David Bowie: Το μυστικό στα μάτια του

Την προηγούμενη βδομάδα μέσα στη φορτισμένη ατμόσφαιρα των ημερών μετά τις επιθέσεις στο Παρίσι, υπό την απειλή νέων χτυπημάτων, με εικόνες αποκεφαλισμών και βιαιοπραγιών του ISIS να δεσπόζουν στις ειδήσεις, κυκλοφόρησε το βιντεοκλίπ από το πρώτο single του καινούργιου άλμπουμ του David Bowie σε σκηνοθεσία του Johan Renck – το οποίο θα κυκλοφορήσει τον Ιανουάριο του 2016, στα εξηκοστά ένατα γενέθλιά του. Τόσο το βίντεο όσο και η μουσική δίχασαν τους κριτικούς και τους φίλους του «Λευκού Δούκα», άλλοι ισχυριζόμενοι πως πρόκειται για μια ανακύκλωση των εμμονών του και άλλοι πως πρόκειται για μια προφητική μεγαλειώδη σύνθεση, όπου ο Μπάουι «συνομιλεί» με το παρελθόν του απευθυνόμενος στο μέλλον.

Το «Blackstar» είναι μια σουρεαλιστική, άκρως μυστικιστική οδύσσεια, διάρκειας δέκα περίπου λεπτών, από την οποία δεν αποσπά κανείς αβίαστα το νόημα. O Μπάουι αποδομώντας, για μια ακόμα φορά, το σύνδρομο του Μεσσία, μας παραδίδει ένα σύνθετο αφήγημα, με τρία τουλάχιστον αφηγηματικά νήματα, εν πολλοίς αυτοαναφορικό, με πυκνό συμβολισμό, μια προειδοποίηση για το τέλος του κόσμου – όπως, τουλάχιστον, τον γνωρίζαμε. Το βιντεοκλίπ βρίθει από γρίφους και διακειμενικότητες –υπάρχουν κάποιες εμφανείς επιρροές και άλλες πιο υπόγειες– από συγγραφείς, σκηνοθέτες, ποιητές, εικαστικούς και θρησκευτικά κείμενα.

Από την αρχή διαφαίνεται η πρόθεση του Μπάουι να αποδομήσει όχι μόνο το ίδιο του το έργο και την εποχή του, αλλά με αναπάντεχες εικόνες δεν διστάζει να τορπιλίσει το αμέσως επόμενο πλάνο του: Ο προικισμένος «χαμαιλέοντας» δεν «συνομιλεί» μόνο με το νεότερο εαυτό του, αλλά και με τις ιδεολογίες που διαμόρφωσαν την αισθητική της εποχής του. Παρακολουθώντας το βιντεοκλίπ είναι δύσκολο να μη προβεί κανείς σε μία ή και περισσότερες αυθαίρετες ερμηνείες και να αποφύγει τους συνειρμούς για τα δίπολα που κυριαρχούν σε αυτόν το δεκάλεπτο οπτικό γρίφο. Η όραση (τα μάτια) και η τυφλότητα, η προσωπολατρία και ο αθεϊσμός, ο ολοκληρωτισμός και η πολυγλωσσία, το εδώ και το επέκεινα –είτε ως άλλος πλανήτης είτε ως άλλη ζωή–, η μοναδικότητα και η συλλογικότητα, η ελεύθερη κίνηση και η μηχανιστική επανάληψη, το φως και το σκοτάδι, η ζωή και η μετά θάνατον ζωή, και πλήθος άλλων, χτίζουν ένα φαντασμαγορικό πεισιθάνατο μετα-αφήγημα, με μια αναπάντεχη μίξη των ειδών τόσο στη μουσική όσο και στην εικόνα – μυστικισμός, αβανγκάρντ, κονσέπσουαλ, ποπ κουλτούρα, εκκλησιαστική μουσική, ηλεκτρονικοί ήχοι, ατονικό σαξόφωνο, ωμός ρεαλισμός, επιστημονική φαντασία κ.ά.

Ελεγειακή ατμόσφαιρα

Στο πρώτο πλάνο ένας αστροναύτης βρίσκεται σωριασμένος σε ένα έρημο σεληνιακό τοπίο που φωτίζεται από ένα μαύρο άστρο. Ήδη, η εικόνα μας προϊδεάζει: κάποιος που έπεσε στη γη, ο fallen angel ή μήπως –όπως έχουν ήδη πολλοί αποφανθεί– πρόκειται για τον Major Tom; Αν είναι αυτός, ίσως εδώ να έχουμε μια μεταφορά για την ανακύκλωση και τη φετιχιστική λατρεία του παρελθόντος. Όμως, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το μικρό χαμογελαστό προσωπάκι στη στολή του, ένας υπαινιγμός ή ένα κλείσιμο του ματιού για κάποιο παιχνίδι που παίζεται πίσω από όλα όσα μας παρουσιάζονται, εξάλλου σε ολόκληρο το βίντεο υπάρχουν κάποιοι που μας κλείνουν συνεχώς το μάτι. Εντός ολίγου εμφανίζεται ο Μπάουι, ως τρελός προφήτης, ένας Τειρεσίας, με το πάνω μέρος του προσώπου τυλιγμένο με έναν επίδεσμο και δυο κουμπιά στα μάτια, γελώντας σαρκαστικά, σαν να ειρωνεύεται την ίδια του την τυφλότητα. Τα μάτια παίζουν σημαντικό ρόλο και στους στίχους: την ώρα που κάνει την εμφάνισή του ακούγεται για πρώτη φορά: At the centre of it all your eyes, «Στο κέντρο των πάντων, τα μάτια σου», ρεφρέν που επαναλαμβάνεται σαν μάντρα ή σαν μια ψυχαναγκαστική υπενθύμιση. Επιστρέφουμε στον έρημο πλανήτη, ένα κορίτσι πλησιάζει το διαστημάνθρωπο και μάλιστα κάτω από το φόρεμά της προβάλλει μια φαλλική ουρά. Αυτό τι υποτίθεται πως σημαίνει; Μετάλλαξη, αντεστραμμένη εξέλιξη ή μήπως βρισκόμαστε σε έναν πλανήτη με πλάσματα ανάλογου είδους; Όταν ο Μπάουι ερωτήθηκε από το σκηνοθέτη του, απάντησε σιβυλλικά πως η ουρά είναι ένα σεξουαλικό στοιχείο, ζωώδες και αρχετυπικό.

Στη συνέχεια εμφανίζεται ένα μοναχικό κερί αναμμένο, κι ενώ τα πλάνα εναλλάσσονται, εκείνο στέκεται θέση εκεί και συνεχώς διογκώνεται. Το αναμμένο κερί ίσως να συμβολίζει τη μνήμη, τους νεκρούς, τις χαμένες ζωές ή μήπως κάποια μακρινή ελπίδα;

Το κορίτσι με την ουρά προχωράει και εξερευνεί το νεκρικό τοπίο, ως μια άλλη Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων (ή των εφιαλτών) και ανασηκώνοντας την προσωπίδα του διαστημάνθρωπου προβάλλει μια γκροτέσκα νεκροκεφαλή στολισμένη με πολύτιμους λίθους, ναι την έχουμε ξαναδεί, έργο του Damien Hirst, μία από τις πολλές γκόθικ αναπαραγωγές του μακάβριου συμβόλου, αλλά εδώ θα μπορούσε να είναι και ένα σχόλιο για τη μαζική ρευστοποίηση των συμβόλων και την αφελή θανατολαγνεία ή την αρχή κάποιας μυστικής τελετουργίας.

Και αμέσως μετά πάμε στο χορό, τρεις άντρες, σαν ξεχαρβαλωμένες μαριονέτες, οι οποίοι επανέρχονται καθ’ όλη τη διάρκεια του κλιπ, και που σύμφωνα με το σκηνοθέτη, αντλούν την καταγωγή τους από τον Ποπάι και τα πρώτα κινούμενα σχέδια του Max Fleischer, της δεκαετίας του τριάντα.

H δεύτερη εμφάνιση του Μπάουι ως προφήτη (δεύτερο αφηγηματικό νήμα), είναι η απόλυτη αντιστροφή της πρώτης εμφάνισης – ενώ αρχικά παρουσιάστηκε τυφλός και απελπισμένος, ψάχνοντας στα τυφλά, στη δεύτερη, το βλέμμα του είναι ευθύβολο και καθαρό, ατενίζοντας το μέλλον, κρατώντας τελετουργικά ένα βιβλίο, μια βίβλο (ή το κοράνι) με το μαύρο αστέρι στο εξώφυλλο. Οι θρησκευτικοί και ιδεολογικοί συμβολισμοί εδώ είναι προφανείς. Δεν είναι μόνος, και η όλη του στάση και η σιγουριά, ανακαλεί τη σοβιετική/μαοϊκή αισθητική, την προσωπολατρεία και τον ολοκληρωτισμό που, όπως παρουσιάζεται, δεν είναι σε αντίθεση αλλά σε πλήρη ταύτιση με το μονοθεϊσμό. Ο Μπάουι σαν άλλος κήρυκας (θυμίζει τον ιερέα του «Last Day», στο προηγούμενο βιντεοκλίπ του ίδιου σκηνοθέτη), με ύφος σαρκαστικό, εμφανίζεται ως προφήτης, έτοιμος να παρασύρει τα πλήθη που χρειάζονται έναν καθοδηγητή.

Και η τελευταία εντυπωσιακή εικόνα του βίντεο – οι τρεις εσταυρωμένοι, σε ένα λόφο, μια προφανής αναφορά στον Ιησού που σταυρώθηκε ανάμεσα σε δυο ληστές, έχουν κι αυτοί κουμπιά αντί για μάτια, και επαναλαμβάνουν τις κινήσεις των μαριονέτων.

Καθώς το βίντεο πλησιάζει προς το τέλος, αρχίζουμε να συνδέουμε τα διαφορετικά αφηγηματικά νήματα. Υπάρχει κάποιο τελετουργικό καθώς βλέπουμε την ιέρεια να τοποθετεί τη νεκροκεφαλή στην πλάτη μιας προσήλυτης, ενώ γύρω της οι γυναίκες σε κύκλο αναπαράγουν τις σπασμωδικές κινήσεις των μαριονέτων. Και, νομίζω, αυτές οι κινήσεις ενώνουν τα διάφορα αφηγηματικά νήματα, με το απρόσωπο τέρας που κάνει στο τέλος την εμφάνισή του σαν να έχει βγει από τις σελίδες του Λόβκραφτ.

O Μπάουι μάς αποκαλύπτει το δυσοίωνο όραμά του για τον κόσμο, οι εικόνες αυτές δεν μπορεί παρά να αναφέρονται στο κλίμα των ημερών, και καθώς πρόκειται για έναν άνθρωπο ευφυή και μυημένο αναγνώστη –όπως μαρτυρούν οι λίστες των βιβλίων που προτείνει κατά καιρούς– υπάρχουν σαφείς αναφορές στον Όργουελ, τον Φίλιπ Ντικ και τον αμφιλεγόμενο Αλιστέρ Κρόουλι. Έχοντας τις προηγούμενες δεκαετίες χτίσει την καλλιτεχνική του ταυτότητα μέσα από τολμηρούς πειραματισμούς, οι ελεγειακοί συμβολισμοί δεν είναι κενοί νοήματος ούτε κούφια σημαινόμενα, πίσω από αυτά υπάρχει μια προειδοποίηση για τους κινδύνους του ολοκληρωτισμού, του θρησκευτικού φανατισμού και για τις τρομερές συνέπειες της εκούσιας τυφλότητας τόσο των αρχηγών, όσο και των ακολούθων τους.