5 άνθρωποι της μουσικής μάς μιλούν για την 9η του Μπετόβεν

Η 9η Μαΐου καθιερώθηκε ως η Ημέρα της Ευρώπης, καθώς το 1950 υπογράφηκε η Διακήρυξη Σουμάν, όπως είναι γνωστή, θέτοντας τα θεμέλια της δημιουργίας της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μας παραπέμπει ωστόσο σε μια άλλη 9η και συγκεκριμένα στην «Ωδή στη χαρά», που είναι ο τίτλος τους ποίηματος του Σίλερ που ο Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν μελοποίησε για το τέταρτο μέρος της 9ης Συμφωνίας.

Μία πολύ οικεία μας μελωδία που έγινε ο Ύμνος της ΕΕ. Όσο για την ίδια την 9η, λέγεται πως πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα έργα μουσικής που γράφτηκαν ποτέ και δύσκολα διαφωνεί κανείς.

Οι Συμφωνίες είναι ίσως απαιτητικές στην ακρόαση για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με τη συμφωνική μουσική. Όμως το έργο του Μπετόβεν είναι ένας ολόκληρος κόσμος από μόνος του, και οι Συμφωνίες του φτιάχνουν κι αυτές ένα σύμπαν απολαύσεων που μας καλεί να συνδεθούμε μαζί του και να το γνωρίσουμε.

Κι έτσι πήραμε αυτή την επετειακή αφορμή για να ζητήσουμε από κάποιους ανθρώπους του χώρου της μουσικής να μας πουν κάτι για αυτό το μοναδικό έργο που είναι η 9η Συμφωνία από τη σκοπιά του ο καθένας και να μας προτείνουν μία εκτέλεση.

Η πιανίστα Ντόρα Μπακοπούλου, η μαέστρος Φαίδρα Γιαννέλου, ο μαέστρος χορωδίας Δημήτρης Κτιστάκης, οι παραγωγοί του Τρίτου Προγράμματος και μουσικοί Διονύσης Μαλλούχος και Θόδωρος Λούστας μας έστειλαν από ένα μικρό σημείωμα για το σπουδαίο αυτό έργο και μας προτείνουν και από μια εκτέλεση που ξεχωρίζουν.

---

Ντόρα Μπακόπουλου, πιανίστα

Είμαι ευτυχισμένη που ζω σε μια εποχή που υπάρχει η Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν. Μπορούμε να την απολαμβάνουμε στις συναυλίες, στο σπίτι μας, στο πιάνο - μεταγραφή για 4 χέρια. Μεγάλο απόκτημα. Είχα την τύχη το 2016, την Ημέρα της Μουσικής, στο Ηρώδειο, να λάβω μέρος στις πρόβες της χορωδίας για την Ενάτη! Ήταν μια εκπληκτική εμπειρία. Διηύθυνε την Ορχήστρα της ΕΡΤ θαυμάσια ο Κάρολος Τρικολίδης.
Η Συμφωνία αυτή είναι ένας ογκόλιθος στην πορεία της ανθρώπινης δημιουργίας όλων των εποχών! Μέσα σε αυτή, την τελευταία του, ο Μπετόβεν με τη μουσική του ξεδιπλώνει μία τεράστια γκάμα ψυχικών δυνάμεων. Εισέρχεται στη φιλοσοφία, ατενίζοντας το χάος τού σύμπαντος (1ο μέρος). Ο ανυπότακτος άνθρωπος επιβάλλει τη θέλησή του και οργανώνει αυτό το σύμπαν με όπλο έναν διονυσιακό ρυθμό. Σαν από αόρατο θίασο, τίθενται ερωτήσεις και δίνονται απαντήσεις συνεχώς και με ταχείς ρυθμούς! ( 2ο μέρος) Τότε η αγάπη και η ευγνωμοσύνη απλώνονται παντού με την πιο βαθιά και πανανθρώπινη έκφρασή τους (3ο μέρος). Τέλος, έρχεται η συμπύκνωση όλων των προαναφερθέντων που καταλήγει στο τραγούδι τού θριάμβου της δύναμης του «καλού», με την ποίηση του Schiller και την «Ωδή του στη Χαρά». Όπως ο Ομηρος, ο Σοφοκλής, ο Ντοστογιέφσκι, ο Μπετόβεν απογειώνει την ύπαρξή μας θυμίζοντάς μας πως ΥΠΑΡΧΕΙ  η ομορφιά, η καλοσύνη και η δύναμη της θέλησης που μπορεί να καθορίσει την μοίρα τού καθενός κι όλων μας!

Είναι θαυμάσιο και δίκαιο που έγινε η «Ωδή στη χαρά» ο ύμνος της Ευρώπης και κυρίως το εν συνεχεία κείμενο-ευχή «Όλοι οι άνθρωποι γίνονται αδέλφια». Φθάνει να επικρατήσει το μήνυμα!

---

Δημήτρης Κτιστάκης, Διεύθυνση Χορωδίας

9η Συμφωνία L. v. Beethoven: Η επιβλητική και γνωστή σε όλο τον κόσμο 9η συμφωνία op. 125 (1824) ως μνημείο της ανθρώπινης μεγαλοπρέπειας.

Η μελοποίηση του ύμνου του Schiller «Ωδή στη Χαρά» υπήρχε ήδη ως ιδέα στο μυαλό του Beethoven από το έτος 1793. Προάγγελοι καθώς και εντυπωσιακά δείγματα ενός συνδυασμού ορχήστρας με χορωδία προϋπήρχαν ήδη σε προηγούμενά του έργα όπως η Missa Solemnis op. 123, η λιγότερο γνωστή στην Ελλάδα Λειτουργία σε Ντο μείζονα op. 86, η Choral Fantasie op. 80 και το τελικό χορωδιακό μέρος της όπερας Fidelio op. 72.

Όπως όμως συνέβη και με άλλους συνθέτες, αδιαμφισβήτητης αξίας, έτσι συνέβη και στον Beethoven, ο οποίος δεν κατάφερε να γλιτώσει από την κριτική των συναδέλφων του: Ο Louis Spohr, για παράδειγμα, θεώρησε ότι το τελευταίο μέρος είναι «κακογραμμένο», «κακόγουστο» και «όχι μεγάλης συνθετικής αξίας», ενώ ο Mendelssohn ανέφερε χαρακτηριστικά ότι οι φωνές είναι γραμμένες κατά τέτοιον τρόπο ούτως ώστε είναι σχεδόν αδύνατο η μουσική να μπορέσει να εξελιχθεί ομαλά.

Η αλήθεια είναι ότι το έργο σε ό,τι αφορά το φωνητικό μέρος είναι πολύ δύσκολο. Οι τεχνικές απαιτήσεις στις οποίες καλούνται ακόμη και οι σύγχρονοι σολίστ και χορωδοί να ανταπεξέλθουν, είναι αρκετά αυξημένες. Ακραίες και απότομες εναλλαγές δυναμικής, σε συνδυασμό με μεγάλα διαστήματα όπου οι φωνές «καθηλώνονται» σε υψηλά ρετζίστρα, αυξάνουν τόσο ως προς τον ποιοτικό όσο και τον ποσοτικό βαθμό δυσκολίας. Για αυτόν τον λόγο άλλωστε, η ικανοποίηση, η αγαλλίαση και η ψυχική ανάταση που αισθάνονται εκτελεστές και ακροατήριο κατά τη διάρκεια της ερμηνείας και μετά το πέρας της είναι μεγάλη.

Ένα δείγμα ότι το συγκεκριμένο έργο δεν περιορίζεται στα «όρια» της ευρωπαϊκής αδελφοσύνης, αλλά αποδεικνύεται και μέσω του οικουμενικού χαρακτήρα της μουσικής, θα πρόσθετα, χαριτολογώντας, ότι μελέτησα την «Ωδή στη Χαρά» όντας μεταπτυχιακός φοιτητής, ελληνικής καταγωγής, στη Διεύθυνση Ορχήστρας, στη Γερμανία, και από έναν μαέστρο ιαπωνικής καταγωγής.

Αγαπημένη μου ηχογράφηση της 9ης είναι με τον Herbert von Karajan 1962/63 και την Φιλαρμονική του Βερολίνου της Deutsche Grammophon.

---

Φαίδρα Γιαννέλου, Διεύθυνση Ορχήστρας

Η προσωπική μου επαφή με την Ένατη Συμφωνία ήρθε πρώτα ως χορωδός και έπειτα ως μαέστρος. Το καλοκαίρι του 2012, βρέθηκα στη Riva del Garda της Ιταλίας για ένα σεμινάριο με τον μαέστρο Isaac Karabtchevsky. Κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου, εκείνος θα διηύθυνε την Ένατη Συμφωνία στην πλατεία της Riva del Garda με την World Youth Orchestra. Του ζήτησα να συμμετέχω στη χορωδία και δέχτηκε. Η χαρά μου ήταν απερίγραπτη και η εμπειρία επάνω στη σκηνή μοναδική! Μετά από μερικά χρόνια, είχα την ευκαιρία να διευθύνω την «Ωδή στη Χαρά» στο Ηρώδειο με την ορχήστρα του Sistema Europe, η οποία αποτελούταν από 300 νέους μουσικούς από όλη την Ευρώπη. Τη στιγμή που η χορωδία τραγουδούσε το “Alle Menschen werden Brüder”, σε ελεύθερη μετάφραση «όλοι οι άνθρωποι να είναι αδέλφια», και διευθύνοντας όλους αυτούς τους νέους, από όλες τις χώρες της Ευρώπης, σε αυτό το τόσο σπουδαίο θέατρο, δεν μπορούσα παρά να νιώσω δέος και αμέτρητη συγκίνηση! Η εκτέλεση αυτού του έργου, είτε από την πλευρά του μουσικού, είτε από αυτή του χορωδού, είτε από αυτή του μαέστρου δεν μπορεί παρά να σου αλλάξει τη ζωή και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεις τους ανθρώπους και την κοινωνία. H ηχογράφηση της Ένατης Συμφωνίας που προτείνω είναι του 2009 με μαέστρο τον Paavo Järvi, την Deutsche Kammerphilharmonie και την Deutsche Kammerchor της Βρέμης. Σολίστ είναι η υψίφωνος Christiane Oelze, η κοντράλτο Petra Lang, ο οξύφωνος Klaus Florian Vogt και ο βαρύτονος Matthias Goerne. Η ηχογράφηση αυτή είναι η αγαπημένη μου επιλογή μεταξύ των σύγχρονων εκτελέσεων. Η εκτέλεσή της είναι γρήγορη αλλά με μοντέρνο τρόπο. Συνεπώς, δεν την αισθάνεται κανείς βιαστική. Αυτό συμβαίνει διότι ο Järvi επιλέγει ένα σύνολο μεσαίου μεγέθους, το οποίο παίζει με σύγχρονα όργανα. Επιπλέον, προσφέρει διαφανείς ορχηστρικές υφές και πραγματική αίσθηση σύνδεσης με την παρτιτούρα.

 

---

→ Η πρεμιέρα της Ενάτης Συμφωνίας ήταν σαν σήμερα, δύο μέρες πριν, στις 7 Μαΐου του 1824 στο θέατρο Theater am Kärntnertor της Βιέννης. Η συναυλία δόθηκε σε μια κατάμεστη αίθουσα όπου παρευρισκόταν όλη η μουσική κοινότητα της Βιέννης. Ο Μπετόβεν όρθιος δίπλα στον αρχιμουσικό Ουμλάουφ γύριζε τις σελίδες της παρτιτούρας κουνώντας τα χέρια του. Οι μουσικοί της ορχήστρας ειδοποιημένοι από νωρίς δεν τον κοίταζαν, μια και ο Μπετόβεν δεν άκουγε τον παραμικρό ήχο, και οι κινήσεις των χεριών του δεν χρησίμευαν σε τίποτε. Όσοι βρέθηκαν εκείνο το απόγευμα στην αίθουσα του Καρντερχοφτεάτερ ενθουσιάστηκαν και ξέσπασαν σε ατελείωτες επευφημίες και χειροκροτήματα. Ο Μπετόβεν συνέχισε να έχει γυρισμένη την πλάτη του στο ξέφρενο κοινό, χωρίς να αντιλαμβάνεται τίποτα. Χρειάστηκε, όπως σημειώνει ο Σίντλερ στα απομηνονεύματά του, να τον πάρει από το χέρι η σοπράνο Καρολίνα Ούνγκερ, να τον γυρίσει προς τη φωτισμένη αίθουσα και να του δείξει τους φιλόμουσους της Βιέννης που παραληρούσαν από συγκίνηση και ενθουσιασμό! 

---

Θόδωρος Λούστας, ραδιοφωνικός παραγωγός του Τρίτου 

Οι ηχογραφημένες ερμηνείες του αρχιμουσικού Wilhelm Furtwangler στην Ενάτη Συμφωνία του Ludwing Van Beetoven

H εκτενής δισκογραφία του μυθικού Γερμανού μαέστρου Wilhelm Furtwängler (1886-1954) συμπεριλαμβάνει 13 διαφορετικές ερμηνείες της ένατης συμφωνίας του Beethoven. Όλες οι ηχογραφήσεις είναι ζωντανές. Η πρώτη από αυτές είναι με τη Φιλαρμονική του Βερολίνου στο Queens Hall του Λονδίνου την πρωτομαγιά του 1937. Η τελευταία, στις 22 Αυγούστου 1954 με την Ορχήστρα Philharmonia του Λονδίνου, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ της Λουκέρνης.
Η πιο γνωστή από αυτές τις ερμηνείες –που κυκλοφόρησε ευρέως σε LP και CD από πολλές εταιρίες– είναι εκείνη από τα εγκαίνια του πρώτου μεταπολεμικού Φεστιβάλ του Bayreuth στις 29 Ιουλίου 1951.
Η πιο φορτισμένη και εντυπωσιακή ερμηνεία ωστόσο, είναι εκείνη του Μαρτίου 1942, κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, με τη Φιλαρμονική του Βερολίνου και τη Χορωδία Bruno Kittel. Σολίστ είναι η υψίφωνος Tilla Briem, η mezzo-soprano Elisabeth Höngen, o τενόρος Peter Anders και ο βαθύφωνος Rudolf Watzke. Μεταξύ των ακροατών πολλοί ανώτατοι ναζιστές. Η Ωδή της χαράς σε μια από τις πιο σκοτεινές περιόδους της ιστορίας…

[Ο Θόδωρος Λούστας είναι παραγωγός των ραδιοφωνικών εκπομπών του Τρίτου Προγράμματος «Στη μαγεία του πρωινού» (Σάβ. & Κυρ. 08.00-09.00) & «Η γωνία του συλλέκτη» (Δευτ., Τρ. & Τετ., 13.00-14.00)]

---

Διονύσης Μαλλούχος, πιανίστας, ραδιοφωνικός παραγωγός του Τρίτου
 

Ενάτη, Μπετόβεν, δύναμη της μουσικής
Ωδή στη Χαρά, Σίλερ, δύναμη της ποίησης

Όλοι οι άνθρωποι γίνονται αδέλφια, δύναμη της ειρήνης
Χαρούμενοι, σαν ήρωες που τρέχουν προς τη νίκη, δύναμη της ελεύθερης σκέψης
Αυτό το φιλί ας πάει στον κόσμο όλο, δύναμη της αγάπης
Η χαρά είν' ο παντοδύναμος μοχλός, δύναμη της ανθρώπινης φωνής
Στης χαράς το κάλεσμα ήλιοι ξεπετιούνται, δύναμη του αιωνίου φωτός
Λάμπει εκείνη στων αγγέλων το χορό, δύναμη της φύσης
Η χαρά, η χαρά κινεί τους δείκτες, δύναμη της λύτρωσης
Χαρά, κάλλος θείας φεγγοβολής, δύναμη της αισθητικής των ήχων και των λέξεων
Ας σμίξει εδώ τη χαρά του με τη δική μας, δύναμη της αλληλεγγγύης
Όλα τα πλάσματα πίνουν τη χαρά, δύναμη της ισότητας
Αγκαλιαστείτε, εκατομμύρια πλάσματα, δύναμη της αδελφότητας

Ενάτη Συμφωνία, Όττο Κλέμπερερ, Ορχήστρα Φιλαρμόνια
Ενάτη, Κόρη των Ηλυσίων, Μούσα
Ενάτη, σύμβολο, μεγαλοφυΐα
Ενάτη, διαφωτισμός, αδελφοσύνη
Ενάτη, πίστη, θρίαμβος της δικαιοσύνης
Ενάτη συμ-φωνία, συμ-φιλίωση, πανανθρώπινο μήνυμα
Ενάτη, Προμηθέας, Φως – Γνώση
Ενάτη, Ένωση της αγάπης και της δύναμης
Ενάτη, επίκαιρη, προσωπική
Ενάτη, Ευρώπη, Ύμνος
Ενάτη, 9 Μαΐου, Ημέρα της Ευρώπης

 [Ο Διονύσης Μαλλούχος έχει εκπομπή στο Τρίτο 10.00 π.μ.- 12.00 τις καθημερινές]

---

Ο Ύμνος της Ευρώπης

→ Η «Ωδή στη Χαρά» (στα γερμανικά Ode an die Freude) γράφτηκε το 1785 από τον Γερμανό ποιητή και ιστορικό Φρήντριχ Σίλερ και αναθεωρήθηκε το 1803. Είναι ένα έργο που εκφράζει την πίστη του δημιουργού του στις αξίες του διαφωτισμού, στην αδελφοσύνη και την οικουμενικότητα. «Ολοι οι άνθρωποι θα είναι αδέλφια» διαβεβαίωνε η αναθεωρημένη εκδοχή, αυτή που χρησιμοποίησε και ο Μπετόβεν. Η Ωδή στη Χαρά περιλαμβάνει 108 στίχους στην τελική της μορφή και έγινε ευρύτερα γνωστή όταν μελοποιήθηκε από τον Λούντβιχ βαν Μπετόβεν το 1824, ο οποίος την ενέταξε στο τέταρτο και τελευταίο μέρος της Ενάτης συμφωνίας του, ως χορωδιακή συμφωνία, για τέσσερις σόλο φωνές, χορωδία και ορχήστρα σε ρε μείζονα. 

→ Η «Ωδή στη Χαρά» υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης, το πρώτο θεσμικό ευρωπαϊκό όργανο μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, το 1972 και χρησιμοποιείται ως ο επίσημος ύμνος της ΕΕ από το 1986. Ήταν μια ιδέα που υπήρχε από τη δεκαετία του 1920, κατά τους εορτασμούς των 100 χρόνων από το θάνατο του συνθέτη, καθώς ήδη τότε σημαντικοί διανοούμενοι της εποχής, όπως ο Romain Rolland, είχαν συνδέσει το συγκεκριμένο έργο με το πολιτικό ιδεώδες μιας ενωμένης Ευρώπης, ή ακόμα περισσότερο το ονειρεύονταν ως παγκόσμιο ύμνο. Έκτοτε η ιδέα επανερχόταν, ενώ μεσολάβησε η υιοθέτηση της μουσικής του Beethoven από τους Ναζί.

Μετά από κάποια χρόνιa διαβουλεύσεων και αντεγκλήσεων για το συμβολικό νόημα της Ωδής, πάρθηκε η απόφαση. Έπρεπε ωστόσο να γίνουν κάποιες προσαρμογές. Η διάρκεια του χορωδιακού τέταρτου μέρους της Συμφωνίας ήταν 25 λεπτά, πολύ μεγάλο δηλαδή για το νέο ρόλο. Ο Herbert von Karajan, ένας από τους σπουδαιότερους διευθυντές ορχήστρας, ανταποκρίθηκε στο αίτημα του Συμβουλίου της Ευρώπης να δημιουργήσει τρεις εκδοχές για σόλο πιάνο, για ορχήστρα πνευστών και συμφωνική ορχήστρα, αλλά τελικά χωρίς το κείμενο του Σίλλερ. Το μίκρυνε σε διάρκεια και ανέβασε το τέμπο, ενώ το ηχογράφησε με τη Φιλαρμονική της Βιέννης τον Μάρτιο του 1972. Η Ύμνος της Ευρώπης είναι ορχηστρική σύνθεση, καθώς απουσιάζουν οι μελοποιημένοι στίχοι του ποιήματος του Friedrich Schiller, που αποτελούν μέρος του πρωτότυπου. Ωστόσο, το πνεύμα του αρχικού κειμένου είναι εγγενές στον Ευρωπαϊκό Ύμνο. «Με την Ωδή στη Χαρά του, ο Σίλλερ εξέφρασε το ιδεαλιστικό του όραμα ότι όλοι οι άνθρωποι θα γίνουν αδέρφια - ένα όραμα που μοιράστηκε ο Μπετόβεν», διαβάζουμε στον ιστότοπο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «Χωρίς λόγια, και μόνο στην παγκόσμια γλώσσα της μουσικής, εκφράζει τις ευρωπαϊκές αξίες της ελευθερίας, της ειρήνης και της αλληλεγγύης».

Το 1972, την Ημέρα της Ευρώπης, η Eurovision παρουσίασε τον ευρωπαϊκό ύμνο συνοδευόμενο από ένα μήνυμα σε 13 γλώσσες ενώ την ίδια ημέρα ο ύμνος αναμεταδόθηκε από 50 ραδιοφωνικούς σταθμούς. Το 1985 αναγνωρίστηκε επίσημα από τους ηγέτες της ΕΕ ως ο ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εκτελέσεις της Ενάτης Συμφωνίας έχουν έκτοτε πραγματοποιηθεί με αφορμή γεγονότα ευρωπαϊκής σημασίας.