Ο ποιητικός λόγος της Ελένης Αρβελέρ αποτέλεσε την βασική πρώτη ύλη για τη γέννηση του άλμπουμ «Αμίλητη Ιστορία» που κυκλοφορεί από το Ogdoo Music Group. Δέκα ποιήματα από την προσωπική συλλογή της διεθνώς καταξιωμένης ακαδημαϊκού μελοποιήθηκαν από το Νίκο Πλάτανο και ερμηνεύτηκαν από τον Γιώργο Νταλάρα. Ηθική αυτουργός του δισκογραφικού αυτού εγχειρήματος ήταν η Μέμη Σπυράτου, η οποία είχε την ιδέα να παρουσιαστεί η μελοποιημένη ποίηση της Ελένης Αρβελέρ στο πλαίσιο μιας συναυλίας που δόθηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Το ηχητικό ντοκουμέντο αυτής της ξεχωριστής μουσικής βραδιάς αποτυπώνεται στο άλμπουμ «Αμίλητη Ιστορία».
O Νίκος Πλάτανος σπούδασε πιάνο με τη Ναταλία Μιχαηλίδου. Συνέχισε τις μουσικές σπουδές του στην Ecole Normale de Musique de Paris (Ανώτερα Θεωρητικά και Σύνθεση Μουσικής Κινηματογράφου δίπλα στον Antoine Duhamel).
Έχει γράψει μουσική για το θέατρο, έχει συνθέσει και εκτελέσει ζωντανά μουσική για κλασικές ταινίες του βωβού κινηματογράφου, έγραψε μουσική για την ταινία του Βασίλη Μαζωμένου, Λόγοι και Αμαρτήματα ενώ έχει συνθέσει και παρουσιάσει σε συναυλίες τραγούδια σε στίχους σημαντικών ποιητών και σύγχρονων στιχουργώνόπως ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Γιώργος Σεφέρης, η Ελένη Αρβελέρ. Έχει εκδώσει δύο προσωπικούς δίσκους, σε στίχους Σταμάτη Πάρχα και Νίκου Μήλιου και έχει συνεργαστεί δισκογραφικά με την Μελίνα Κανά, τα Υπόγεια Ρεύματα και τον Θάνο Ανεστόπουλο.
Μελοποιήσατε ιστορικά ποιήματα της κ. Αρβελέρ. Τι σας ενέπνευσε στον ποιητικό της λόγο;
Ναι, έκανα αυτό το θεμελιώδες λάθος. Αντί να μελοποιήσω ιστορίες τρέχουσας ερωτικής κατατονίας προτίμησα να μελοποιήσω ιστορικά ποιήματα της Ελένης Αρβελέρ κι αυτός μάλλον είναι ένας από τους λόγους που χρειάστηκαν δώδεκα ολόκληρα χρόνια από την πρώτη συναυλία ώσπου να πραγματοποιηθεί αυτή η έκδοση… Ζητώ ταπεινά συγνώμη! Το πρόβλημα όμως είναι ότι ενώ νομίζαμε ότι η Ιστορία έχει τελειώσει οριστικά, που είπε και ο Φουκουγιάμα, η Ιστορία είναι εδώ, ζωντανή κι αμείλικτη. Κι αν δεν μιλήσουμε εμείς για αυτήν, θα μιλήσει αυτή για μας και όχι με τα καλύτερα λόγια… Τώρα που σαν λαός και σαν χώρα βρισκόμαστε στα όρια της αντοχής μας έχουμε απόλυτη ανάγκη να στηριχτούμε στο λόγο κάποιων ανθρώπων που λόγω της διαχρονικής αξίας της συμπυκνωμένης γνώσης τους, τους αποκαλούμε εν συντομία «κλασικούς». Ε, λοιπόν, η Ελένη Αρβελέρ είναι μια «κλασική» εν ζωή, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί αν δεν καταλάβουμε κάτι, μπορούμε να της κάνουμε μια ερώτηση και να μας το εξηγήσει. Με τους παλαιότερους πρέπει να τα βγάλουμε πέρα μόνοι μας… Είναι μια μεγάλη ιστορικός, πρύτανης της Σορβόννης και του Πανεπιστημίου της Ευρώπης θεσμικό και πολιτικό, θα έλεγα, πρόσωπο παγκόσμιας εμβέλειας και παρόλα αυτά έχει τη σεμνότητα να δηλώνει πως αυτά που γράφει δεν είναι ακριβώς ποιήματα, είναι μικρά μαθήματα ιστορίας, που σκαρώνει τη νύχτα για να κοιμηθεί και μάλιστα έμμετρα και με ομοιοκαταληξία για να τα θυμάται το πρωί. Ακόμα και μέσα από την ποίηση παραμένει ιστορικός, κι αν χρησιμοποιεί το μύθο είναι για να λειτουργήσει απομυθοποιητικά, να καταρρίψει επίσημες αλήθειες και ψέματα που διδάσκονται στα σχολεία. Κι όπως θα έλεγε και η ίδια, ο λακωνικότερος τρόπος να περιγράψει κανείς μια πολυσχιδή πραγματικότητα είναι ο ποιητικός. Και μέχρι ν’ αποφασίσουν οι ιστορικοί της λογοτεχνίας για το τι φέρει από το στοχασμό του Παλαμά, την πικρία του Σεφέρη, τον ιστορικό σκεπτικισμό του Καβάφη εμείς θα διαβάσουμε μία, αλλά και μια δεύτερη φορά τα ποιήματά της για να δούμε αυτό που δεν αποκαλύπτεται με την πρώτη ματιά. Γιατί αυτό είναι το πρόβλημα με τους κλασικούς. Νομίζεις ότι λένε κάτι, συνήθως το στερεότυπο που έχεις ήδη στο μυαλό σου, και με μια προσεκτικότερη ανάγνωση ανακαλύπτεις ότι λένε κάτι άλλο, συχνά το ακριβώς αντίθετο. Στα ποιήματα της Ελένης Αρβελέρ π.χ. εκεί που νομίζουμε ότι διακρίνουμε τη νοσταλγία αυτοκρατορικού μεγαλείου η ίδια μιλάει για την ανάγκη γεφυρώματος των εθνικών και πολιτικών διαφορών μέσα απ’ το διάλογο των πολιτισμών.
Πως διαμορφώθηκε η μουσική συνεργασία λόγου ποίησης στη συνέχεια;
Μα πολλά από τα ποιήματα αυτά ήταν έτοιμα να γίνουν τραγούδια. Η απλή και συμπυκνωμένη φόρμα τους, έμμετρη, εύρυθμη και ομοιοκατάληκτη, η νοηματική διαύγεια και η συναισθηματική αμεσότητα καλούν τη μελοποίηση, για την ακρίβεια καλούν να ανακαλύψουμε και να βγάλουμε στο φως τη μουσική που κρύβουν αυτά τα ποιήματα. Η μελοποίηση, απ’ την άλλη εξυπηρετεί το σκοπό για τον οποίο γράφτηκαν, που είναι και (εκ)παιδευτικός. Αν η ομοιοκαταληξία βοηθάει να τα θυμάσαι το πρωί, το τραγούδι βοηθάει να τα θυμούνται κι άλλοι και για πολύ καιρό. Γιατί καλή η αισθητική αρτιότητα στην τέχνη, αλλά να μαθαίνουμε και κάτι δεν βλάπτει καθόλου…
Τι είδος μουσική «ακούνε» τα ποιήματα αυτά;
Πολύ σωστή η ερώτησή σας, γιατί πάντα μ΄ αρέσει να «ακούω» τη μουσική που αποπνέουν τα ποιήματα που καταπιάνομαι κι όχι να επιβάλλω εγώ το όποιο στυλ μου. Όταν καταπιάνομαι με ποιήματα της Κικής Δημουλά π.χ. ή του Γιώργου Κοροπούλη αναδύεται ένα σκοτεινό ροκ στοιχείο για το οποίο ιδανικός ερμηνευτής είναι ο Θάνος Ανεστόπουλος από τα Διάφανα Κρίνα. Στην περίπτωση των ποιημάτων της Ελένης Αρβελέρ, προφανώς και θα αναζητήσουμε τα στοιχεία μιας ελληνικότητας μέσα από την ιστορική της διαδρομή, αλλά και τον βαθύτερο πυρήνα της. Ταυτόχρονα θα είναι μια μουσική που ακούγεται και εκφράζει το σήμερα. Το Βυζαντινό μέλος, το μικρασιάτικο τραγούδι, το ρεμπέτικο, το λαϊκό, το έντεχνο-λαϊκό, υπάρχουν σαν στοιχεία και σαν πηγές των τραγουδιών του δίσκου, αλλά υπάρχει κι ένα ζεϊμπέκικο που θα στεκόταν και σε σύγχρονες λαϊκές πίστες…
Ο στίχος πού σας συγκίνησε πιο πολύ;
Τα Ουρί και οι Αγγέλοι χορεύοντας αντάμα
να δένουν αλυσίδα από ακτή σ’ ακτή
Με επίκεντρο και σταυροδρόμι την Κωνσταντινούπολη ένα όραμα συναδέλφωσης λαών και πολιτισμών που τόσο έχουμε ανάγκη σήμερα.
Τι συνδέει τον Νταλάρα με τα ποιήματα της Αρβελέρ, τι τον ώθησε να πάρει μέρος στο εγχείρημα;
Αν το θέμα του δίσκου είναι η αναζήτηση μιας εθνικής ταυτότητας μέσα από την ιστορική της διαδρομή, ο Νταλάρας είναι ο φυσικός ερμηνευτής του γιατί είτε το θέλουμε είτε όχι είναι ο «εθνικός» μας τραγουδιστής. Κι ας το υπονομεύει ο ίδιος μέσα από το πολυσχιδές της δραστηριότητάς του. Εγώ είχα την πρόκληση να ψάξω τον πυρήνα αυτού του φαινομένου που λέγεται «Νταλάρας» και να αποτυπώσω με το δικό μου τρόπο πως το αντιλαμβάνομαι αναδεικνύοντας τα κύρια χαρακτηριστικά του : συγκερασμός όλων των μουσικών ρευμάτων που διαπερνούν την ιστορία της ελληνικής μουσικής, αίσθηση του ρωμαλέου μαζί και του εύθραυστου, αντικειμενική απόσταση σε εναλλαγή ή και ταυτοχρονία με συναισθηματική φόρτιση, δωρικότητα με ευλυγισία κι ένα μοναδικό ηχόχρωμα που το αναγνωρίζεις μίλια μακριά. Ο Νταλάρας τρέφει βαθιά εκτίμηση και θαυμασμό για το πρόσωπο της Ελένης Αρβελέρ και θα έλεγα αισθάνεται μια ταύτιση με την ποίησή της. Δεν ξέρω αν είναι οι μικρασιάτικες ρίζες του ή κάτι άλλο πιο προσωπικό, αλλά όταν προφέρει τα λόγια της είναι σαν να είναι τα δικά του λόγια. Μια τέτοια ταύτιση ερμηνευτή και λόγου είναι σπάνια κι όταν συμβεί τότε είναι που στοιχειοθετείται η έννοια της μεγάλης ερμηνείας.
Θεωρείτε αντιεμπορική δουλειά ένα τέτοιο έργο και ποια είναι τα στοιχεία που το κάνουν εμπορικό;
Φυσικά και είναι αντιεμπορική! Αυτό δα της έλειπε, να είναι και εμπορική. Είναι τόσο αντιεμπορική, σαν λογική, όσο το «Άξιον Εστί» του Μίκη και ο «Ο Μεγάλος Ερωτικός» του Μάνου, δίσκοι που οι σύγχρονες εταιρείες δεν θα εξέδιδαν ποτέ κι όμως είναι οι δίσκοι που μακροχρόνια βρίσκονται στην κορυφή των πωλήσεων, πολύ πιο πάνω από τους υποτιθέμενους εμπορικούς.
Αλλά δεν είναι δυνατόν επί δώδεκα χρόνια να τους εμφανίζεις πρόταση δίσκου με ποίηση της Αρβελέρ και ερμηνεία του Νταλάρα και να σου απαντούν ότι είναι αντιεμπορικός. Δηλαδή ποιους έπρεπε να τους πάμε; Πάντως, ακόμα κι αν ένας άπειρος ακροατής, σε μια πρόχειρη ακρόαση, άκουγε τέσσερα ζεϊμπέκικα, δύο χασάπικα, λαϊκούς και βυζαντινούς δρόμους στα χνάρια του Τσιτσάνη και του Καλδάρα, μια λαϊκή ορχήστρα με μπουζούκια, κανονάκι , βιολί στο φόρτε της και το Νταλάρα σε μια από τις καλύτερες στιγμές του να αποθεώνεται σε μια ζωντανή ηχογράφηση συναυλίας από ένα ενθουσιώδες κοινό, δεν είναι η λέξη «αντιεμπορικό» που θα περνούσε από το μυαλό του. Αλλιώς φαίνεται ότι δεν μπορούμε πια να συνεννοηθούμε σ’ αυτή τη χώρα και οι λέξεις έχουν χάσει πια το νόημά τους. Δεν είναι ν’ απορεί λοιπόν κανείς που η ελληνική δισκογραφία έχει καταρρεύσει εντελώς. Κάπου έχει γίνει λάθος. Και δεν φταίει μόνο το Ίντερνετ και η πειρατεία, πιστέψτε με. Αλλού ψάξτε την αιτία…
Η πρώτη συναυλία έγινε το 2004 αλλά κυκλοφόρησε τώρα. Γιατί αποφασίστηκε η συγκεκριμένη στιγμή να κυκλοφορήσει το άλμπουμ; Σημαίνει μια αλλαγή απέναντι στην αντίληψή μας για την ιστορία;
Η έκδοση μιας τέτοιας δουλειάς, λοιπόν, πήρε δώδεκα χρόνια. Μια ενδιαφέρουσα έρευνα θα ήταν να δούμε τι εξέδωσε η ελληνική δισκογραφία όλα αυτά τα χρόνια που απέρριπτε αυτή την πρόταση. Θα ήταν πολύ διαφωτιστικό για τα μυαλά που κουβαλούσε η δισκογραφία και κατ’ επέκταση η ελληνική κοινωνία. Μα θα μου πεις το τραγούδι αποτελεί μικρό κομμάτι της συνολικής κοινωνικής δραστηριότητας. Είναι όμως ενδεικτικό. Κι ο Πλάτων έλεγε, μια και μιλάμε για κλασικούς, πως αν θες να καταστρέψεις μια πολιτεία αρκεί να αλλάξεις τους νόμους της μουσικής της. Θα ήθελα να πιστεύω ότι η έκδοση μιας τέτοιας δουλειάς συμβαδίζει με μια αλλαγή απέναντι στην αντίληψή μας για την ιστορία, για το τραγούδι, για τη ζωή μας εν γένει. Δεν είναι ανάγκη όμως να έρθουν τα πάνω κάτω για να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε στοιχειώδη πράγματα και να μην υποκύπτουμε στις σειρήνες του επιφανειακού και του εύκολου.
Η μελοποίηση ποιημάτων φέρνει πιο κοντά την ποίηση στο κοινό. Έχετε αυτή τη λογική ή ήταν κάτι πολύ πιο προσωπικό;
Πιστεύω απόλυτα σ’ αυτή την ιδέα, δηλαδή στο τραγούδι σαν δίαυλο ανάμεσα στην ποίηση και τις μεγάλες ιδέες απ’ τη μια και στο ευρύ κοινό απ’ την άλλη. Έχω αφιερώσει τη ζωή μου σ’ αυτή την ιδέα, με λαμπρά, άλλωστε, αποτελέσματα για την καριέρα μου. Και τώρα ένα τέτοιο «μεγάλο» τραγούδι το έχουμε ανάγκη περισσότερο από ποτέ. Πρώτα για να έρθουμε σε επαφή με το λόγο κάποιων μεγάλων ανθρώπων που θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τι μας συμβαίνει και δεύτερο για να αποκτήσουμε εμπιστοσύνη στις δημιουργικές μας δυνάμεις. Η μεμψιμοιρία ότι κάποτε συνέβαιναν μεγάλα πράγματα ενώ τώρα είμαστε καταδικασμένοι στη μετριότητα μόνο παραίτηση προκαλεί. Όταν αποκοβόμαστε από τις μεγάλες ιδέες και τις μεγάλες αφηγήσεις νιώθουμε ανίσχυροι και έρμαια των γυρισμάτων της ιστορίας. Όμως οι Έλληνες έχουν αποδείξει ότι δε φοβούνται να είναι η εξαίρεση, να κολυμπάνε κόντρα στο ρεύμα. Ξέρουν να ανασύρουν από το συρτάρι ιδέες δήθεν ξεχασμένες ή ξεπερασμένες και να τις κάνουν ανάχωμα και σημαία. Ένας λαός που τραγουδάει τους ποιητές του είναι σίγουρα πολύ λιγότερο διαχειρίσιμος και ευάλωτος από ένα λαό που ζει στη χίμαιρα του lifestyle. Και δυστυχώς το κακό που έγινε στο ελληνικό τραγούδι τις τελευταίες δεκαετίες είναι ακριβώς αυτό: Αποκεφαλίστηκε, στερήθηκε το υψηλότερο κομμάτι του, αυτό που στηρίζεται στον ποιητικό λόγο. Στερήθηκε δηλαδή το κομμάτι που μετατρέπει το τραγούδι από καταναλωτικό είδος σε έργο τέχνης και δίνει στον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό παγκόσμια ακτινοβολία. Δεν λέω ότι πρέπει να γίνονται μόνον τέτοια «ποιητικά» τραγούδια ή ότι δεν υπάρχουν πολύ ενδιαφέρουσες φωνές σ’ όλα τα είδη τραγουδιού, αλλά δεν μπορεί να επιτρέπουμε όλα τ’ άλλα και να κόβουμε ακριβώς αυτό, το ποιητικό. Είναι σαν να έχουμε ένα στόλο χωρίς ναυαρχίδα, μια εκκλησία χωρίς τρούλο…
Κλείνοντας αυτή την ενδιαφέρουσα συζήτηση θα ήθελα να ευχαριστήσω δημόσια την Ελένη Αρβελέρ και το Γιώργο Νταλάρα για την εμπιστοσύνη που μου έδειξαν. Το θέμα όμως δεν είναι προσωπικό. Νομίζω ότι εμπιστευόμενοι ένα συνθέτη της νεότερης γενιάς, παντελώς άγνωστο στο ευρύ κοινό, κάνουν την έκπληξη και δείχνουν ένα δρόμο: Στην Ελλάδα υπάρχουν τεράστιες δημιουργικές δυνάμεις ανεκμετάλλευτες. Δεν έχουμε παρά να τις αφουγκραστούμε και να τους δώσουμε τη δυνατότητα να εκφραστούν.
Ακούστε ολόκληρο το δίσκο «Αμίλητη Ιστορία»
Τracklist
1. Ιστοριογραφία | Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας
2. Αφροδίτη | Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας
3. 1204. Πρώτη Άλωση | Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας
4. Στην Πόλη μετά την Άλωση | Ερμηνεία: Ασπασία Στρατηγού
5. Προς Κωνσταντινούπολη | Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας
6. Πρόλογος | Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας
7. Νεοελληνικό | Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας
8. Στη Γυναίκα της Άλλης Παράταξης | Ερμηνεία: Μέμη Σπυράτου
Μιλήσαμε με τον τραγουδοποιό, μουσικό παραγωγό και γιατρό, Βασίλη Παπαζώτο, για τις πετυχημένες διασκευές στο project Μουσικό Μπαλκόνι και την αγάπη του για τη μουσική και ιατρική
18°
