Μουσική και νοσταλγία: Δύο πειράματα - Ο ρόλος της εφηβείας

Αν ήσασταν έφηβος στη δεκαετία του 1970, πιθανότατα συγκινείστε με Queen, Stevie Wonder ή ABBA. Αν ήσασταν νέοι στη δεκαετία του 1990, σηκώνεστε να χορέψετε με το «Wannabe» των Spice Girls. Για τους πιο ψαγμένους, πιθανώς να ισχύει το ίδιο για επιτυχίες της Joni Mitchell ή των The Band.

Γιατί όμως; Πιστεύουμε πραγματικά ότι η μουσική του παρελθόντος είναι καλύτερη ή σχετίζεται με τις αναμνήσεις που έχουμε από εκείνη την εποχή; Το 1981, η Ellen Langer, ψυχολόγος από το Χάρβαρντ, έκανε ένα περίφημο πείραμα: οκτώ άνδρες περίπου 70 ετών, με καλή υγεία αλλά με εμφανή τα σημάδια της ηλικίας, πήγαν να μείνουν στο Νιου Χάμσαϊρ, σε ένα οίκημα που ήταν κάποτε μοναστήρι. Οι 70χρονοι μπήκαν σε ένα περιβάλλον που θύμιζε έντονα το 1959: άκουγαν τραγούδια του Πέρρυ Κόμο, φορούσαν ρούχα εκείνης της χρονιάς, έβλεπαν ασπρόμαυρη τηλεόραση και διάβαζαν εφημερίδες με ρεπορτάζ για τη νίκη του Φιντέλ Κάστρο στην Κούβα και την πολιτική του Νικήτα Χρουστσόφ, τότε ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης. Επίσης, είδαν την ταινία Ανατομία ενός εγκλήματος, του Όττο Πρέμινγκερ, που πρωτοπροβλήθηκε το 1959, ενώ οι συζητήσεις περί ποδοσφαίρου αφορούσαν αθλητές και ομάδες που δεν έπαιζαν πια.

Ως ομάδα ελέγχου στην έρευνα, άλλοι οκτώ άνδρες ζούσαν όπως συνήθως, αλλά οι ερευνητές τούς ενθάρρυναν να θυμούνται το παρελθόν. Τα μέλη της πρώτης ομάδας στην κάψουλα του χρόνου ενθαρρύνονταν να κάνουν κάτι πολύ διαφορετικό: να ενεργούν σαν να ήταν το 1959, σαν να ήταν μικρότεροι κατά 22 χρόνια. Σύμφωνα με τους λογικούς ιατρικούς κανόνες, τα αποτελέσματα του ταξιδιού στον χρόνο έπρεπε να είναι μηδενικά. Αλλά η Langer είχε κάνει προηγούμενες μελέτες στο Γέιλ με ηλικιωμένους σε γηροκομεία όπου είχε ανακαλύψει ότι τα σημάδια της γήρανσης, ιδιαίτερα της απώλειας της μνήμης, μπορούσαν να αντιστραφούν μέσω μιας απλής θετικής ενίσχυσης. Το να δίνεις σε κάποιον ένα κίνητρο να θυμάται, όπως οι μικρές ανταμοιβές που εξαρτώνται από την απόδοσή του, έφερνε πίσω τη μνήμη που οι άλλοι είχαν θεωρήσει χαμένη για πάντα.

Αλλά ακόμα και η ίδια η Langer δεν περίμενε τόσο εντυπωσιακά αποτελέσματα στο πείραμα της εμβάπτισης στο παρελθόν. Πριν από την εισαγωγή στο περιβάλλον κάψουλας του χρόνου, οι άνδρες δοκιμάστηκαν σε διάφορους δείκτες γήρανσης, όπως δύναμη λαβής, αντανακλαστικά, ακοή και όραση. Πέντε μέρες αργότερα, τα μέλη της ομάδας που βυθίστηκαν στον κόσμο του νεότερου εαυτού τους έδειξαν βελτιωμένη ευελιξία, επιδεξιότητα και στάση του σώματος. Επίσης, βελτιώθηκαν επτά από τις οκτώ μετρήσεις, συμπεριλαμβανομένης της καλύτερης όρασης, ένα εκπληκτικό εύρημα. Φαίνονταν νεότεροι, όπως αξιολόγησαν εξωτερικοί κριτές. Αυτά τα αποτελέσματα ήταν σαφώς καλύτερα από εκείνα της ομάδας ελέγχου, η οποία εμφάνισε επίσης βελτιώσεις, σωματικές και πνευματικές, μέσω της αναδρομής στο παρελθόν: για παράδειγμα, το 63% των ατόμων στην ομάδα κάψουλας του χρόνου βαθμολογήθηκε υψηλότερα σε τεστ νοημοσύνης σε σύγκριση με το 44% της ομάδας ελέγχου.

Το 2010, το BBC One πρόβαλε μια τηλεοπτική σειρά με τίτλο The Young Ones, στην οποία έξι διάσημοι ηλικιωμένοι ζούσαν σε σκηνικό του 1975. Όπως και στο πείραμα της Langer σχεδόν 30 χρόνια νωρίτερα, οι συμμετέχοντες έδειχναν σαν να ξανανιώνουν μπροστά στα μάτια μας. Ένας από τους συμμετέχοντες που δεν μπορούσε ούτε να σκύψει για να βάλει τα παπούτσια του απέκτησε ευελιξία χορεύοντας. Γενικά, όλοι άρχισαν να φαίνονται νεότεροι από τη στάση του σώματός τους μέχρι τις εκφράσεις του προσώπου τους.

Η μουσική συνδέεται στενά με τη μνήμη και το συναίσθημα. Η δημοτικότητα του μακροχρόνιου ραδιοφωνικού προγράμματος του BBC, Desert Island Discs όπου διάσημοι επισκέπτες μοιράζονται το soundtrack της ζωής τους οφείλεται ακριβώς στο ότι οι μουσικές εμπειρίες από συγκεκριμένες χρονικές περιόδους είναι βαθύτερα αποτυπωμένες από άλλες. Έτσι κι αλλιώς, οι άνθρωποι τείνουν να θυμούνται τις εμπειρίες τους από την εποχή 10 έως 30 ετών εντονότερα από εκείνες της ώριμης ηλικίας.

Έχουν προταθεί αρκετές θεωρητικές εξηγήσεις για το φαινόμενο: αυτή η περίοδος της ζωής περιέχει πολλές καινούργιες εμπειρίες οι οποίες κωδικοποιούνται στον εγκέφαλο βαθύτερα και μπορούν να ανακτηθούν πιο εύκολα. Οι βιολογικές και ορμονικές αλλαγές μπορούν επίσης να ενισχύσουν την αποτελεσματικότητα των αναμνήσεών μας κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Έχει αποδειχθεί λοιπόν ότι όταν οι άνθρωποι καλούνται να επιλέξουν τον αγαπημένο τους δίσκο, αυτός θα ανήκει στην περίοδο των έντονων αναμνήσεων. Εξάλλου, οι ηλικιωμένοι ενήλικες γνωρίζουν συνήθως περισσότερα για τη μουσική των νεανικών τους χρόνων από τα τρέχοντα ποπ τραγούδια ακόμα κι αν ασχολούνται με τη μουσική.

Σε μια πρόσφατη μελέτη, σαράντα χρόνια μετά το πείραμα της Langer, ερευνήθηκε μια ομάδα 470 ενηλίκων ηλικίας μεταξύ 18 και 82 ετών. Στους συμμετέχοντες παρουσιάστηκαν οι τίτλοι και οι καλλιτέχνες 111 ποπ τραγουδιών από τα charts σε μια περίοδο 65 ετών (1950-2015) και τους ζητήθηκε να απαντήσουν πόσο τους άρεσε και πόσο οικείο τούς ήταν το καθένα από αυτά. Το συμπέρασμα ήταν ότι τα πιο αγαπημένα κομμάτια των ενηλίκων πάνω από 40 ετών ήταν εκείνα που άκουγαν στην ηλικία των 14 ετών. Ωστόσο, οι νεότεροι ενήλικες, ηλικίας 18-40 ετών, δεν έδειξαν την ίδια τάση, και σε ορισμένες περιπτώσεις έδωσαν χαμηλότερη βαθμολογία στη μουσική από την εφηβεία τους από τη μουσική που είχε κυκλοφορήσει προτού γεννηθούν. Μερικά τραγούδια από τα τέλη της δεκαετίας του 1970  και τις αρχές της δεκαετίας του 1980 φάνηκαν πιο αγαπημένα από άλλα ανεξάρτητα από την ηλικία των συμμετεχόντων. Αυτό υποδηλώνει ότι η ποπ μουσική από συγκεκριμένες χρονικές περιόδους εκτιμάται μεταξύ γενεών, ότι υπάρχει επιβίωση του γούστου. Παραδείγματα τραγουδιών που χρησιμοποιήθηκαν ήταν το «Hotel California» των Eagles, το «I Will Survive» της Gloria Gaynor και το «Billie Jean» του Michael Jackson. Φαίνεται λοιπόν ότι, αν και ενδιαφερόμαστε για τη μουσική της νιότης μας επειδή συνδέεται στενά με τις προσωπικές μας αναμνήσεις, ορισμένα τραγούδια ξεπερνούν τα όρια των γενεών: πάνω από το 40% των ανθρώπων που αγαπούν τη μουσική εκδηλώνουν νοσταλγική αντίδραση για ένα παρελθόν που δεν είναι δικό τους.