«Πατριάρχης του κλαρίνου», ο «μετρ», ο «ζωντανός θρύλος», ο «μέγας δεξιοτέχνης και δάσκαλος», ο «άρχοντας», το «μεγαθήριο», το «ιερό τέρας» της ηπειρώτικης μουσικής που το κλαρίνο του «ανασταίνει και πεθαμένους». Οι ενθουσιώδεις χαρακτηρισμοί για τον Πετρολούκα Χαλκιά δεν έχουν τελειωμό, και αντηχούν με θέρμη και συγκίνηση από την Ήπειρο ως την Αμερική και από τον Καναδά ως την Αυστραλία. Ο Πετρολούκας είναι για τους θαυμαστές του η λαϊκή, δημοτική παράδοση προσωποποιημένη.
Τον φέρνω στο νου μου όπως τον είδα σε μια πρόσφατη κινηματογράφιση, όπου παίζει και αυτοσχεδιάζει παρέα με ένα δεξιοτέχνη του λαούτου σε ανοιχτό χώρο, στο χωριό Βήσσανη Ιωαννίνων. Είναι όρθιος, και γέρνει, ευλαβικά σχεδόν, πάνω από το κλαρίνο. Κάθε φύσημα δίαυλος επικοινωνίας με το θείο, κάθε ήχος προσευχή. Το παίξιμό του έχει μεταφυσική αίσθηση, ανάγεται σε άλλη, αρχέγονη σφαίρα. Ακούω, έπειτα, το «Μοιρολόι με γυρίσματα», κορυφαίο μουσικό κομμάτι με χρώμα μελωδικό, λυπητερό, που φέρνει ρίγη, ανασύρει τα πιο βαθιά αισθήματα και αγγίζει τις πιο λεπτές χορδές, προκαλεί δάκρυα. Τα Ηπειρώτικα, ακόμα και τα εύθυμα ή σατιρικά δημοτικά τραγούδια, ηχούν βαριά, δωρικά, ακόμα κι αν ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί όλα τα χαρακτηριστικά στολίδια και τσακίσματα. Η ηπειρώτικη πεντατονία έρχεται από τα βάθη των αιώνων σχεδόν αναλλοίωτη. Μπορεί το φυσικό τοπίο της Ηπείρου με τα ψηλά βουνά και τις βαθιές χαράδρες να δούλεψαν σαν χοάνη ώστε να γεννηθούν οι ήχοι της πεντατονικής μουσικής. Επιπλέον, πιθανότατα το απομονωμένο, ορεινό και άγριο αυτό διαμέρισμα της Ελλάδας να λειτούργησε και σαν κιβωτός για να διαφυλαχθεί το μουσικό αυτό ιδίωμα, το οποίο δοξάζει στη μακρά μουσική πορεία του ο Πετρολούκας εντός και εκτός συνόρων.
Συναντιόμαστε στην Ομόνοια, στο καφέ του δεκάτου ορόφου γνωστού πολυκαταστήματος: «Εδώ έρχομαι κάθε μέρα. Μαζευόμαστε πολλοί συνάδελφοι, ο Σάββας ο Σιάτρας, ο Αντώνης ο Κυρίτσης, καθόμαστε και συζητάμε για την πορεία της δουλειάς μας». Ο Πετρολούκας φοράει κοστούμι· το σακάκι το στολίζει ένα μαντιλάκι, ενώ το κλαρίνο, σήμα κατατεθέν του, απεικονίζεται στη γραβάτα του· καμαρώνει και μου λέει πως την πήρε από την Αμερική. Η Ομόνοια, ως τόπος συνάντησης και στέκι, δεν είναι τυχαία. Στο κέντρο και στα πέριξ της πλατείας λειτουργούσαν από τη δεκαετία του ’50 μέχρι πρόσφατα τα «κλαρίνα», κέντρα με δημοτική μουσική. Ο Πετρολούκας είχε το δικό του στην πλατεία Καραϊσκάκη, το «Χαλκιάς Παλάς»: «Έπαιζα μέχρι το 2012. Αλλά τώρα πάνε πια αυτά τα μαγαζιά, κλείσανε. Δεν υπάρχουν κέντρα με δημοτικά τραγούδια. Είναι τέτοια η κατάσταση, δυστυχώς, που οι ιδιοκτήτες δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στα έξοδα. Είναι πολύ δύσκολα τα πράγματα. Πολύ κρίμα για την παράδοση και τις ρίζες μας, αλλά και για τους μουσικούς που κάθονται χωρίς δουλειά».
Ξεκινάει την αφήγηση της ζωής του, που άλλοτε την απολαμβάνει και άλλοτε την επαναλαμβάνει μηχανικά. Γεννήθηκε το 1934, στο Δελβινάκι, την ιστορική έδρα του Δήμου Πωγωνίου. Φτώχεια, πόλεμος, πείνα, εμφύλιος. Σχολείο μόνο για δυο ή τρεις τάξεις, ίσα-ίσα να μάθει γραφή κι ανάγνωση. Γύρω στα 11 μυείται στο κλαρίνο και μαθητεύει δίπλα στον άλλο ονομαστό δεξιοτέχνη του κλαρίνου, τον Φίλιππα Ρούντα από τα Δολιανά. Πιάνει όποιο σκοπό τού δείχνει ο δάσκαλος με τη μία, και τον ακολουθεί σαν παιδί για θελήματα, και δεύτερο κλαρίνο σε γάμους, πανηγύρια, γλέντια. Με κάποιο συγχωριανό του μουσικό φτάνει στην Αθήνα για ένα χορό Δελβινακιωτών, όπου τον ανακαλύπτουν από τη ραδιοφωνία και τον χαρακτηρίζουν «παιδί-θαύμα». Μέχρι τα 17 δουλεύει στην πρωτεύουσα, τον καλούν παντού, κερδίζει χρήματα και βοηθάει το σπίτι κι ο ίδιος. Στα 18 παντρεύεται τη συγχωριανή του Μαρία (από το Μπατζέικο, σόι που έβγαλε σπουδαίους μουσικούς, και τον μέγα κλαριντζή Δημήτρη Μπατζή). Είναι αρχές του ’50, την παίρνει από το χωριό για να ζήσουν στην Αθήνα όπου ο ίδιος έχει δικτυωθεί μουσικά, ενώ σύντομα έρχεται δισκογραφική πρόταση από την Αμερική. Θα πάει να βγάλει ένα δίσκο αλλά θα μείνει 20 χρόνια. Εποχές δόξας και θριάμβου: ταξιδεύει τα ποικίλα ελληνικά ηχοχρώματα στην άλλη άκρη του κόσμου. Οι ομογενείς ενθουσιάζονται, οι ξένοι –οι μουσικοί ειδικά– μένουν άφωνοι. Του λένε πως το παίξιμό και οι μουσικοί του αυτοσχεδιασμοί είναι «αδερφάκια με την τζαζ». Για να πάρει τη δουλειά σε ένα μεγάλο κέντρο με μουσικές αραβικές, τουρκικές, αρμένικες κτλ., υποχρεώνεται να μάθει σε λίγες μόνο μέρες 12 τραγούδια, με τη μέθοδο της «υπνομάθειας». Κοιμάται, κι όσο κοιμάται το μαγνητόφωνο παίζει λούπα το ίδιο τραγούδι. Ξυπνάει, πιάνει το κλαρίνο και εκτελεί το τραγούδι στην εντέλεια. Γύρω στο ’79, και με ένα καλό κομπόδεμα, είναι καιρός για επιστροφή στην Ελλάδα. Κανείς από το συνάφι δεν ξέρει τον εξ Αμερικής κλαριντζή. Παίζει τελευταίος και απρόσκλητος στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας, σε μια διοργάνωση για τη δημοτική μουσική. Ξεσηκώνει μονομιάς σύσσωμο το στάδιο με ένα παίξιμο που δεν το είχαν αγγίξει οι μουσικές εξελίξεις των τελευταίων είκοσι ετών. Έκτοτε όργωσε την Ελλάδα κι έπαιξε ανά την υφήλιο, έφτιαξε πλούσια δισκογραφία που αποτελεί τεράστια δεξαμενή μουσικού πλούτου και παιξίματος, συνέπραξε με πολυάριθμους Έλληνες και ξένους μουσικούς, τόλμησε πρωτόγνωρα εγχειρήματα και αυτοσχεδιασμούς σε μουσικές τζαζ, μπλουζ και έθνικ, υπερβαίνοντας τα τοπικά όρια, διευρύνοντας τους μουσικούς ορίζοντες της τέχνης του και βάζοντας τη δική του σφραγίδα στη διαχρονικότητά της. Οι δίσκοι του, που πωλούνται σε όλα τα μεγάλα αεροδρόμια του κόσμου, γίνονται ανάρπαστοι κι ο ίδιος νιώθει περήφανος που ταξίδεψε και ταξιδεύει ακόμα την ηπειρώτικη πεντατονία σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Όση ώρα μιλάμε το τηλέφωνό του χτυπάει διαρκώς: κλείνει εκπομπές στην τηλεόραση, εμφανίσεις σε μαγαζιά, συνεντεύξεις…
Νομίζω πως ξέρω εκατομμύρια τραγούδια, και όχι μόνο τα ηπειρώτικα. Ξέρω σκοπούς και μελωδίες απ’ όλο τον κόσμο. Πολλές φορές τρελαίνομαι: ό,τι ακούσω από το ράδιο ή την τηλεόραση το ξέρω. Πέρυσι με φώναξε ο Ομάρ Φαρούκ να συνεργαστούμε. Μόλις με άκουσε τρελάθηκε, ό,τι ζήταγε το έπαιζα: «Για σένα» μου είπε «μιλάνε στην Κωνσταντινούπολη».
Πώς τα θυμάστε απ’ έξω;
Ξέρω τους μουσικούς δρόμους· θα κάνω μια μελωδία και αμέσως μου έρχεται όλο το τραγούδι στο μυαλό. Με έχει βοηθήσει η βυζαντινή μουσική πάνω σ’ αυτό, που έκανα στην Αμερική. Όταν ήρθα εδώ το είπα στο δάσκαλο, το Σίμωνα Καρρά, που με άκουσε και έμεινε κατάπληκτος. Με δοκίμασε στα ψαλτικά, με έβαλε να συνοδεύσω με το κλαρίνο τον ψάλτη και τον παπά. Μου ζήτησε να συνδυάσω την πεντατονική με τη βυζαντινή μουσική και να φτιάξω κάτι καινούργιο. Αυτό εγώ δεν το είχα σκεφτεί ποτέ. Με έστειλε στην εκκλησιά τη Μεγάλη Παρασκευή να ακούσω το «Αι Γεναιαί Πάσαι» κτλ., να αυτοσχεδιάσω και να γράψω ένα τραγούδι. Και τότε, πραγματικά, ανακαλύπτω πως τα δύο αυτά είδη είναι πολύ κοντά, ως μελωδία. Κι έφτιαξα το «Έτσι κλαίνε τον Χριστό στην Ήπειρο», με ψαλτικό της Μεγάλης Παρασκευής αλλά και μοιρολόι μέσα.
Η πεντατονία, το ιδιαίτερο αυτό μουσικό χαρακτηριστικό της Ηπείρου, τι είναι για εσάς;
Η πεντατονία είναι οι ρίζες μας, η μουσική των αρχαίων Ελλήνων, ζωντανή κληρονομιά. Έχει περάσει στο κύτταρο του ανθρώπου μέσα από τους αιώνες. Την καταλαβαίνουν όχι μόνο οι άνθρωποι αλλά και τα ζώα. Θέλω οι νέοι να φυλάξουν τις ρίζες μας, να διατηρήσουν τη δημοτική μας παράδοση, γιατί αυτή η μουσική είναι ό,τι καλύτερο έχουμε.
Ποιος είναι ο αγαπημένος μουσικός σκοπός;
Αγαπώ όλα τα τραγούδια κι όλους τους σκοπούς, αλλά η αδυναμία και η μεγάλη μου αγάπη είναι το μοιρολόι. Το μοιρολόι περιέχει πλούτο συναισθημάτων.
Προγραμματίζετε κάτι στο προσεχές διάστημα;
Θα βγάλουμε σύντομα ένα δίσκο με καινούργια τραγούδια για την Ευεργετογέννα Ήπειρο με τον Κυρίτση. Τέλος Μαρτίου θα εμφανιστούμε κάποια βράδια σ’ ένα μαγαζί στην Αθήνα. Τον Μάιο θα πάω και λίγο Αμερική για κανά-δυο βδομάδες.
Χρήματα κερδίσατε από το κλαρίνο; Δεν έχω παράπονο, έχω βγάλει αρκετά χρήματα. Όλα μόνος μου τα έκανα, δημιούργησα ιστορία. Εγώ στη ζωή μου πέρασα και δύσκολα, πέρασα και καλά. Τα παιδιά μου όμως είναι και τα τρία άνεργα, και φοβάμαι, δυστυχώς, έτσι όπως πάνε τα πράγματα, ότι τα εγγόνια μου δεν θα δούνε καλό.
Στο χωριό σας, το Δελβινάκι, πάτε καθόλου;
Τον Ιούνιο θα επιστρέψω από την Αμερική. Τον Ιούλιο για είκοσι μέρες θα πάω Γιάννενα, και μετά το υπόλοιπο καλοκαίρι στο Δελβινάκι. Από Σεπτέμβρη πίσω στη στρούγκα.
INFO: Ο Πετρολούκας Χαλκιάς θα κάνει μαζί με τον Αντώνη Κυρίτση (τραγούδι) τέσσερις εμφανίσεις στο Half Note Jazz Club (Τριβωνιανού 17, Μετς), από 24 έως 27 Μαρτίου
3°
