Αλέξανδρε Ευκλείδη, γιατί σκανδαλίζει η όπερα Powder her face;

Λίγο πριν την πρεμιέρα της σκανδαλώδους όπερας του Τόμας Άντες, η ATHENS VOICE συνάντησε τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Εναλλακτικής Σκηνής και σκηνοθέτη της παράστασης, Αλέξανδρο Ευκλείδη, για να μάθει τι είναι τελικά το «Powder her face»… 

1963. Ένα σεξουαλικό σκάνδαλο συνταράσσει τη βρετανική κοινή γνώμη – και δεν εννοούμε το σκάνδαλο Προφούμο. Ο 11ος Δούκας του Αργκάιλ κατηγορεί δημόσια τη σύζυγό του ότι κατά τη διάρκεια του γάμου τους είχε 88 εξωσυζυγικές σχέσεις. Η λίστα των εραστών της περιλαμβάνει υπουργούς, μέλη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας και διάσημους καλλιτέχνες. Η περιβόητη πολαρόιντ που κατατίθεται κατά τη διάρκεια της δίκης στα αποδεικτικά στοιχεία και στην οποία η δούκισσα απεικονίζεται γυμνή σε ερωτικές περιπτύξεις με έναν άνδρα, το πρόσωπο του οποίου είναι κομμένο, κάνει τους βρετανούς να ψάχνουν χρόνια μανιωδώς για να ανακαλύψουν την ταυτότητα του «ακέφαλου άνδρα»…

1995. Η πολυτάραχη ζωή της δούκισσας Μάργκαρετ Κάμπελ του Αργκάιλ που σόκαρε το κοινό με τις σεξουαλικές της ακρότητες, έγινε η «πρώτη ύλη» για το «Powder her face». Μια όπερα γραμμένη από τον Τόμας Άντες, το «τρομερό παιδί» της βρετανικής σκηνής, πάνω στο καυστικό λιμπρέτο του Φίλιπ Χένσερ που μιλά με κυνισμό και χιούμορ για τον αμοραλισμό, την παρακμή της ανώτερης τάξης και τη δημοσιογραφία της κλειδαρότρυπας. 

2019. Το «Powder her face» ανεβαίνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα από την Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ. Θα σοκάρει άραγε το κοινό; Ο Αλέξανδρος Ευκλείδης, αντί άλλης απάντησης, μας ξεναγεί στον κόσμο του Τόμας Άντες και μας αφήνει να βγάλουμε τα συμπεράσματά μας…

«Μια ανατρεπτική όπερα με γερές δόσεις μαύρου χιούμορ, σαρκασμό, πικάντικες ερωτικές σκηνές και την “πιο άσεμνη άρια που γράφτηκε ποτέ”». «…Μια όπερα για μια γυναίκα που παγιδεύεται σε έναν κόσμο αρωμάτων, φαντασίας και ανάμνησης». «Η όπερα που εισάγει το κοινό σε μια νέα εποχή». Τι είναι τελικά το «Powder her face»;... Είναι μια κωμική όπερα;

Είναι έργο με έντονα κωμική φλέβα, με την έννοια όμως που είναι οι όπερες του Μότσαρτ, οι οποίες θίγουν πανανθρώπινα ζητήματα, μέσα από μια ουμανιστική θεματολογία. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι λιγότερο κωμικά, απλά η προσέγγιση αυτή τα καθιστά κωμικά με ένα τρόπο που δεν είναι φαρσικός. Μολονότι έχει πολύ αστείες στιγμές, το «Powder her face» δεν στοχεύει στο γέλιο. Είναι σκωπτικό, υπονομευτικό…

Είναι μια όπερα queer; Ναι, υπάρχει και αυτή η διάσταση. Ο Άντες έτσι κι αλλιώς είναι ένας απόλυτα queer καλλιτέχνης. Το queer στοιχείο είναι αρκετά έκδηλο στην αισθητική του, αποτελεί μέρος της θεματολογίας του και των καλλιτεχνικών του εργαλείων. Το γεγονός ότι η πρώτη σκηνή στο έργο είναι μια σκηνή τρανσβεστισμού, είναι μια δήλωση του συνθέτη, ένα κλείσιμο του ματιού, σαν να λέει «για να ξεκινήσουμε καλά…». Ένας ηλεκτρολόγος, στη διάρκεια του ερωτικού παιχνιδιού με μια καμαριέρα, μεταμορφώνεται στη δούκισσα για να την κοροϊδέψει και ταυτόχρονα για να παίξει με το ρόλο του φύλου. Κάτι ανάλογο βλέπουμε και σε μια παντομίμα του γάμου της δούκισσας ο οποίος εξελίσσεται σε όργιο προς απροσδιόριστες κατευθύνσεις.

Το «Powder her face» είναι ένα έργο των βρετανικών 90s, που συνομιλεί άμεσα με το κίνημα του camp – ο πρόδρομος του queer. Είναι η «αντίδραση» της σοβαρής μουσικής στην camp αισθητική και ιδεολογία. Δεν είναι τυχαίο ότι παίρνει τη φιγούρα της δούκισσας και την αντιμετωπίζει με μεγάλη σοβαρότητα αλλά και με μια μπουρλέσκ μελαγχολία. Σαφώς μέσα στο έργο υπάρχει μια φλέβα προκλητικότητας η οποία όμως δεν είναι χωρίς θεμελίωση. Ακόμα και η διαβόητη «blowjob aria» (η άρια της πεολειξίας), πέρα από την ανεκδοτολογική της πτυχή, είναι μια σκηνή ακραίας ρεαλιστικής και συγχρόνως λεπτής ψυχολογικής γραφής που προήλθε από μια πολύ συγκεκριμένη ιδέα. Εκείνη την εποχή είχε κυκλοφορήσει το βιβλίο του Wayne Koestenbaum με τίτλο «Queen’s throat» («Το λαρύγγι της βασίλισσας»), μια πολύ σημαντική συμβολή στη θεωρία της όπερας, γιατί για πρώτη φορά συνέδεε την έννοια της παραγωγής του ήχου, με ζητήματα ερωτισμού και ομοσεξουαλικότητας, της χαράς που μεταδίδει ο ήχος του τραγουδιού, με τον ερωτισμό που παράγει η στοματική κοιλότητα στις διάφορες εκφάνσεις της. Νομίζω ότι ο Βρετανός μυθιστοριογράφος Φίλιπ Χένσερ, που έγραψε το λιμπρέτο, πρόσθεσε αυτή τη σκηνή, όχι μόνο γιατί σχετίζεται με την ιστορία της Μάργκαρετ Κάμπελ αλλά και γιατί ήταν ένας τρόπος να μιλήσει για την όπερα, «χρησιμοποιώντας» τη χαρά που παράγει το λαρύγγι… 

Είναι μια όπερα-σκάνδαλο; Δεν είναι ένα έργο που σκανδαλίζει. Είναι ένα δοκίμιο για την κοινωνία της κλειδαρότρυπας αλλά και για τη μοίρα του ανθρώπου που επιλέγει να εκτεθεί στη δημόσια σφαίρα και να συντριβεί από αυτήν. Προσωπικά το «Powder her face» μου θυμίζει πολύ έργα όπως οι «Επικίνδυνες σχέσεις» του Λακλό, που φτάνουν να γίνονται ημιπορνογραφικά, ακριβώς για να καυτηριάσουν μια κοινωνία που επιτρέπει στους ανθρώπους να αυτοπορνογραφούνται. Νομίζω ότι τόσο ο Άντες όσο και ο Φίλιπ Χένσερ, κινητοποιήθηκαν με κάτι που ένιωσαν στον αέρα των 90s. Ήταν το zeitgeist, το κλίμα της εποχής, με τον «Μεγάλο Αδελφό», τα realities, τη Μόνικα Λιουίνσκι και τον Κλίντον… Όταν συνειδητοποίησα ότι η όπερα γράφτηκε το 1995, δύο χρόνια πριν ξεσπάσει το σκάνδαλο, σκέφτηκα ότι κατά κάποιο τρόπο προοικονομούσε αυτό που εμείς ζήσαμε λίγο αργότερα live!

Είναι μια… στριφνή όπερα; Το τείχος δυσκολίας που συναντά ο ακροατής σε πολλά έργα του 20oύ αιώνα, το έβαλαν ηθελημένα οι ίδιοι οι μοντερνιστές. Ο Τόμας Άντες όμως είναι ο απόλυτος εκφραστής του μεταμοντέρνου, μιας αντίληψης που επαναπροσδιορίζει τη σχέση δημιουργού και ακροατή. Πιστεύει ότι η λόγια μουσική οφείλει να είναι για τον καθένα. Θέλει να επικοινωνήσει με το κοινό του, όχι με την ευκολία όσων καταφεύγουν στην εκλαΐκευση αλλά βαθιά δημιουργικά. Αποδέχεται την πρόκληση της επικοινωνίας και την κάνει μέρος της γραφής του. Το «Powder her face» είναι ίσως το πιο επιτυχημένο δείγμα αυτής της προσέγγισης. Είναι ένα έργο για την όπερα στον σύγχρονο κόσμο και συγχρόνως ένα εξαιρετικά καλοφτιαγμένο μουσικό κολλάζ. Να σας δώσω ένα παράδειγμα: στην τελευταία σκηνή όπου ο ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου ανακοινώνει στη δούκισσα ότι ο χρόνος της παραμονής της τελειώνει, από πίσω ακούς την αρμονική ακολουθία από το «Ο θάνατος και η κόρη» του Σούμπερτ. Αλλού πάλι αναγνωρίζεις ήχους από τον Ρίχαρντ Στράους και τον Στραβίνσκι και αλλού ο Άλμαν Μπεργκ μπερδεύεται με την Νταϊάνα Ρος, τη σόουλ και τα τραγούδια της «Χρυσής Εποχής» του μεσοπολέμου. Ένα τέτοιο τραγούδι των 30s το οποίο αποτελεί και βασικό μοτίβο του έργου, ο Άντες το μεταλλάσσει με χιλιάδες περίτεχνους τρόπους. Είναι πάντως απορίας άξιο πώς ένας 24χρονος –τόσο ήταν όταν έγραψε την όπερα– μπορεί να συλλάβει κάτι τόσο πολυεπίπεδο. Το «Powder her face» είναι η απόλυτη περίπτωση αριστουργήματος πλην όμως ο δημιουργός του, όντας πολύ καχύποπτος απέναντι στην έννοια, αρνείται να παίξει με τις δυνατότητες του «υψηλού» και το υπονομεύει διαρκώς, τραβώντας το χαλί κάτω από τα πόδια του. Τη μια στιγμή η μουσική του σου κόβει την ανάσα με τη γραμμή και την έντασή της και την επόμενη στιγμή την πάει αλλού, στο ελαφρό, στο pop! Έτσι κατορθώνει να κρατά μια σοφή ισορροπία ανάμεσα σε είδη και ιδεολογικές ή υφολογικές αναφορές και το αποτέλεσμα ακούγεται πολύ πιο ευχάριστα και εύκολα από αυτό που είναι…

Σκηνοθετώντας τη «βρώμικη δούκισσα»

Το «Powder her face» εξιστορεί τη λαμπερή άνοδο και την τραγική πτώση της δούκισσας Μάργκαρετ Κάμπελ του Αργκάιλ από τη δεκαετία του ’30, όταν υπήρξε μία από τις πιο πολυφωτογραφημένες γυναίκες στον κόσμο, έως τα τελευταία χρόνια της ζωής της αρχές του ’90. Ρωτήσαμε τον Αλέξανδρο Ευκλείδη για τη δική του ματιά στην πολυτάραχη ζωή της «βρώμικης δούκισσας» και του ζητήσαμε να μας δώσει ένα preview της παράστασης που θα παρακολουθήσουμε. 

Ανατρέξατε στην πραγματική ιστορία της Μάργκαρετ Κάμπελ;
Ναι, έκανα αρκετή έρευνα, προτίμησα όμως να βασιστώ σε αυτά που λέει η ίδια η δούκισσα για τον εαυτό της, διαβάζοντας την αυτοβιογραφία της, η οποία ήταν πολύ διασκεδαστική, γεμάτη μεγαλειωδώς ματαιόδοξες φράσεις. Καταλαβαίνεις ότι ήταν μια περίεργη προσωπικότητα, ένα αμάλγαμα από πολλές και ενδιαφέρουσες επιρροές. Στην πραγματικότητα ήταν μια Αμερικάνα που έγινε Βρετανή αριστοκράτισσα –αγόρασε τους τίτλους της– κρατώντας πάντα την αμερικάνικη ανοιχτοσύνη αλλά προσαρμόζοντάς την στα ήθη της βρετανικής άρχουσας τάξης. Πιστεύω πως η τόσο ανεπιτήδευτη ματαιοδοξία της ήταν η κινητήρια δύναμή της. Το «Powder her face» είναι ένα έργο πάνω στη ματαιοδοξία και στην ένταση μεταξύ της απερχόμενης αριστοκρατίας και της επερχόμενης οικονομικής αριστοκρατίας.

Στο έργο πώς αντιμετωπίζεται η δούκισσα;
Σκωπτικά, με συμπάθεια, με δηκτικότητα; Νομίζω με συμπάθεια και οίκτο. Το ύφος της όπερας αυτής επιτρέπει να συνυπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις στον άνθρωπο και σε ό,τι εκπροσωπεί. Να κινείται από τη γελοιογραφία ως την ενσυναίσθηση, χωρίς ο θεατής να βλέπει τις «ραφές». Υπάρχουν ωστόσο στιγμές που αισθάνεσαι μεγάλη θλίψη για τη γυναίκα αυτή, η τελευταία σκηνή είναι τόσο σπαρακτική που σε κάνει να ανατριχιάζεις...

Η όπερα χωρίζεται σε 8 σκηνές –κάθε μία και μια χρονιά– κάνοντας flashback σε στιγμιότυπα από τη ζωή της δούκισσας. Πώς παρακολουθούμε αυτή τη διαδρομή;
Το έργο έχει μια ονειρική δραματουργία, με σκηνές ελλειπτικές, υπαινικτικές που μοιάζουν περισσότερο με αναμνήσεις παρά με αυστηρή αφήγηση. Η κυκλική αντιμετώπιση του χρόνου είναι ένα σκηνικό παιχνίδι. Η ιστορία ξεκινά από το τώρα, πηγαίνει πίσω, επανέρχεται. Χτίζεται σε ένα χαρακτήρα, αυτόν της δούκισσας, καθώς είναι η μόνη που μένει σταθερή. Οι άλλοι τρεις χαρακτήρες ακροβατούν ανάμεσα σε πολλαπλούς ρόλους. Χρησιμοποιούμε ένα εξωτερικό-εσωτερικό χώρο, ένα lobby ξενοδοχείου, με την ορχήστρα παρούσα, το οποίο είναι και δωμάτιο. Οι διαφορετικές χρονολογίες εμφανίζονται ψηλά σε ένα banner, σαν τα παλιά πρωτοχρονιάτικα πανό – όπως αυτά που είχε ο Αγγελόπουλος στον «Θίασο» και στους Κυνηγούς– που έγραφαν «Ευτυχισμένο το ’19…». Ο θεατής βλέπει τη δούκισσα να μεγαλώνει και να μικραίνει, να παρακολουθεί τον νεαρό της εαυτό, να βιώνει το παρελθόν της μέσα από ένα τραυματικό παρόν. Μια γυναίκα ρευστή μέσα στον χρόνο.

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση στο Guide της Athens Voice