Η Mουσική στα Mέσα Mαζικής Mεταφοράς: Ενέργειες και Παρενέργειες

Αρκετά συχνά η ακρόαση μουσικής (μέσα από κινητά τηλέφωνα ή φορητές ψηφιακές συσκευές) στα μέσα μαζικής μεταφοράς έχει αποτελέσει αντικείμενο διαφωνιών-συγκρούσεων μεταξύ επιβατών ακόμη και στην περίπτωση που ο χρήστης χρησιμοποιεί ακουστικά, ιδιαίτερα μάλιστα όταν οι συνεπιβάτες είναι ευαίσθητοι απέναντι στο είδος ή την ένταση της μουσικής. Αυτή τη συνήθεια, κατά τεκμήριο θορυβώδους-ενοχλητικής ακρόασης, επιλέγουν συχνότερα έφηβοι που επιθυμούν να τονίσουν αντιδραστικά την παρουσία τους. Μάλιστα σε πολλές περιοχές του κόσμου έχουν γίνει συστηματικές προσπάθειες απαγόρευσης ακρόασης μουσικής ή παρακολούθησης βίντεο στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Σε ακριβώς αντίθετο στόχο κινείται η εφαρμογή ανοιχτής ακρόασης μουσικής σε σταθμούς του υπογείου σιδηροδρόμου η οποία αποδεικνύεται αρκετά ευεργετική για το επιβατικό κοινό. Υπάρχουν μάλιστα εξειδικευμένες εταιρείες στις οποίες ανατίθεται το έργο επιλογής κατάλληλων μουσικών προγραμμάτων (play list) για εφαρμογή σε Μέσα Μαζικής Μεταφοράς.

Μια εξαιρετική αναφορά πάνω στο ζήτημα είχα ανακαλύψει (2008) στη βρετανική εφημερίδα «The Ιndependent» με τον πολύ ελκυστικό τίτλο «Mind the Bach: Classical music on the underground». Θέμα είναι η εφαρμογή κλασικής μουσικής στους σταθμούς του υπόγειου σιδηρόδρομου στη Βρετανία και η φράση «Mind the Bach» είναι ένα πολύ ενδιαφέρον λεκτικό παιχνίδι-της φράσης «Mind the Gap» που εκφωνείται αυτοματικά όταν πλησιάζουν τα τρένα στους σταθμούς και μεταφράζεται ως προσοχή στον κενό χώρο μεταξύ τρένου και πλατφόρμας αποβίβασης. 

Στην αρχή κάποιας ερευνητικής μελέτης κοινωνικής ψυχολογίας μουσική έπαιζε από ηχεία σε λίγους επιλεγμένους σταθμούς του υπόγειου σιδηρόδρομου της βρετανικής πρωτεύουσας. Η ιδέα είχε ήδη ξεκινήσει από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 στο Μόντρεαλ του Καναδά και τα πρώτα αποτελέσματα ήταν ενθαρρυντικά όσον αφορά την εφαρμογή της μουσικής ακρόασης στην καταστολή κλοπών και εγκληματικών πράξεων. Το 2003 στη Βρετανία ο πρώτος σταθμός του υπόγειου που εφαρμόστηκε ανοιχτή μουσική ακρόαση ήταν το Elm Park στην District Line, ένας σταθμός οποίος υπήρξε φόβητρο όχι μόνο των επιβατών αλλά και των οδηγών του υπόγειου οι οποίοι έτρεμαν όταν σταματούσαν εκεί λόγω αυξημένου κινδύνου κλοπών, επιθέσεων και εγκληματικών ενεργειών. Τα αποτελέσματα 18 μήνες μετά την εφαρμογή μουσικής ακρόασης κλασικής μουσικής ήταν εντυπωσιακά: Οι ληστείες μειώθηκαν κατά 33%, οι επιθέσεις στο προσωπικό κατά 25% και οι βανδαλισμοί κατά 37%. Το σημαντικό ερώτημα είναι το εξής: με ποιο τρόπο ή μηχανισμό προκάλεσε άραγε η συγκεκριμένη μουσική αυτό το σπουδαίο αποτέλεσμα; 

Ενώ η κλασική μουσική δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής σε ηλικίες μεταξύ 16-40 ετών, όμως η έρευνα που έγινε στα πλαίσια του προαναφερθέντος πειράματος έδειξε ότι τα κλασικά κομμάτια που χρησιμοποιήθηκαν γενικά άρεσαν στο επιβατικό κοινό. Όταν ερωτήθηκαν οι επιβάτες γύρω από τις επιδράσεις της κλασικής μουσικής οι περισσότεροι απάντησαν ότι τους προκαλούσε ηρεμία, χαλάρωση και κάποια οικειότητα με το περιβάλλον που αποδιώχνει τον φόβο. Τελικά ένα ζωηρό και δυναμικό κομμάτι π.χ. του Beethoven, ακόμη και αν δεν απομακρύνει τον κίνδυνο ληστείας ή επιθετικής ενέργειας, ίσως μεταμορφώνει τον ταξιδιώτη-ακροατή σε ένα ποιο γενναίο και άφοβο άτομο! Η ανοιχτή ακρόαση μουσικής από εξωτερικά ηχεία εξουδετερώνει και τον συχνά εκνευριστικό ήχο των κινητών συσκευών ατομικής ακρόασης. Επίσης υπάρχει δυνητικά και η κατάλληλη μουσική επιλογή για την αντιμετώπιση έκτακτων συνθηκών. Μπορεί να αποβεί ανακουφιστική για παράδειγμα η Ημιτελής Συμφωνία του Σούμπερτ όταν υπάρχουν καθυστερήσεις λόγω έργων ή ως ενισχυτικό για ανηφορικό ποδαρόδρομο να γίνει η Αλπική Συμφωνία του Ρίχαρντ Στράους όταν έχουν χαλάσει οι ηλεκτρικές σκάλες. Επίσης πολύ χαλαρωτικό και αισιόδοξο μπορεί να αποβεί ένα κομμάτι από τον Καρυθραύστη του Τσαϊκόφσκι όταν έχει πέσει πάγος η χιόνι στις γραμμές. 

H συστηματική εφαρμογή μουσικής στους σταθμούς του υπόγειου σιδηρόδρομου έχει επεκταθεί σήμερα σε πολλούς σταθμούς (περίπου 40 σταθμοί στη βρετανική πρωτεύουσα μόνον). Την εφαρμογή μιας λίστας μουσικής περίπου 40 ωρών είχε αρχικά αναλάβει κάποια εταιρεία (subcontractor) που ονομάζεται Broadchart και η επιλογή της μουσικής βασίστηκε σε κλασικής υφής κομμάτια του 18ου-19ου αιώνα, κάποια δημοφιλή και κάποια όχι αλλά γενικά μελωδική μουσική τονικού χαρακτήρα (όχι χρήση atonal music). 

Το ερώτημα παραμένει αν μόνον η κλασική μουσική είναι κατάλληλη για τέτοια χρήση ή αν και κομμάτια από άλλα μουσικά είδη (π.χ. jazz η ethnic μουσική) θα είχαν ένα εξίσου ευεργετικό αποτέλεσμα. Επίσης σε άλλες περιοχές του κόσμου, εκτός της κεντρικής Ευρώπης, με διαφορετική μουσική κουλτούρα ίσως είναι αποτελεσματική και κάποια μουσική που δεν είναι κλασική αλλά έχει σχέση με τα τοπικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Μέχρι σήμερα φαίνεται ότι συχνότερα χρησιμοποιείται οργανική μουσική και όχι τραγούδια στα πλαίσια εφαρμογών μουσικής ακρόασης στα μέσα μεταφοράς. Αλλά γιατί οργανική μουσική άραγε και όχι τραγούδι; 

Θα απαιτηθούν ακόμη πολλές και μακροχρόνιες επιστημονικές μελέτες σε διαφορετικές περιοχές του κόσμου με διαφορετικό μουσικό πολιτισμό προκειμένου να αποδειχθεί η διαχρονική αξία της χρήσης ανοιχτής μουσικής ακρόασης στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Πάνω από όλα θα πρέπει οι ειδικοί να συλλέξουν στοιχεία, όσον αφορά την αποδοχή ή όχι της μεθόδου, από μεγάλο δείγμα του επιβατικού κοινού διαφορετικής ηλικίας και φύλου με γνώμονα και τις μουσικές προτιμήσεις. Υπάρχει επίσης πάντα ένα ποσοστό επιβατών στους οποίους η ακρόαση μουσικής σε σταθμούς παραμένει από αδιάφορη έως ενοχλητική. 

Ακόμη και όταν οι ψυχοκοινωνικές σκοπιμότητες της χρήσης μουσικής στα μέσα μεταφοράς δεν εκπληρώνονται παραμένει ίσως η πιθανή ωφέλεια από την αισθητική εκπαίδευση του γενικού κοινού μέσα από σημαντικά μουσικά έργα. Τώρα δεν είμαι σίγουρος πώς θα αντιδρούσε ο Mozart, o Bach, ο Beethoven ή ο Hendel σε μια τέτοια εκδοχή χρήσης της μουσικής τους στο μετρό ή στο λεωφορείο! Μπορεί και να ήταν ενθουσιασμένοι από την ιδέα και να μην ξεχνάμε ότι όλα αυτά τα μεγάλα μυαλά υπήρξαν πολύ ανοιχτά στην καινοτομία. Άλλωστε μεγάλο μέρος της μουσικής δημιουργίας των αναγνωρισμένων ως μεγάλων κλασικών συνθετών υπήρξε επαναστατική για την εποχή του.

Ενδεχόμενα η συστηματική εφαρμογή επιλεγμένης (χαλαρωτικής και ήρεμης) μουσικής στους σταθμούς του Μετρό της Αθήνας να είχε μεγάλη ωφέλεια στο επιβατικό κοινό, ιδιαίτερα αυτή την εξαιρετικά φορτισμένη ψυχολογικά περίοδο της πανδημίας Covid-19.