε διαφορετικά σημεία της Αθήνας, την Κυψέλη, το Μοσχάτο, τον Άλιμο και στην Κόρινθο από τον Οκτώβριο του 2020, με καθημερινά δωρεάν μαθήματα μουσικής σε παιδιά και νέους ανεξαρτήτως καταγωγής, γλώσσας και θρησκείας. Τους γνώρισα ένα μεσημέρι όταν τους επισκέφτηκα κατά τη διάρκεια της πρόβας της μεγάλης ορχήστρας τους, της El Sistema Greece Youth Orchestra. Οι νεαροί μουσικοί, στην πλειοψηφία τους παιδιά μεταναστών, κάποια που προέρχονταν από δομές φιλοξενίας αλλά και μαθητές Ωδείων και μουσικών σχολείων, μόλις είχαν κάνει το τεστ covid και ήταν έτοιμα να ξεκινήσουν την προετοιμασία για τη μεγάλη συναυλία στο Ηρώδειο. Αναρωτιέμαι πώς νιώθει ένα παιδί που ζει σε έναν προσφυγικό καταυλισμό, και του δίνεται μια μέρα ένα βιολί και η ευκαιρία να παίξει μπροστά σε κοινό. Αυτόματα δημιουργείται κάτι σαν γέφυρα που ενώνει τον μικρόκοσμο του camp με την υπόλοιπη κοινωνία. Θα μπορούσε να πει κανείς πως ένα στοίχημα του πολιτισμού κερδίζεται μέσα στις μουσικές αίθουσες του El Sistema Greece αφού μέσα από την αλληλεγγύη, την ισότητα και τον σεβασμό απέναντι στο διαφορετικό συνυπάρχουν σε μια ορχήστρα παιδιά με ιδιαίτερο οικογενειακό και ταξικό υπόβαθρο, που όμως προσπαθούν να πετύχουν ένα υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο.  

«Μια προφανής δυσκολία στο εγχείρημα είναι αυτή της συνεννόησης, καθώς τα παιδιά μιλούν πολλές διαφορετικές γλώσσες. Αυτό όμως μπορεί να ξεπεραστεί χάρη στη βοήθεια πολιτιστικών διαμεσολαβητών μας στις κοινότητες,  στο πείσμα και την ευρηματικότητα των δασκάλων μας και φυσικά χάρη στην παγκόσμια γλώσσα της μουσικής." Θα μου πει η Χαρά Χρυσικοπούλου-Kαίσαρη, γενική διευθύντρια του El Sistema Greece, και συμπληρώνει πως το κυριότερο στοίχημα έχει να κάνει με την εγγενή δυσκολία, ότι τα γκρουπ των μαθητών είναι διαρκώς μεταβαλλόμενα ειδικά στις προσφυγικές δομές. "Ξέρουμε πάντα πότε έρχεται κάποιος αλλά δεν ξέρουμε πότε θα φύγει. Τα επίπεδα σε κάθε τάξη είναι συχνά πολύ διαφορετικά και η δομή κάθε μαθήματος πρέπει να είναι τέτοια που να κερδίζει τον καινούργιο μαθητή αλλά και να εξελίσσει τον παλαιότερο. Και πρέπει πάντα να τελειώνει με μια χαρούμενη νότα γιατί για κάποιο παιδί αυτό μπορεί να είναι το τελευταίο του μάθημα. Θέλουμε να φύγει από εμάς με την καλύτερη δυνατή αίσθηση, ελπίζοντας ότι θα του δοθεί η ευκαιρία, και θα επιδιώξει, όπου κι αν βρεθεί, να συνεχίσει. Άλλωστε, παρακολουθούμε όσο μπορούμε τις μετακινήσεις των μαθητών μας, προκειμένου να βοηθήσουμε να συνεχίσουν τις σπουδές τους, είτε μαζί μας σε άλλη δομή μας στην Αττική –συμβαίνει συχνά με μαθητές μας από τα camps που μετεγκαθίστανται σε σπίτια ή άλλες δομές φιλοξενίας στο κέντρο της Αθήνας– είτε στο εξωτερικό σε άλλα Sistema προγράμματα με πολλά από τα οποία συνεργαζόμαστε.»

Αυτή τη στιγμή, όπως μου εξηγούν οι καθηγητές, πέντε περίπου χρόνια αργότερα από την ίδρυσή του στην Ελλάδα, το πρόγραμμα προσαρμοσμένο στις ανάγκες της ελληνικής πραγματικότητας με καθηγητές ορχηστρικών οργάνων, χορωδίας  και θεωρίας και καλλιτεχνικό διευθυντή και μαέστρο τον Jose Angel Salazar Marin από τη Βενεζουέλα, υποδέχεται εβδομαδιαίως περισσότερους από 350 μαθητές στην Κυψέλη, στα Προσφυγικά Κέντρα του Ελαιώνα και του Σκαραμαγκά, στο Δημήτρειον ΚΔΑΠ, στα Νέα Εκπαιδευτήρια Γ. Μαλλιάρα και στο Καλογεροπούλειο Ωδείο στην Κόρινθο, όπου συμμετέχουν και παιδιά από την ανοιχτή δομή φιλοξενίας προσφύγων της Κορίνθου. Μέχρι τώρα, περισσότερα από 2.500 παιδιά και νέοι/νέες ηλικίας 5-26 ετών προερχόμενοι από πάνω από 40 διαφορετικές χώρες έχουν παρακολουθήσει τις δράσεις του El Sistema Greece, ενώ οι μαθητές της μαθητικής ορχήστρας και της χορωδίας του El Sistema Greece έχουν παίξει στο Ηρώδειο, το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος, έχουν συνεργαστεί με την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ και με πλήθος καταξιωμένων μουσικών της Ελλάδας και του εξωτερικού, όπως η διάσημη μεσόφωνος Joyce DiDonato.

Καθώς περιηγούμαι στα τμήματα, σε αυτά των ξύλινων και των χάλκινων  πνευστών, καταλαβαίνω πως η  πρωτοποριακή μεθοδολογία του El Sistema είναι τέτοια που αποτελεί λόγο για οποιονδήποτε γονιό να επιλέξει το El Sistema Greece για την έναρξη της μουσικής εκπαίδευσης του παιδιού του. Η μουσική διδασκαλία δεν ξεκινά από τη θεωρία αλλά βασίζεται στην ίδια την εμπειρία. Τα παιδιά τραγουδούν ή αντίστοιχα παίζουν όργανα χωρίς να γνωρίζουν τις νότες, χωρίς να διαβάζουν πεντάγραμμο και παρτιτούρες. Όλα ξεκινούν με τον ήχο και την αφή, πράγμα που τα κερδίζει αμέσως και βοηθά στη διατήρηση του ενδιαφέροντός τους. Σιγά σιγά εντάσσεται και η θεωρία με τις παρτιτούρες τις οποίες οι μαθητές γνωρίζουν ήδη ακουστικά κι εμπειρικά και βλέπουν πια και πώς γράφονται. Ακολουθείται, δηλαδή, η ακριβώς αντίθετη διαδικασία από αυτή στα κλασικά ωδεία, εκεί που οι προχωρημένοι μαθητές του El Sistema Greece, μπορούν αν συνεχίσουν και να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους. Παρατηρώντας όμως αυτά τα παιδιά συνειδητοποιώ πως η συμμετοχή τους στην ορχήστρα δεν βασίζεται μόνο στην αγάπη τους για τη μουσική αλλά κυρίως στην ενστικτώδη ανάγκη τους να ενταχθούν σε μία δημιουργική ομάδα, να είναι μέρος συνόλου που παράγει έργο, και σε αυτό θα συμφωνήσει και η διευθύντρια:

«O βασικός στόχος μας είναι οι μαθητές των οργάνων να μπαίνουν πολύ γρήγορα σε μικρές «ορχήστρες». Ακόμα και μέσα στα camps, μετά τους πρώτους 2-3 μήνες μαθημάτων, δημιουργούμε μικρά ορχηστρικά σύνολα και οργανώνουμε «μουσικές στιγμές» για τις οικογένειες των παιδιών και τους κατοίκους, ώστε οι μαθητές μας να αισθάνονται όχι μόνο ότι ευεργετούνται με την προσφορά των μαθημάτων μας αλλά ότι με τη συμμετοχή τους στα μαθήματα και τη μελέτη τους μπορούν να προσφέρουν και οι ίδιοι, ως μουσικοί, στην κοινότητά τους. Επίσης, έχοντας γίνει ενεργά μέλη μιας ορχήστρας στη συνέχεια έχουν ελπίδα να γίνουν ενεργοί πολίτες της κοινωνίας που ζουν. Σέβονται τους άλλους μουσικούς και το μαέστρο, όχι γιατί τους επιβάλλεται, αλλά γιατί η συνθήκη αυτή εξασφαλίζει ισονομία και δικαιοσύνη και προάγει το σύνολο. Με τον ίδιο τρόπο, ως πολίτες μπορούν να σεβαστούν το ανθρώπινο δίκαιο και να υποστηρίζουν τη δικαιοσύνη και τους συνανθρώπους τους».

Από το 2018 το El Sistema Greece σε συνεργασία με το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος πραγματοποιεί την ελληνική εκδοχή του Lullaby Project, του διάσημου μουσικού προγράμματος του Carnegie Hall. Γονείς, πρόσφυγες ή μετανάστες, μαμάδες με μωρά, γονείς που χωρίστηκαν από τα παιδιά τους, γυναίκες που ονειρεύονται τη μητρότητα, γιαγιάδες, έγκλειστες στις φυλακές, συνεργάζονται με καταξιωμένους μουσικοσυνθέτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό και γράφουν πρωτότυπα μουσικά κομμάτια, αφιερωμένα στα παιδιά τους. Η τέταρτη κατά σειρά συναυλία του ελληνικού Lullaby Project πραγματοποιήθηκε με απόλυτη επιτυχία και με τη συμμετοχή καταξιωμένων συνθετών και τραγουδιστών σε ζωντανή μετάδοση από τις πλατφόρμες του ΚΠΙΣΝ όπου μπορεί καθένας να την απολαύσει μαγνωτοσκοπημένη. Οι ταλαντούχοι νεαροί μουσικοί της πολυπολιτισμικής ορχήστρας και της χορωδίας του El Sistema Greece ετοιμάζονται τώρα πυρετωδώς για τις  5 Ιουλίου, όπου θα δώσουν στο Ηρώδειο τη μεγάλη τους συναυλία «World A Music» σε συνεργασία με τον DJ, μουσικό και παραγωγό Blend Mishkin και τη reggae-soul μπάντα του και με τη συμμετοχή γνωστών καλλιτεχνών που επίσης εκπροσωπούν διαφορετικά είδη μουσικής, όπως  ο Θοδωρής Μαραντίνης, η Μαρίνα Σάττι, η Κατερίνα Ντούσκα, ο Jerome Kaluta, ο Taf Lathos και ο BNC. Για περισσότερες πληροφορίες εδώ.