Η βαλκανική μουσική και η μουσική κληρονομιά της Ηπείρου

Μέσα Ιούλη. Η μεσημεριανή λαύρα καλά κρατεί κι ας κοντεύει οχτώ. Το ηπειρώτικο κλίμα ακολουθεί τη ρότα του. Κατηφορίζω την Αβέρωφ και στη σκέψη μου δυο λέξεις. «Καιρόν γνῶθι». Τις είπε ο Πιττακός ο Μυτιληναίος, ένας από τους εφτά αρχαίους σοφούς.  Να καταλαβαίνεις την κατάλληλη στιγμή.

Φτάνω στην πύλη του Αϊ-Γιώργη, του φουστανελά. Το καντήλι σιγοκαίει μαζί με τα κεριά των πιστών και λίγο πιο πάνω στις πέτρες του κάστρου της πόλης των ασημουργών, των γραμμάτων, των τεχνών το οικόσημο του Αλή πασά Τεπελενλή. Η ιστορία χαμογελά δείχνοντας τα σημάδια της.

Περπατάω στο λιθόστρωτο καλντερίμι. Λιγοστεύει το φως για λίγο. Σιγοψιθυρίζουν οι πέτρες: «Ετοιμάσου, τρεις πολιτισμοί προσμένουν».

Καλώς ορίσατε. Σε ετούτο εδώ το κάστρο είναι θαμμένες μνήμες, εικόνες, ήχοι έτοιμοι να αναδυθούν. Η κυρά της πόλης, η Παμβώτιδα, παρακολουθεί στωικά. Κι όμως τα αχνάρια είναι όλα εδώ. Οι παλιοί ένοικοι φρόντισαν τους καινούργιους. Τζαμιά χτίστηκαν πάνω σε εκκλησιές. Χαμάμ με θολωτό τρούλο σε σχήμα σταυρού, μαγεριά, στρατώνες. Το παλιό/μέσα Συναγώι, η συναγωγή, αγκάλιαζε η εβραϊκή κοινότητα.  Κι η μνήμη ανακαλεί ονόματα. Διονύσιος φιλόσοφος, Ασλάν Πασάς, Σουφαρί σεράι, φετιχέ τζαμί, αρχάγγελος Μιχαήλ κι ένας τάφος που δέχτηκε ένα ακέφαλο κορμί, μιας και το κεφάλι στάλθηκε στην Πόλη για να βεβαιωθούν πως το θεριό, ο Αλής, είναι νεκρό.

Μουσεία μαρτυρούν τις στιγμές που έζησε ο λόφος. Κι εδώ στην νοτιοανατολική ακρόπολη, στο Ιτσς Καλέ, που λίγο πριν μπεις στέκεται ο πλάτανος που μαρτύρησε ο Κατσαντώνης, εδώ μπροστά από το βυζαντινό μουσείο που άλλοτε στεκόταν το σεράι του Αλή, μια παράσταση με πολλές προσδοκίες στήνεται. Όλα εδώ κατοικούν. Η ιστορία ενός τόπου πάνω σ’ ένα βράχο.

Και μαζί με τους Βυζαντινούς, τους Οθωμανούς, τους Εβραίους, εδώ που η πολυμορφία οργιάζει, θα παντρευτούν απόψε οι μουσικές. Είναι τάχα αταίριαστη η ένωση αυτή; Καθόλου, μιας κι οι ρίζες είναι κοινές. Φυγή. Διωγμός. Άλλοτε βολικός, άλλοτε βίαιος. Ηθελημένος και μη. Όπως και να τον βαφτίσεις ένα είναι το σίγουρο. Σέρνει μαζί του το όνειρο κι η μουσική σ’ αυτό θα δώσει ανάσα.

Εδώ είναι Βαλκάνια. Ο ήχος του κλαρίνου είναι ενωμένος με την ηπειρώτικη γη, κι ένας φίλος μουσικός, που μιλά μιαν άλλη γλώσσα, μου λέει με δέος πως με το κλαρίνο γλιστράς. Είναι η προέκταση της πνοής. Ο ήχος του συντρόφεψε ανά τον κόσμο τους Ηπειρώτες που ξενιτεύτηκαν αναζητώντας μια καλύτερη ζωή. Κι από την άλλη, η μουσική των Ρομά που θα ζωντανέψει από μια μπάντα για γάμους και κηδείες. Χαρμολύπη. Το ζητούμενο είναι να αλαφρώσει η ψυχή, ζωντανών και πεθαμένων.

Έχουν ονόματα πολλά και έρχονται από την Ινδία. Τους λένε «Τσινγιάν» και «Τσιγγάν» (Τούρκοι, Βούλγαροι, Σέρβοι, Ρουμάνοι και Ούγγροι), «Τσίγγαρι» (Ιταλοί), «Τσιγγόινερ» (Γερμανοί), «Εγκυπτενάρεν» (Ολλανδοί), «Τζύπσι» (Άγγλοι), «Αυγίτ» (Αλβανοί). Και οι Γάλλοι παλαιότερα τους ονόμαζαν «Αιγυπτίους», σήμερα «Βοημούς» (Boémiens). Διάβασα πως μεταξύ τους αποκαλούνται «Καλέ» και «μελελέ», δηλαδή «λαός μέλας», «μανούχ» (άνθρωπος), «Ρομ».

Είναι ίσως η ιδέα πως δεν ανήκεις πουθενά που συναρπάζει. Όλο το βιος σου, μονάχα ο εαυτός σου. Σήμερα ξυπνούν εδώ, αύριο σε άλλον τόπο. Εξόριστοι δίχως πατρίδα. Είναι η ιδέα της απόλυτης ελευθερίας που σαγηνεύει; Η ικανότητα να σκέφτεσαι έξω από τα όρια του «κουτιού;» Μεγάλοι καλλιτέχνες ζήλεψαν τον τρόπο ζωής και τις ικανότητές τους στη μουσική.

Ο Φραντς Λιστ αγαπούσε τη μουσική των τσιγγάνων της Ουγγαρίας. Πίστευε ότι στις μνήμες κάθε Ούγγρου φώλιαζαν οι νότες και ζέσταιναν την καρδιά του λαού. Μεγάλοι δημιουργοί όπως οι Μπετόβεν και Σούμπερτ έγραψαν μουσική εμπνευσμένοι απ’ τη ζωή τους. Έλληνες λογοτέχνες, ο Βιζυηνός, ο Παπαδιαμάντης, ο Δροσίνης. Ο Παλαμάς μας χάρισε γενναιόδωρα τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου». Ποιος δεν ερωτεύτηκε την Κάρμεν την τσιγγάνα; Οι Ρομ είναι αυτοδίδακτοι, η αξιοσύνη τους στη μουσική αδιαμφισβήτητη. Η ένταση κι η ενέργεια των ήχων έκανε τη νοτιοανατολική ακρόπολη της καστροπολιτείας των Ιωαννίνων να πάλλεται. Κι οι νέοι, οι έφηβοι, οι φοιτητές, οι μαθητές με το θράσος και το θάρρος που σου χαρίζει η νιότη προς το τέλος της βραδιάς κύκλωσαν αυθόρμητα, ξαφνιάζοντας τους πάντες, την μπάντα και τον Γκόραν Μπρέγκοβιτς. Ο συνθέτης γεννημένος το 1950 από Σέρβα μητέρα, Κροάτη πατέρα, παντρεμένος με μουσουλμάνα, χατίρι δεν τους χάλασε. Είναι το φευγιό και το όνειρο που ενώνει; Ή μήπως το να μείνεις θέλει πιο πολύ θάρρος; Όπως και να ’χει, το ένιωσα το βλέμμα της κυρά Φροσύνης που βγήκε στη γειτονιά για να δει το τι συμβαίνει και ποιος κάνει τέτοιο σαματά μέσα στη νύχτα.

Ας κλείσω με τα λόγια ενός σοφού. «Είναι έργο των σοφών να προβλέψουν τη συμφορά πριν έρθει. Είναι έργο των γενναίων να αντιμετωπίσουν τη συμφορά όταν έρθει». Πιττακός, ο Μυτιληναίος

Καλή συνέχεια, αγαπητοί.

Φωτογραφίες: Μενέλαος Συκοβέλης, Πάνος Τσιγκούλης

Το 1ο Its Kale Festival Ιωάννινα 2017, διοργανώνει το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Ιωαννιτών σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων. Ο διεθνούς φήμης συνθέτης με τις εξαιρετικές κινηματογραφικές μελωδίες του και τα διονυσιακά γλέντια του, ο Goran Bregovic κι η μπάντα του, συναντήθηκε για πρώτη φορά με τον Πετρολούκα Χαλκιά, έναν από τους εκπροσώπους της ελληνικής μουσικής κληρονομιάς.