Το Κουαρτέτο για το Τέλος του Χρόνου του Olivier Messiaen

Στο γερμανικό στρατόπεδο αιχμαλώτων Stalag VIII-A (στις 15 Ιανουαρίου του 1941) διοργανώθηκε μια συναυλία από τον Γάλλο συνθέτη Ολιβιέ Μεσιάν (Olivier Messiaen, 1908-1992). Ο Μεσιάν ως στρατιώτης είχε αιχμαλωτιστεί από τους Γερμανούς στο Βερντέν τον Μάιο του 1940.

Στο στρατόπεδο, συνάντησε έναν βιολονίστα, έναν τσελίστα κι έναν κλαρινετίστα και αποφασίζει λοιπόν να γράψει ένα μουσικό έργο για τους τρεις εκτελεστές και τον εαυτό του (ως τέταρτο μουσικό) στο πιάνο. Έτσι προέκυψε ένα κουαρτέτο (βιολί, τσέλο, κλαρινέτο και πιάνο) το οποίο ερμήνευσαν μπροστά σε χιλιάδες αιχμαλώτους και Γερμανούς στρατιώτες οι οποίοι φρουρούσαν το στρατόπεδο. «Το κρύο ήταν αδυσώπητο», έγραψε αργότερα ο Messiaen, «το στρατόπεδο αιχμαλώτων Στάλαγκ είχε θαφτεί μέσα στο χιόνι. Οι τέσσερις ερμηνευτές παίξαμε τότε με όργανα που είχαν μεγάλα τεχνικά προβλήματα. Το τσέλο είχε μόνον τρεις χορδές, τα πλήκτρα του πιάνου μπορούσαν να πατηθούν αλλά δεν επέστρεφαν με δυσκολία στην αρχική τους θέση». Το κοινό όμως εκείνης της ιστορικής συναυλίας συμμετείχε απόλυτα και παρακολουθούσε τη ροή της μουσικής με κομμένη ανάσα και μεγάλη προσοχή. Τα εξαιρετικά δομημένα μέρη-ιδέες του έργου έχουν ως εξής:

I. Liturgy of Cristal. Λειτουργία του κρυστάλλου [Κρυστάλλινη λειτουργία.

II. Vocalise pour l' Ange qui annonce la fin du Temps. (Vocalise, for the Angel who announces the end of time / Βοκαλισμός, για έναν Άγγελο που αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου

III. Abîme des oiseaux

(Abyss of birds / Η Άβυσσος των πουλιών)

IV. Intermède

(Interlude / Ιντερμέδιο)

V. Lounge à l' Êternité de Jésus

(Praise to the eternity of Jesus / Ύμνος στην Αιωνιότητα του Ιησού)

VI. Danse de la fureur, pour les sept trompettes

(Dance of fury, for the seven trumpets / Χορός της Οργής, για τις επτά τρομπέτες)

VII. Fouillis d'arcs-en-ciel, pour l' Ange qui annonce la fin du Temps. (Mingling of rainbows, for the Angel who announces the end of Time / Ένωση Ουράνιων Τόξων για τον Άγγελο ο οποίος αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου)

VIII. Louange à l' Immortalité de Jesus

(Praise to the immortality of Jesus / Ύμνος στην Αθανασία του Ιησού)

O R. S. Johnson βιογράφος του Messiaen, σημειώνει ότι ο συνδυασμός βιολιού, κλαρινέτου, τσέλου και πιάνου, πιθανόν να μην είχε χρησιμοποιηθεί από τον Messiaen αν δεν του είχε επιβληθεί από τις συνθήκες. Με δεδομένους αυτούς τους περιορισμούς όμως, ο Messiaen επιτυγχάνει τη μέγιστη δυνατή ηχοχρωματική ποικιλία στο Κουαρτέτο με την σόλο χρήση των οργάνων, αλλά και με τους διάφορους συνδυασμούς τους.

Ο τίτλος του έργου Pour la Fin du Temps (Για το Τέλος του Χρόνου) έχει διπλή σημασία για τον Messiaen: Θεολογική και Μουσική. Σημαίνει το τέλος του μουσικού χρόνου, έτσι όπως αυτός νοείται στην κλασσική μουσική, μια τάση η οποία είναι ήδη εμφανής σε παλιότερα έργα του. Ο ίδιος ο Olivier Messiaen είχε δηλώσει τα εξής γύρω από την έννοια του ρυθμού. «Ας μην ξεχνάμε ότι το πρώτο και ουσιωδέστερο στοιχείο στην μουσική είναι ο Ρυθμός και ο Ρυθμός είναι πρωτίστως η αλλαγή του αριθμού και της διάρκειας». Το Κουαρτέτο για το Τέλος του Χρόνου είναι το πρώτο έργο στο οποίο χρησιμοποιούνται πολυρυθμικές δομές, στοιχείο που θα γίνει χαρακτηριστικό των έργων που ακολουθούν.

Το εισαγωγικό κομμάτι (πρώτη κίνηση) του Κουαρτέτου με τίτλο - Λειτουργία του Κρυστάλλου-είναι το πιο σημαντικό από αυτή την πλευρά επειδή υπάρχει μια συνύπαρξη δύο ανεξάρτητων ρυθμικών μοντέλων που παίζονται από το τσέλο και πιάνο, πάνω από δύο ανεξάρτητες μελωδίες με τραγούδι των πουλιών που παίζεται από το βιολί και το κλαρινέτο. Το χτίσιμο του ρυθμού  του μέρους του πιάνου αποτελείται από την επανάληψη 17 ρυθμικών πρότυπων διαρκειών (patterns), χρωματισμένων από την επανάληψη 29 διαφορετικών συγχορδιών. Το μορφοπλαστικό σκεπτικό του Messiaen έχει να κάνει με τις μαθηματικές ιδιότητες των πρώτων αριθμών (βλ. 17 και 29). Για την εισαγωγή στο έργο ο Olivier Messiaen σημειώνει τα εξής:

«Είναι γύρω στις 5 το πρωί, ένα μοναχικό πουλί αυτοσχεδιάζει περιτριγυρισμένο από εκλεπτυσμένα θραύσματα ήχου και από μια ηχώ αρμονιών χαμένων ψηλά στα δένδρα. Μεταφέρατε τώρα αυτήν την εικόνα σε θεολογικό επίπεδο και θα έχετε την αρμονική σιωπή των ουρανών».

Η δεύτερη κίνηση (Βοκαλισμός, για έναν Άγγελο) που αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου συνδέεται θεματικά με την έβδομη κίνηση (Ένωση ουράνιων τόξων) για τον Άγγελο που αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου. Η αρχική ιδέα της δεύτερης κίνησης αναπαριστά τον Άγγελο που αναγγέλλει το Τέλος του Χρόνου και επιστρέφει για να γίνει επεξεργασία σε διάφορα τμήματα της έβδομης κίνησης. Η τρίτη κίνηση (Η Άβυσσος των πουλιών) περιγράφει την «Άβυσσο του Χρόνου, την θλίψη και κόπωσή του, αλλά και την επιθυμία για φως για αστέρια και για ουράνια πράγματα». Η έκτη κίνηση περιγράφεται σαν Χορός της Οργής, για τις επτά τρομπέτες, τρομπέτες που παίζονται από τους επτά αγγέλους της Αποκάλυψης. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο Messiaen αυτό είναι το πιο χαρακτηριστικό κομμάτι του έργου από την άποψη του ρυθμού. Η πέμπτη κίνηση (Ύμνος στην αιωνιότητα του Ιησού), για τσέλο και πιάνο, είναι ένας φόρος τιμής για τον Ιησού, τον Αιώνιο Λόγο του Θεού. Η όγδοη κίνηση (Ύμνος στην αθανασία του Ιησού), για βιολί και πιάνο, απευθύνεται στον Ιησού ο οποίος ανελήφθη στους ουρανούς.

H στενή σχέση των μαθηματικών με τη μουσική αποτελεί ένα από θέματα που εξάπτει τη φαντασία, ενώ παραμένει γόνιμο πεδίο ποικίλων ερευνών και παρατηρήσεων. Ως σημαντικό παράδειγμα αυτής της συνύπαρξης αναγνωρίζεται το περίφημο Κουαρτέτο για το τέλος του Χρόνου του Messiaen. Στην μουσική του Κουαρτέτου για το τέλος του Χρόνου, εκτός από τους ήχους του φυσικού κόσμου, οι ευαισθητοποιημένοι ακροατές αναγνωρίζουν ποικίλες επιδράσεις από τον κόσμο των μαθηματικών, την ακολουθία Φιμπονάτσι, τους πρώτους αριθμούς και άλλα μαθηματικά ζητήματα.

Ο τίτλος του έργου «Κουαρτέτο για το Τέλος του Χρόνου», παραπέμπει ευθέως στην Αποκάλυψη: «Ότι χρόνος ουκέτι έσται, αλλ’ εν ταις ημέραις της φωνής του εβδόμου αγγέλου, όταν μέλλη σαλπίζειν, και ετελέσθη το μυστήριον του Θεού». Μέσα στο κείμενο της Αποκάλυψης δηλώνεται η Κατάργηση του Χρόνου (Χρόνος Ουκέτι Έσται).

Επί της ουσίας με το παυσίλυπο και παυσίπονο αυτό αριστούργημα ο Olivier Messiaen παρηγόρησε, τον παγωμένο χειμώνα του 1941, εκείνες τις βασανισμένες ψυχές των κρατουμένων, σταμάτησε τον Χρόνο του Φόβου και χάρισε χρόνο πνευματικής ανάτασης προσδίδοντας μιαν αίσθηση αιωνιότητας. Μια μοναδική δύναμη που διαθέτει η τέχνη της μουσικής: να διασπά τα όρια και την αντίληψη του χρόνου. Η μουσική αναδεικνύεται συχνά σε ιδανική μηχανή του χρόνου που καταργεί την βιωμένη αντίληψη παρόν-παρελθόν-μέλλον μέσα από τα ταξίδια του Νου.

(α) Εδώ μπορείτε να ακούσετε ολόκληρο το Κουαρτέτο για το Τέλος του Χρόνου του Olivier Messiaen

(β) Στο link με το αριστουργηματικό βίντεο, ο μαθηματικός και συγγραφέας Marcus du Sautoy και ο σκηνοθέτης Simon Russel εξερευνούν με υποδειγματικό τρόπο τη σύνθετη σχέση της μουσικής του Olivier Messiaen με τα μαθηματικά και τη θρησκευτική πίστη.