Έφη Αγραφιώτη: Η Φωνή του Πιάνου

Στην Έφη Αγραφιώτη χρωστάω τις πρώτες μου ακροάσεις ελληνικής λόγιας μουσικής. Το 1981 ηχογράφησε για τη Motivo τρεις δίσκους. Ο πρώτος ελληνικός κλασικός δίσκος που αγόρασα ποτέ ήταν αυτός με τα έργα Καλομοίρη, Κωνσταντινίδη και Σισιλιάνου, που ερμήνευε. Αμέσως μετά αγόρασα και τους υπόλοιπους δύο της σειράς. Ο ελληνικός ήχος –αν και δύσκολος για τα ανεκπαίδευτα αυτιά μου– είχε άμεση σύνδεση –ενδεχομένως και ασυνείδητη– με το να έχεις μεγαλώσει στην Ελλάδα. Της χρωστάω επίσης τη γνωριμία μου με τη Ρένα Κυριακού. Μία από τις πολλές απόψεις της Κυριακού που η Αγραφιώτη έχει διασώσει –πέρα από τα έργα της που έχει ερμηνεύσει– είναι και αυτή εδώ: «Τα αυτιά είναι τεμπέλικα, δεν μπορούν να γίνουν οδηγοί γιατί δεν σκέφτονται, δέχονται ευχαρίστως μόνο ό,τι έχουν συνηθίσει να ακούν. Για αυτό και βλέπεις να ακούει ο κόσμος ανοησίες και να νιώθει τόση ευχαρίστηση κρίνοντας μάλιστα ότι όλα τα άλλα δεν τα καταλαβαίνει. Εδώ πρέπει να κάνεις τον κόπο να καθαρίσεις τα αυτιά, να μάθεις να τα διοικείς, άρα πρέπει να μάθεις να σκέφτεσαι». Από τότε που το διάβασα, συνειδητοποίησα τους λόγους για τους οποίους δεν άντεχα ποτέ τη μουσική ως background.

Παρότι θα μπορούσαμε να έχουμε συναντηθεί, αυτή είναι η πρώτη μας συνομιλία που καταγράφεται. Είμαι σίγουρος ότι δεν θα είναι η τελευταία…

Πού σας βρίσκει αυτό το νέο διάστημα του lockdown;
Ο κορωνοϊός απεδείχθη δυνάστης απειλητικός. Στη ζωή όμως το επιθυμητό συμβιώνει με το ανεπιθύμητο. Είμαι ανήσυχη, αλλά προέχει ο σεβασμός στους κανόνες. Προσωπικά, περπατάω, μελετώ και ακούω μουσική, διαβάζω βιβλία, γράφω, προσπαθώ να είμαι χρήσιμη.

Έχετε πει πολλές φορές ότι μελετάτε καθημερινά. Τι είναι αυτό που σας ωθεί και ποια παρτιτούρα είναι αυτή τη στιγμή πάνω στο πιάνο σας;
Αυτή τη στιγμή στο αναλόγιο βλέπετε έργα των Ίγκναζ Φρίντμαν, Φέλιξ Μπλούμενφιλντ, και έργα για πιάνο από την Ισλανδία, λόγω συναυλιακής ετοιμασίας. Επιθυμώ να μελετώ καθημερινά. Η μελέτη είναι δημιουργία αλλά και υποχρέωση για τους μουσικούς. Φυσικά, δεν επαρκεί η μελέτη του κειμένου που βρίσκεται στο αναλόγιο, χρειάζεται πολύπλευρη μελέτη για να εντοπίσεις τα στοιχεία που έχτισαν την παρτιτούρα. Η γνώση των ιστορικών και αισθητικών λεπτομερειών οδηγεί κάποια στιγμή σε μια ερμηνεία. Συχνά, χρειαζόμαστε και στοιχεία από τις άλλες Τέχνες. Θυμάμαι κάτι σχετικό: Ρώτησαν τον Βλαδίμηρο Χόροβιτς σε τι είναι αναγκαία η σκληρή μελέτη για να παίξει έργα που έχει ήδη παίξει τέλεια. Απάντησε ότι για να γίνεις πιο καλός από καλός, πρέπει να βρεις τι ενέπνευσε τις νότες, να διαβάσεις δηλαδή λογοτεχνία, ιστορία, να πας στο θέατρο, να γνωρίσεις την έκφραση του γλύπτη, του χορευτή. Αν κλειστείς στον πιανιστικό μικρόκοσμό σου, απομονώνεσαι σταδιακά και από το ταλέντο που σου έδωσε η φύση.

Η διδασκαλία είναι μία από τις πολύ σημαντικές δραστηριότητες για σας. Είναι βέβαιο ότι η εμπειρία και η γνώση σας έχει πολλά να προσφέρει στον μαθητή. Σ’ εσάς, ως διδάσκουσα, τι προσφέρει αυτή η διαδικασία;
Η διδασκαλία είναι κεντρικός βραχίονας του μουσικού ταξιδιού μου. Γενικότερα, η γνώση είναι πλούτος, νιώθεις ότι δεν έχεις άδεια δωμάτια μέσα σου. Πολλοί πιανίστες δηλώνουν ότι δεν συνδυάζεται η διδασκαλία με τη σταδιοδρομία. Πάντως η διδασκαλία διδάσκει και τον σολίστα. Ξέρετε, ο Λιστ δίδασκε τους μαθητές του να συνθέτουν, να παίζουν και να διδάσκουν, γιατί αυτό το τρίπτυχο οδηγεί στην ωριμότητα του μουσικού. Θα πείτε δεν είμαστε Λιστ. Ασφαλώς! αλλά δεν βλάπτει να επεξεργαζόμαστε ιδέες σαν αυτή. Η γνώση λοιπόν αενάως αποκτιέται και μετά προσφέρεται, ο δάσκαλος διδάσκει και διδάσκεται. Στην πραγματικότητα, είμαστε δάσκαλοι και μαθητές των μαθητών μας, μαθητές των δασκάλων και των δασκάλων των δασκάλων μας. Τιμή μεγάλη, αξιοποιήσιμη! Η αμφίδρομη αυτή επικοινωνία είναι ελκυστική. Μοιράζονται σκέψεις, εμπειρίες, λεπτομέρειες σημαντικές στην προσέγγιση της μουσικής γνώσης-επίγνωσης.

Έχετε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη μουσική που έχουν συνθέσει γυναίκες. Ποιοι λόγοι σάς οδήγησαν σ’ αυτή τη μελέτη;
Επέλεξα να ασχοληθώ και με τις γυναίκες, όχι μόνον με αυτές. Με επέκριναν ότι ασχολούμαι με δευτερεύουσες μουσικές προσωπικότητες, αλλά όσες αξίζουν είναι ήδη γνωστές. Ας το σεβαστώ, αν και είναι αυθόρμητη αυτή η τοποθέτηση. Οι προκαταλήψεις που πίεζαν την επιθυμία των γυναικών να γράψουν μουσική διατρέχουν τους αιώνες. Τι υπέστησαν οι γυναίκες για να εκφράσουν όσα η φύση τους επιθυμούσε και η κοινωνία χλεύαζε και απαγόρευε; Σενάριο θα έπρεπε να γίνει!

Χαίρομαι τις γυναίκες της μουσικής που με δύναμη και ταλέντο υπηρετούν σήμερα τις επιλογές τους.

Στην «Πολιτεία» ο Πλάτων αναφέρει ότι οι γυναίκες μπορούν να κυβερνήσουν εξίσου καλά, επειδή η σωφροσύνη, η λογική, η ανδρεία, η αρετή δεν είναι θέμα φύλου, αλλά ψυχής, εκπαίδευσης, μόρφωσης. Προσθέτει και ότι η πολιτεία που δεν δίνει παιδεία στις γυναίκες, μοιάζει με τον άνθρωπο που εξασκεί ή γυμνάζει μόνο το δεξί του χέρι.

Νιώθετε να υπάρχουν κοινά στοιχεία στη μουσική παραγωγή των γυναικών, στοιχεία που διαφοροποιούν το έργο τους από αυτό των ανδρών συνθετών;
Δεν γνωρίζω αν μετρούνται αξιόπιστα οι διαφορές, αλλά υπάρχουν. Εμπειρικά, πιστεύω ότι διαφορές στη δημιουργική έκφραση των ανθρώπων υφίστανται μεν στο υποσυνείδητο, ασκούνται δε, αναλόγως των κοινωνικών και γεωγραφικών δεδομένων.

Έχετε επίσης ασχοληθεί σε βάθος με το έργο των Ελλήνων συνθετών. Υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά στο έργο τους που θα χαρακτηρίζατε «ελληνικά»;
Η μουσική δεν μπορεί παρά να μεταφέρει και μια αίσθηση πατριδογνωσίας, βιώματος του συνθέτη και του ερμηνευτή. Δεν το συνδέω με την «τοπική» πατρίδα, αλλά με την ιστορική και την ευρύτερα γεωγραφική πατρίδα. Για παράδειγμα: χρήση τριημιτονίων στη μουσική του Καλομοίρη και άλλων μουσουργών. Αποδεικνύουν την ελληνικότητα; Δεν νομίζω. Παραπέμπουν σε μια συγκίνηση, σε μια μνήμη, ναι. Τριημιτόνιο δεν υπάρχει μόνο στην ελληνική μουσική. Η βαλκανική και η τούρκικη μουσική περιέχουν ίδια ψήγματα. Η βιωματική μνήμη στη γέννηση μιας μουσικής από τον συνθέτη προσφέρει το χρώμα. Μελετώντας τη Σονατίνα για αριστερό χέρι του ελληνικής καταγωγής, Ρουμάνου συνθέτη και πιανίστα Ντίνου Λιπάττι, ένα θέμα έντονα μακεδονίτικο έκατσε ξαφνικά κάτω από τα δάχτυλά μου. Προερχόταν από τη μνήμη του πατέρα Λιπάττη; της γιαγιάς; Δεν ξέρω. Συνειδητά το επέλεξε; Αμφιβάλλω.

Πόσο δύσκολο είναι να ερμηνεύσει κανείς σε δίσκο ή στη σκηνή έργα συνθετών που είναι εν ζωή και θα ακούσουν τις εκτελέσεις;
Ο συνθέτης ως πατέρας του μουσικού έργου έχει προσωπική σχέση με το «παιδί» του, το έργο του, έχει κι έναν χαρακτήρα, γιατί είναι άνθρωπος. Ο μουσικός που επίσης έχει ένα χαρακτήρα και είναι άνθρωπος, ξεκινάει από τη συνήθη πρακτική γνωριμίας με κάτι άγνωστο. Μέχρι να φτάσει στα ουσιαστικά δεδομένα του συνθεσιακού λόγου και να τα υπηρετήσει, βρίσκεται σε ανεξερεύνητο περιβάλλον, προσπαθεί να φτάσει κάπου. Κάποια στιγμή μεταφράζει σε ήχο όσα αισθάνθηκε, όσα η μουσική του αποκάλυψε και η διαίσθηση του προτείνει ως σημαντικά. Ερμηνεύοντας, διηγείται αυτό που ενεργοποιήθηκε στον ψυχισμό του. Συχνά έχουμε ευκαιρίες να ανταλλάξουμε γνώμη και ιδέες με τον συνθέτη. Στη συναυλία ο συνθέτης είναι ακροατής, δεν προλαβαίνει μια νέα ταύτιση ρόλου, επομένως, ίσως χαρεί, ίσως συγκινηθεί, ίσως ενοχληθεί από κάτι. Είναι λογικό και σεβαστό. Ο μουσικός δεν είναι μηχανάκι αναπαραγωγής, ο συνθέτης δεν είναι ερμηνευτής, παρά μόνο αν παίξει ο ίδιος τη σύνθεσή του. Πάντως δεν υπάρχει περίπτωση να ακούσει κανείς να παίζουν το ίδιο έργο 2 ή 20 μουσικοί με τον ίδιο τρόπο. Η μουσική έκφραση είναι φυσική επικοινωνία, άρα είναι υποκειμενική. Από εμπειρία, θα έλεγα ότι συνήθως ο συνθέτης χαίρεται να ακούει τη μουσική του. Γενικά, οι ώριμοι άνθρωποι είναι ώριμοι και ως συνθέτες, αυτό ισχύει και για τους ερμηνευτές. Οι διαφορετικές απόψεις είναι χρήσιμες, καλοδεχούμενες.

Έχετε μια ιδιαίτερη αγάπη κι έναν ιδιαίτερο σεβασμό στη Ρένα Κυριακού. Ποια στοιχεία της σας έχουν οδηγήσει σ’ αυτά τα συναισθήματα;
Της οφείλω ένα δυνατό… σοκ, μαζί με ένα κομμάτι της μουσικής ενηλικίωσής μου. Αν και εθεωρείτο δύσκολος άνθρωπος, εμείς περνούσαμε μια μέρα ολόκληρη μιλώντας για το πιάνο, τις αρχές που διέπουν τη μελέτη, την επιλογή ρεπερτορίου, παίζαμε για ώρες πιάνο, μου έλεγε τεχνικά και μουσικά «κόλπα», έπαιρνε μια τεχνική λεπτομέρεια και μου δίδασκε άπειρες ασκήσεις κατάλληλες, επιμένοντας πολύ στην προσωποποίηση του παιξίματος. Επέμενε στη λέξη ήχος. «Άσε τη νότα, φτιάξε τον ήχο της». Ανταλλάσσαμε σκέψεις άσχετες ή σχετικές με τη μουσική. Με παίδεψε πολύ αρνούμενη πεισματικά να μου δώσει συνθέσεις της, αλλά θυμόταν με μια έκδηλη πίκρα στη φωνή, το πόσο αγαπούσε να συνθέτει όταν ήταν νεαρή. Ήταν σαφές ότι την πονούσε το ότι σταμάτησε να συνθέτει. Ήταν εμβληματικός και γενναιόδωρος άνθρωπος η Ρένα Κυριακού.

Η σχετικά πρόσφατη κυκλοφορία του διπλού cd «Μούσα Ελληνική», όπου συνεργαστήκατε με τη Μυρσίνη Μαργαρίτη, έφερε στο φως εντελώς άγνωστο μέχρι εκείνη τη στιγμή ρεπερτόριο. Ποιες είναι οι αρετές αυτού του υλικού;
Προτείναμε πανέμορφα τραγούδια γραμμένα από εντόπιες και ελληνικής καταγωγής συνθέτριες. Ενδιαφέρθηκαν πολλοί ακροατές. Προσπαθήσαμε να πείσουμε εμπράκτως, για την ανάγκη να σώζουμε ό,τι μπορούμε, από τον αδικημένο μουσικό μας πολιτισμό. Πολλοί διαπίστωσαν ότι δεν πρόκειται για δευτερεύον υλικό, ακούγοντας το cd. Έχουν ενδιαφέρον όλα όσα μας έγραψαν ή μας είπαν από τις ξένες ραδιοφωνίες, όταν παρέλαβαν το διπλό αυτό cd. Ρωτούσαν: είχατε συνθέτριες το 1850; Εμείς έχουμε ακούσει τραγούδια παραδοσιακά, νανουρίσματα, νησιώτικα από ωραίες φωνές Ελληνίδων, αλλά εδώ βλέπουμε ένα ενδιαφέρον δίωρο ηχογράφημα με λόγια τραγούδια γυναικών. Στις συνεντεύξεις ρωτούσαν και ξαναρωτούσαν αν υπάρχει κι άλλο υλικό και πότε θα ηχογραφήσουμε νέο cd. Τι θα έπρεπε να απαντήσουμε άραγε στο τελευταίο ερώτημα;

Στους «Ήχους από το συρτάρι» παρουσιάζετε μεταξύ άλλων και έργα της Σοφίας Δούδου, συζύγου του Τσίλλερ. Ήταν μαθήτρια του Λιστ; Υπάρχει κάποια ιστορία για τη ζωή και τη διαδρομή της;
Η Σοφία Δούδου γεννήθηκε στη Βιέννη πιθανότατα το 1850. Είναι μια συνθέτρια από τις εννέα του cd «Ήχοι από το συρτάρι». Ήταν πιανίστα, μαθήτρια του θρυλικού Κροάτη-εβραίου πιανίστα Julius Epstein, μαθητή του Λιστ. Το δίπλωμά της φέρει την υπογραφή του Λιστ. Ήταν η πρώτη καθηγήτρια κλασικού πιάνου στην Αθήνα. Στο σπίτι των Τσίλλερ, στην οδό Μαυρομιχάλη 6 που πρόσφατα μεταμορφώθηκε σε χώρο-κόσμημα για την Αθήνα, η Δούδου οργάνωνε μουσικά πρωϊνά τις Κυριακές, υποδεχόμενη νέους που ήθελαν να γνωρίσουν την κλασική μουσική. Τους μιλούσε για τη μουσική ζωή στην Ευρώπη, για το έργο των μουσουργών. Οι μαθητές της και η ίδια έπαιζαν στο πιάνο απλά κομμάτια αλλά και δεξιοτεχνικά έργα.

Πώς φτάσατε στο λόγιο υλικό του Βασίλη Μπακόπουλου των Forminx και του Άλκη Παπαδόπουλου των Πυξ Λαξ;
Έφτασα πολύ εύκολα. Η Μουσική είναι μία και οι υποκρισίες του τύπου αυτή η μουσική είναι σοβαρή και η άλλη είναι ελαφρά είναι μάλλον παλαιότερης κοπής... Οι ποιοτικές παράμετροι και η καθαρή έμπνευση, αν ξέρεις μουσική, θα σε οδηγήσουν και σε όμορφες συνθέσεις. Οι δύο συνθέτες που αναφέρατε είναι έμπειροι, σοβαρά σπουδαγμένοι, γνώστες της μουσικής και της σύνθεσης.

Τι διαβάζετε αυτή την εποχή;
Με βρίσκετε με ένα βουνό νέες αγορές να περιμένουν κι εγώ να διαβάζω παλαιότερα βιβλία, ψάχνοντας πληροφορίες για τη μελέτη μουσικών έργων που με απασχολούν. Διάβασα αυτό το δίμηνο το «Contretemps» της Μιμίκας Κρανάκη, το βιβλίο του Θάνου Μπούρλου, «Με τον Μανόλη Καλομοίρη», τον «Τσαϊκόφσκι» της Νίνα Μπερμπέροβα. Διαβάζω τώρα το «Μουσική και Φαντασία» του Άαρον Κόπλαντ.

Τι αγαπάτε περισσότερο στην Αθήνα;
Είναι η πόλη μου, αγαπώ τη φωνή και το χρώμα της μνήμης της. Εκατοντάδες αναμνήσεις ρέουν ασταμάτητα μέσα μου. Αυτό είναι το Athens Voice με τη δική μου προσέγγιση. Ενίοτε θέλω να κατεβάσω εικόνες από το μυαλό στα δάχτυλα για να σκιτσάρω τη ζωή μου στην πόλη που γνώρισα. Αποζητώ στην Αθήνα μια έμπνευση, ελπίζοντας να την ξαναγαπήσω πιο ποιητικά. Θυμάμαι όμως πάντα την Κατερίνα Αγγελάκη Ρουκ: «Τα ποιήματα δεν μπορούν πια να' ναι ωραία αφού η αλήθεια έχει ασχημύνει».

Ποια είναι τα πρώτα πράγματα που θα κάνετε μόλις τελειώσει αυτή η περιπέτεια με τον Covid-19;
Θα συναντήσω αγαπημένους ανθρώπους και στον επαγγελματικό τομέα, ελπίζω να υποκλιθώ στο κοινό, με δύο συναυλίες εκτός Ελλάδας, που τελούν σε αναμονή. Δεν ελπίζω ότι θα ξανασυναντηθώ με το ελληνικό κοινό πια, αλλά μακάρι να διαψευστώ.

Υπάρχουν κι άλλες ηχογραφήσεις στο συρτάρι σας; Να περιμένουμε και δεύτερο cd;
Ευελπιστώ ότι θα γεννηθεί σύντομα ένα ακόμα cd με «Ήχους από το Συρτάρι». Τα έργα είναι ηχογραφημένα. Μέχρι τότε, να έχουμε υγεία, να προσέχουμε τους εαυτούς μας και ακόμα περισσότερο να σεβόμαστε το δικαίωμα των άλλων να είναι υγιείς.