Γιώργος Νταλάρας: Μισός αιώνας ελληνικό τραγούδι

Στις 30 Σεπτεμβρίου του 2019, σε ένα ασφυκτικά γεμάτο Ηρώδειο, ο Γιώργος Νταλάρας γιόρτασε τα 50 του χρόνια στο τραγούδι, με μια αξέχαστη γιορτή. Αυτή η συναυλία ηχογραφήθηκε και τώρα κυκλοφορεί σε ένα διπλό CD με τίτλο «Γιώργος Νταλάρας, Τα μουσικά γενέθλια - Duets». Διαβάζοντας το βιβλίο του «Γιώργος Νταλάρας… και το καλοκαίρι κρυώνω!» (εκδ. Αρμός) με 121 αυτοβιογραφικά διηγήματα διαλόγου, 112 μοναδικές φωτογραφικές αφηγήσεις, 18 προσωπικές λίστες του, ένιωσα πως τόσα χρόνια νόμιζα εσφαλμένα πως ήξερα τα πάντα για τον αγαπημένο τραγουδιστή των εφηβικών μου χρόνων. Μέσα στις σελίδες του συνάντησα έναν άλλον Γιώργο Νταλάρα, που δεν ξεχνάει πού γεννήθηκε και ποιοι τον έφεραν στον κόσμο, ποιοι τον βοήθησαν και ποιοι καθόρισαν την επαγγελματική του πορεία. Αν έπρεπε να επιλέξω ένα μόνο σημείο που ξεχώρισα στην πορεία της ζωής του, αυτό θα ήταν μια δική του φράση, που εύστοχα χάρισε και τον τίτλο του βιβλίου: «…δεν το άντεχα το κρύο, υπέφερα σαν παιδί. Να σκεφτείς ότι αυτό μού έμεινε κουσούρι και μεγάλος τώρα πια… είναι καλοκαίρι και κρυώνω!».

Kύριε Νταλάρα, εάν υποθέσουμε ότι υπάρχει κάποιος Έλληνας που δεν σας γνωρίζει, πώς θα συστήνατε τον εαυτό σας;
Είμαι ένας μουσικός και ένας τυχερός άνθρωπος. Το εννοώ. Θυμάμαι κάτι που είχε πει ο Bob Dylan που έκλεισε πρόσφατα τα 79 του χρόνια. Κάτι περίπου σαν κι αυτό. Ένας άνθρωπος, αν σηκώνεται το πρωί και πάει το βράδυ για ύπνο και στο μεσοδιάστημα έχει κάνει αυτό που πραγματικά θέλει, έχει πραγματοποιήσει το όνειρό του, είναι ευτυχισμένος. Εγώ λοιπόν νιώθω πλήρης, γιατί έκανα δουλειά μου το όνειρό μου, τη μουσική. Και είμαι και ευτυχισμένος, γιατί μέσα από τη μουσική απέκτησα αυτή τη σχέση, την άρρηκτη και πολύτιμη με τους ανθρώπους, μέσα απ’ τα τραγούδια. 

Πριν από λίγες ημέρες σας άκουσα στον Σταυρό του Νότου, όπου κάνατε μία εμφάνιση. Παρά τον φόβο του κορωνοϊού, δεν έπεφτε καρφίτσα στον χώρο. Τη στιγμή που εμφανιστήκατε στη σκηνή, μου δώσατε την εντύπωση ότι κι εσείς ο ίδιος απορήσατε με εμάς όλους τους «τρελούς» που αψηφήσαμε τον κίνδυνο για να περάσουμε λίγες ώρες ακούγοντας αγαπημένα τραγούδια. Τη σχέση σας με το κοινό πώς θα τη χαρακτηρίζατε;
Εννοείτε τη συναυλία του φίλου μου του Γιάννη Κότσιρα. Ήταν δική του βραδιά, εγώ ήμουν απλώς καλεσμένος. Και ήταν όμορφα. Όσο για αυτή τη σχέση με το κοινό, όποιο επίθετο και να χρησιμοποιούσα θα την υποτιμούσα. Υπάρχει μια απλή αλήθεια για την οποία είμαι σίγουρος, μετά από τόσα χρόνια. Ανάμεσα στο κοινό, στο τραγούδι και στον μουσικό ή τραγουδιστή υπάρχει μια θρησκευτικότητα, μια φιλοσοφία. Είναι μια σχέση αδιάσειστη, αν θέλετε, δυνατή και μαζί εύθραυστη. Μια σχέση ισχυρή, αλλά όχι δεδομένη. Έχει πολλά συστατικά. Και ο κόμβος είναι πάντα το τραγούδι. Τη σχέση με το κοινό τη δένει πρώτα το τραγούδι και μετά ο άνθρωπος. Αυτό να μη θεωρηθεί, παρακαλώ, ταπεινοφροσύνη. Αν το τραγούδι είναι άξιο να σταθεί, να περπατήσει από μόνο του, είναι αυτό η συστατική ουσία που ενώνει τον καλλιτέχνη με το κοινό. Γι’ αυτό, λοιπόν, αυτή η σχέση χρειάζεται πάνω απ’ όλα καλά τραγούδια, πίστη, σταθερότητα, μελέτη και κοινωνική εγρήγορση. Όλα αυτά μαζί, της δίνουν και μαγεία και αντοχή. Όσο για την ώρα της συναυλίας, εκεί που υπάρχει η επαφή με το κοινό, όσα χρόνια και να έχουν περάσει, είναι κάτι ωραίο, αλλά μαζί δύσκολο και εξοντωτικό. Πατάς σ’ ένα τεντωμένο σχοινί όταν είσαι μουσικός. Απ’ το πουθενά στο πουθενά… Το λέω αυτό, γιατί μου λένε καμιά φορά μετά από πετυχημένες συναυλίες «γιατί δε χαίρεσαι, πήγαν όλα τέλεια!» Δεν είναι όμως κάτι εύκολο.

Στο βιβλίο σας «Γιώργος Νταλάρας… και το καλοκαίρι κρυώνω!» μοιράζεστε προσωπικές σας στιγμές από τα παιδικά και τα πρώτα εφηβικά σας χρόνια…
Αν και δεν μ’ αρέσει να μιλάω για την προσωπική μου ζωή, δεν έχω κάτι κρυφό παρόλα αυτά. Είχα μια πολύ δύσκολη παιδική ζωή είναι αλήθεια, αλλά όχι άσχημη. Ήταν μια ζωή γεμάτη αγάπη και φροντίδα και από την μητέρα μου και από τον αδελφό μου τον μεγαλύτερο και από τις γειτονιές, από τους φίλους. Εξάλλου η ζωή ήταν δύσκολη για τα περισσότερα παιδιά της γενιάς μου και ιδιαίτερα για τα λίγο μεγαλύτερα από μένα. Υπήρχε όμως κατανόηση, αγάπη και αλληλεγγύη σ’ όλες αυτές τις γειτονιές, στις επαρχίες της Αθήνας, που ζούσαμε με τη μητέρα μου παιδιά. Το βιβλίο δεν αποφασίστηκε και γράφτηκε, έχει συζητήσεις που έγιναν μέσα σε μια 20ετία. 

Η φτώχεια, οι πολιτικές συνθήκες της εποχής, η μάνα-ηρωίδα, οι συνεχείς μετακινήσεις σε άλλη γειτονιά, οι δουλειές του ποδαριού. Πώς επηρέασαν τη ζωή σας όλα αυτά;
Μόνο θετικά. Σας το ξαναλέω. Ήταν σκληρά χρόνια, αλλά πολύ χρήσιμα. Με όπλισαν με θάρρος, δύναμη και πείσμα. 18 χρονών λειτουργούσα σαν 50άρης. Είχα ζήσει ήδη μια ζωή στη δουλειά, που είναι το μεγάλο σχολείο, είδα τους καλούς και τους πονηρούς, τους έντιμους και τους απατεώνες, κυρίως συνειδητοποίησα από πολύ νωρίς τι σημαίνει κοινωνική εγρήγορση. Μέχρι και σήμερα, αν και είμαι αρκετά μοναχικός άνθρωπος, δεν μπορώ καν να σκεφτώ ότι ζω μονάχα για τον εαυτό μου.

Δουλεύετε από τότε που ξεκινήσατε να πηγαίνετε στο σχολείο. Η δουλειά του παγοπώλη είναι αυτή που σας κάνει μέχρι και σήμερα να κρυώνετε, ακόμη και το καλοκαίρι;
(Γέλιο) Όχι, ίσα-ίσα μου άρεσε. Έπιαναν τα χέρια μου από παιδί, κάηκα κάνα δυο φορές με τον πάγο, καίει ο πάγος, ξέρετε, ήταν και παιδικά τα χέρια μου, τρυφερά, αλλά έμαθα το κόλπο αμέσως και τον ισορροπούσα μέσα στο τσουβαλάκι. Όχι από τον πάγο, λοιπόν, κρυώναμε από το κρύο. Στα δωμάτια που νοικιάζαμε, τις πιο πολλές φορές δεν είχε θέρμανση. Σας ξαναλέω, όμως, δεν ήμασταν οι μόνοι, στις γειτονιές μας σχεδόν όλοι ζούσαν έτσι.

Γιατί σας φωνάζουν «θείο» οι κοντινοί σας άνθρωποι;
Γιατί το είπε ο Χάρης Κατσιμίχας πριν πολλά χρόνια και άρεσε στους μουσικούς και αυτοί το μετέφεραν στους άλλους… Ο Χάρης είναι πολύ χαριτωμένο παιδί, εκτός από σπουδαίος τραγουδοποιός. Παρότι είμαστε σχεδόν της ίδιας γενιάς, ένιωθε ότι κάπως τον προστάτευα. Ήμασταν σαν μια οικογένεια. Ο θείος Γιωργάκης από εδώ, ο θείος Γιωργάκης από εκεί, μου έμεινε στο τέλος. Συνέβαινε όμως αυτό στους μουσικούς. Και εγώ τον Απόστολο Καλδάρα, που ένιωθα ότι με προστάτευε και είχα πάντα μια αίσθηση μαζί του σιγουριάς και ασφάλειας, τον έλεγα θείο. Είναι, φαίνεται, αυτές οι ανομολόγητες μουσικές συγγένειες.

Είναι γνωστή η μανία σας με τις πολύωρες πρόβες πριν από κάθε εμφάνιση. Ποια είναι η μεγαλύτερη σε διάρκεια πρόβα που έχετε κάνει; Τελικά μήπως απολαμβάνετε το κομμάτι της πρόβας περισσότερο από κάθε άλλο;
Καλύτερα να μην πούμε νούμερα και αριθμούς. Αισθάνομαι και εγώ, εκ των υστέρων, πολλές φορές άσχημα. Όχι, δεν απολαμβάνω τις πολύωρες πρόβες. Δεν θέλω να εξοντώνω τους συνεργάτες μου. Θέλω, όμως, όταν βγαίνουμε στη σκηνή να είμαστε πολύ καλοί. Να βάζουμε τον καλύτερο εαυτό μας. Να είμαστε κουρδισμένοι, ευγενείς, να μην παίζει ο ένας πάνω στον άλλο, να προσέχουμε τη λεπτομέρεια, να ερμηνεύουμε τις μυστικές και τις κρυφές πτυχές του τραγουδιού, τις αρμονίες, τις αντιθέσεις, τα δυνατά και τα χαμηλά μέρη. Ίσως γιατί εγώ δεν εξέλαβα ποτέ τον εαυτό μου απλά ως τραγουδιστή. Η ερμηνεία μου είναι ένα όργανο ισάξιο με τ’ άλλα. Είμαστε μια μπάντα όπου όλοι έχουν ίση αξία. Πρέπει όταν παίζουμε να είμαστε τέλειοι. Και επειδή πάντα παίζουμε με εκλεκτούς μουσικούς, οι αυστηρότεροι κριτές είμαστε εμείς οι ίδιοι. Εγώ, σας το ξαναλέω, τη μουσική και το τραγούδι τα έχω πάρει πολύ στα σοβαρά. 

Είστε φανατικός αντικαπνιστής, δεν πίνετε, κοιμάστε νωρίς. Υπάρχει κάποια κατάχρηση που κάνετε;
Ε, πριν δεν είπατε για τις πρόβες; Οι καταχρήσεις μου είναι κυρίως outdoor, που λένε, του βουνού και της θάλασσας. Τρέχω με τη μηχανή, με το φουσκωτό, ανεβαίνω πολλές ώρες στα βουνά και άλλες τόσες ώρες υποβρύχιες φωτογραφίες.

Έχετε συνεργαστεί με πολλούς νέους δημιουργούς και ερμηνευτές, προσφέροντάς τους ευκαιρίες και, κακά τα ψέματα, μεγάλη δημοσιότητα. Υπήρξε κάποιος που σας απογοήτευσε;
Δεν ξέρω αν είναι εγωισμός, αλλά όχι, δεν θυμάμαι κανέναν και οι περισσότεροι έγιναν πρώτης γραμμής προσωπικότητες στη μουσική. Και για κάποιους, που δεν έφτασαν ακόμη εκεί που ονειρεύτηκα όταν τους άκουσα, το παλεύω ακόμα. Είμαι πολύ περήφανος γι’ αυτούς που πίστεψα. Κάθε τους επιτυχία, είναι σαν δική μου. Εξάλλου, είπαμε, είναι τ’ ανίψια μου, που τα έχω σαν παιδιά μου.

Στη δική σας πορεία ποιους θεωρείτε «φάρους» και δασκάλους σας;
Εγώ ήμουν από τους πιο τυχερούς ανθρώπους στη δουλειά μου. Δάσκαλοί μου είναι πρώτοι απ’ όλους ο Κουγιουμτζής, ο Καλδάρας, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο Μάνος Ελευθερίου, φάρος μου και δάσκαλός μου είναι ο Μίκης, ο Χατζιδάκις, ο Μαρκόπουλος και βέβαια οι μεγάλοι του ρεμπέτικου, ο Τσιτσάνης και ο Μάρκος. Αλλά και πολλοί άλλοι, όπως ο Ξαρχάκος και ο Νίκος Γκάτσος, τους οποίους θαυμάζω και υπεραγαπώ, ο Γιάννης Σπανός, ο Θάνος Μικρούτσικος.

Στον χώρο της μουσικής λένε ότι ο Νταλάρας στην πορεία του συνεργάστηκε πάντα με τους καλύτερους και είπε τα καλύτερα τραγούδια των συνθετών που συνάντησε. Επιλογή ή τύχη;
Φυσικά επιλογή με επιμονή και πάθος. 

Στις μέρες μας υπάρχουν πολλοί νέοι τραγουδιστές, πολλοί νέοι τίτλοι τραγουδιών, εκατοντάδες τραγουδοποιοί. Θα ήθελα να μου πείτε εάν διακρίνετε «διαμάντια» που σας κάνουν να αισιοδοξείτε για το μέλλον του ελληνικού τραγουδιού. Και επίσης, πώς βλέπετε το μέλλον του λαϊκού τραγουδιού;
Είμαι πολύ αισιόδοξος. Σωστά το λέτε «διαμάντια». Καθημερινά γράφονται υπέροχα τραγούδια από σύγχρονους τραγουδοποιούς, που δεν είναι υποχρεωτικά πολύ νέοι, κάνουν εξαιρετική πορεία πάνω από 25 χρόνια, αλλά έχουμε και ωραίους στιχουργούς και πολύ ωραίες φωνές. Το τραγούδι δεν είναι το πρόβλημα. Η διακίνηση του τραγουδιού μέσα από τα μέσα ενημέρωσης και από τις εταιρείες, όσες απέμειναν, είναι επιεικώς άτσαλη και άδικη. Αναλώνονται στο κυνήγι της εύκολης και της πρόχειρης επιτυχίας και τελικά μένουν μ’ αυτό το άγχος… Τα καλά τραγούδια θα μείνουν ό,τι και να γίνει. Απλώς καθυστερούν μ’ αυτές τις διαδικασίες να φτάσουν στον κόσμο.

Στο βιβλίο αναφέρεστε στα τραγούδια που θα θέλατε να έχετε τραγουδήσει, στις φωνές που ξεπερνούν τα όρια, στα ωραιότερα που έχουν ακούσει τ' αυτιά σας. Δεν θα σας ζητήσω να τα αποκαλύψετε. Θα ήθελα μόνο να σταθώ σε ένα κεφάλαιο που με ξάφνιασε και να σας ζητήσω ένα σχόλιο: Το απύθμενο ταλέντο του Michael Jackson!
Ναι, ναι, τον θεωρώ σπουδαίο μουσικό, εξαιρετικό ταλέντο, με γνώση, ρίζες στη μουσική. Η εξέλιξή του ήταν απίστευτη. Ακόμα και τα πρόσθετα στοιχεία που έβαλε στο ποπ τραγούδι, τον χορό ή τη σκηνοθεσία, την πλοκή στα κινηματογραφημένα του τραγούδια, στα βίντεο κλιπ… Έχουν περάσει τόσες δεκαετίες, έχετε δει εσείς κάποιον να τον ξεπερνάει, ή έστω να τον φτάνει; Πραγματικά φαινόμενο.

Έχετε υπάρξει σκληρός με κάποιους ανθρώπους; Πότε ζητάτε συγγνώμη;
Σκληρός και επίμονος ναι, άδικος όχι. Ζητάω πάντα συγνώμη, όταν φταίω όμως. 

Είχατε τη δυνατότητα να γνωρίσετε σπουδαίους ποιητές, εικαστικούς, εκδότες, πολιτικούς. Πιστεύετε ότι ακόμη σε αυτή τη χώρα μπορούν να υπάρξουν «κορυφαίοι»;
Σε κάθε χώρα μπορούν να υπάρξουν ξεχωριστοί και κορυφαίοι. Κάθε εποχή έχει τους ήρωές της και για μένα ήρωας είναι ο άνθρωπος που σε μια δεδομένη στιγμή θα συναισθανθεί την ευθύνη που πηγάζει από την ελευθερία του, από τη θέση του και θα την εκμεταλλευτεί για το γενικό καλό. Το λέω αυτό, γιατί κορυφαίους δεν ψάχνουμε μόνο ανάμεσα στους γνωστούς και στους διάσημους. Θέλω να το γράψετε αυτό, σας παρακαλώ, να μην το παραλείψετε. Πριν από αρκετούς μήνες, είδα σε μια εφημερίδα την εικόνα ενός πολύ γελαστού παιδιού που τερμάτισε σε αγώνα τρίαθλου στη Λιθουανία. Ο τίτλος στην εφημερίδα ήταν «Ο τσαγκάρης που έγινε Ironman για τους μαθητές». Ο Κώστας Βαρουχάκης, πρώην ποδοσφαιριστής, με μια ωραία οικογένεια με τρία παιδιά, τρέχει σε αγώνες για να ενισχύσει τα έργα υποδομής του δημοτικού σχολείου Κουτουφιανών, στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Γραμβούσα. Να αναφέρω και τον δημοσιογράφο που ανέδειξε αυτό το θέμα, το όνομα του είναι Κώστας Ασημακόπουλος. Ξέρετε τι είπε αυτό το παιδί όταν τερμάτισε; Μπορεί να έδωσα την ψυχή μου για να τερματίσω, αλλά ο στόχος μου ακόμα δεν επιτεύχθηκε. Αυτό θα γίνει όταν κάποιος αρμόδιος αναρωτηθεί γιατί το έκανε αυτό, γιατί το έκανε αυτό αυτός ο «τρελός»!» Ακούστε τον, πατριώτες. Αυτός ο «τρελός» το έκανε για τον τόπο του και για τα παιδιά του σχολείου που έχουν ανάγκη τη στήριξη της πολιτείας. Ο Κώστας Βαρουχάκης, λοιπόν, ανήκει σ’ αυτούς τους κορυφαίους που αναφέρατε.

Η αίσθηση που υπάρχει είναι ότι ο γάμος σας με την κ. Άννα Ραγκούση σας άλλαξε ως άνθρωπο, αλλά και ως καλλιτέχνη. Μύθος ή αλήθεια;
Απόλυτη αλήθεια. Η Άννα με έμαθε να γελάω περισσότερο, με βοήθησε, μου συμπαραστάθηκε, με έμαθε καινούργια πράγματα. Είμαι πολύ τυχερός. Την αγαπώ και είναι η χαρά της ζωής μου.

Είστε πατέρας της ηθοποιού Γεωργιάννας Νταλάρα και παππούς δύο εγγονών. Πώς είναι η σχέση σας μαζί τους; Είχατε ποτέ μέσα σας την κρυφή επιθυμία να κληρονομήσει κάποιος από τους τρεις το ταλέντο σας; Δεδομένου ότι κι εσείς το κουβαλάτε από τον παππού και τον πατέρα σας.
Η Γιωργιάννα είναι ένα σπάνιο παιδί. Δεν κάνει να μιλάμε για τα παιδιά μας, αλλά είναι αλήθεια. Έχει αρχές, ευθυκρισία και το κυριότερο χαράσσει τη ζωή της μόνη της. Είναι επίμονη, μελετηρή, δίκαιη. Και έχει και δύο θαυμάσια αγόρια, τα οποία υπεραγαπώ και, τώρα που μεγαλώσανε, κάνουμε χρυσή παρέα. Έχουμε χτίσει μια σπουδαία σχέση αμοιβαίας κατανόησης και εκτίμησης, αν και αρκετές φορές ξεφεύγω και τους κάνω ακόμα και χατίρια που δεν μου ζητάνε. Έχω κυρίως κρυφή, αλλά και φανερή επιθυμία, να γίνουν καλοί άνθρωποι και ευτυχισμένοι. Κανένας από τους δύο δεν είναι εξαιρετικό μουσικό ταλέντο, θα είχε φανεί, φαντάζομαι, όμως αγαπούν την μουσική πολύ, όπως και τη ζωγραφική και το θέατρο.

Εάν το βιβλίο σας γινόταν κινηματογραφική ταινία, ποιος ηθοποιός θα θέλατε να σας ενσαρκώσει και ποιος τραγουδιστής να ερμηνεύσει τα τραγούδια σας (εκτός από εσάς, ε;).
Θα το άφηνα στον σκηνοθέτη. Τα τραγούδια μου, αυτά που έχω τραγουδήσει δηλαδή, επειδή είναι διαφορετικά είδη, υπάρχουν πολλοί από τους οποίους θα ήθελα να τ’ ακούσω, ξέρετε. Κυκλοφορεί ένας δίσκος από την πρόσφατη συναυλία στο Ηρώδειο με ντουέτα με πολύ καλούς τραγουδιστές και φίλους που συμμετείχαν. Τραγούδησαν καταπληκτικά. Μπορείτε να πάρετε μια ιδέα και να δείτε ότι έχω δίκιο. 

Η ιδέα του τέλους, καλλιτεχνικού και φυσικού, σας τρομάζει;
Του φυσικού, καθόλου. Είμαι απόλυτα συμφιλιωμένος. Του καλλιτεχνικού, όσον αφορά τις συναυλίες, έτσι και αλλιώς σκοπεύω να σταματήσω πολύ σύντομα, αλλά καλλιτεχνικό, δηλαδή μουσικό τέλος, δεν θα υπάρξει, μάλλον θα συμπέσει με το φυσικό. Όταν σταματήσω να ασχολούμαι με τη μουσική, θα έχει έρθει και η ώρα μου.

Είναι γνωστό ότι είστε ένα βαθιά πολιτικοποιημένο άτομο. Αν και αποφεύγω να κάνω ερωτήσεις πολιτικού περιεχομένου στις συνεντεύξεις, θεωρώ ότι στη δική σας περίπτωση κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο. Πώς βιώνετε την κατάσταση που επικρατεί στη χώρα μας;
Έχετε δίκιο. Η ερώτησή σας δεν είναι στενά πολιτική, είναι κυρίως κοινωνική. Βιώνουμε μια πολύ σκληρή περίοδο, αχαρτογράφητη, άγνωστη, και αυτό που προέχει, διατηρώντας φυσικά ο καθένας τις ιδεολογίες και τα πιστεύω του, την ελευθερία και το δικαίωμα στην κριτική, είναι να αποφύγουμε με κάθε τρόπο τον διχασμό, τη μισαλλοδοξία, τη στενή κομματική στοίχιση, ώστε να καταφέρουμε να βγούμε από τα πολύ δύσκολα. 

Πού νομίζετε ότι θα πρέπει κανείς να βαδίσει και πώς να σταθεί ώστε να ξαναβγούμε στο φως;
Ειλικρινά δεν το ξέρω. Σημασία έχει να αποφύγουμε τον κοινωνικό αυτοματισμό και να δουλέψει ο καθένας στον τομέα που ξέρει με ταπεινότητα, σύνεση και αλληλεγγύη.