Ο Μάνος Χατζιδάκης και το ζήτημα της απομάγευσης της γλώσσας.
Όταν πρωτοδιάβασα τη «Λιποθυμία των λέξεων σε πέντε γραμμές» του Μάνου Χατζιδάκι, στο τεύχος 9 του Τετάρτου, ήταν Ιανουάριος του 1986 κι είχα μόλις συμπληρώσει τα 21 μου χρόνια. Πέρα από την απόλαυση που μου είχε προσφέρει το κείμενο, ελάχιστα είχα καταλάβει. Και να που φυλλομετρώντας τις σελίδες του τόμου «Ο καθρέφτης και το μαχαίρι» (εκδόσεις Ίκαρος), επιστρέφω στο πολύτιμο αυτό κείμενο, κουβαλώντας πλέον πιο κατάλληλα εργαλεία.
«Όταν οι λέξεις έρχονται σ’ επαφή μ’ αυτό που λέμε Μουσική, πριν απ’ όλα λιποθυμούν, ξαπλώνουν, παραδίδονται και χάνουν κάθε από φυσικού τους ενάργεια, κίνηση, ζωή», γράφει ο Μάνος Χατζιδάκις. Αν δεχτούμε ότι η φυσική ζωή των λέξεων αφορά τη διαδικασία της επικοινωνίας, αν οι λέξεις είναι το βασικό μέσο που έχουμε για να εκφράσουμε σκέψεις και ιδέες, αν τη χρειαζόμαστε για να μεταφέρουμε πληροφορίες, αν –επιπλέον– η γλώσσα, μέσω των δομών της, επιβάλλει μια σειρά από κανόνες ώστε αυτό που κάθε φορά λέμε να γίνεται κατανοητό, τότε τι μπορεί να συμβαίνει με τον κόσμο της ποίησης; Τι μπορεί να συμβαίνει όταν «γράφω αυτό που δεν είναι παρά μια μακρινή απόρροια εκείνων που νιώθω», όταν «οι λέξεις μας προδίδουν», όπως έγραφε ο Αντονέν Αρτό στη Génica; Τι μπορεί επίσης να συμβαίνει στην επικράτεια της ποίησης;
Ο Χατζιδάκις το ξεκαθαρίζει: «Η λέξη όταν την πολιορκεί η Μουσική λούζεται την παρθενική της χάρη (….) απορρίπτει τη σκόνη από την καθημερινή της χρήση και ξαναπαίρνει την αρχική της πρόθεση, τη δύναμη της καταγωγής της. Για να συζευχθεί η λέξη με τη Μουσική, οφείλει να περάσει μέσα απ’ την κάθαρση της ποιητικής θεραπείας». Όπως γράφει ο Μπιούνγκ-Τσουλ Χαν στο «Για την εξαφάνιση των τελετουργιών - Μια τοπολογία του παρόντος» (εκδόσεις Opera) –και είμαι βέβαιος ότι θα συμφωνούσε και ο Ζαν Μποντριγιάρ, πρβλ. «Η γοητεία» (εκδόσεις Θεωρία)– «η γλώσσα ως μέσο μεταβίβασης πληροφοριών δεν έχει αίγλη, δεν είναι σαγηνευτική… Στα ποιήματα (είναι που) η γλώσσα παίζει. Τα ποιήματα είναι οι μαγικές τελετουργίες της γλώσσας».
Μα όπως και για όλες τις τελετουργίες, το ενδιαφέρον για την ποίηση όλο και περιορίζεται σε μικρές ομάδες αμετανόητων. Ζούμε στην εποχή της απόλυτης ακρίβειας. Η γλώσσα είναι απαραίτητο να μεταφέρει με σαφήνεια αυτό που πραγματικά συνέβη ή –το πιθανότερο– αυτό που θα θέλαμε να πιστέψουν οι άλλοι ότι έχει συμβεί. Ζούμε στην εποχή της δικτατορίας του σημαινόμενου, δηλαδή της σημασίας, εις βάρος του σημαίνοντος, δηλαδή του ήχου της λέξης που χρησιμοποιούμε για να επικοινωνήσουμε. Ο Μπιούν-Χουλ Χαν το θέτει εξαιρετικά: «Όταν το σημαίνον απορροφάται πλήρως από το σημαινόμενο, τότε η γλώσσα χάνει όλη τη μαγεία και την αίγλη της. Γίνεται αναφορική. Εργάζεται αντί να παίζει».
Το ζήτημα της απομάγευσης της γλώσσας –αλλά και των πάντων εκτός από τη γλώσσα– έρχεται όλο και πιο συχνά στο προσκήνιο το τελευταίο διάστημα. Ο Χαν μιλάει για την ανάγκη επαναμάγευσης της γλώσσας μέσω της ποίησης, αλλά και του κόσμου μέσω των τελετουργιών. Μα και για τον Χατζιδάκι, ήδη από το 1986, αυτό ήταν αυτονόητο. Το ζήτημα είναι η λέξη «ν’ αποκτήσει ποιητική υπόσταση – που σημαίνει να ξαναβρεί αυτήν την προαναφερθείσα “παρθενική χάρη” και ν’ αποκαλυφθεί καινούργια, απρόοπτη, έτσι καθώς θα τοποθετηθεί πλάι σε άλλες καινούργιες και απρόοπτες αναγεννημένες λέξεις (…) Η ποίηση ξέρει να θεραπεύει (τη λέξη). Εκείνη μόνο την αποκαλύπτει και τότε μόνο η Μουσική τη δέχεται για σύντροφο παντοτινό».
Εισάγοντάς μας στον «Κύκλο του C.N.S» (1952), ο Χατζιδάκις γράφει: «Οι στίχοι αυτοί γράφτηκαν με τη μουσική τους. Κλίμα τους είναι η υγρασία ενός λιμανιού και θέμα ο χωρισμός. Είναι τραγούδια κι έτσι μονάχα ολοκληρώνουν αυτό που θέλησα να πουν». Επαναμάγευση, ήδη από τον πρόλογο. Θα ήθελα να κλείσουν οι Σημειώσεις αυτής της εβδομάδας, με τον ίδιο τρόπο που ο Μάνος Χατζιδάκις κλείνει αυτόν τον μουσικό-ποιητικό κύκλο: «Θα περιμένω σε παραλία ερημική τ’ άγριο το κύμα να μου φέρει τη ματιά σου. Κι ό,τι μου φέρει θ’ αγαπώ γιατί θα ’ναι δικό σου είτε πετράδι, είτε φιλί ή τ’ όνειρό σου. Θα περιμένω από το βράδυ ως το πρωί, ως να γενώ εγώ μια παραλία ερημική να σε καλωσορίσει». Σαν σ’ ένα lied –ένα τραγούδι, δηλαδή– του Σούμπερτ σε ποίηση Χάινριχ Χάινε ή Βίλχελμ Μίλερ, η λέξη του Χατζιδάκι, αναγεννημένη, στην παρθενική της και πάλι υπόσταση, συναντά τη Μουσική, αγνή και απαστράπτουσα, ανοιχτή επιτέλους ξανά στη μαγεία του κόσμου.
Συζητώντας με τους ζωγράφους Στέφανο Δασκαλάκη, Γιώργο Ρόρρη και Λήδα Κοντογιαννοπούλου για τη βαθιά, αγνή και προσωπική σχέση του Λάκη Παπαστάθη με τη διαδικασία της εικαστικής δημιουργίας.
Ανασυστάθηκε από το εργαστήριο ψηφιοποίησης και αποκατάστασης κινηματογραφικών ταινιών της Διεύθυνσης Αρχείου της ΕΡΤ και προβάλλεται, μετά από 50 χρόνια, στο Μουσείο Μπενάκη
Με αφορμή το «όχι» του ΚΑΣ στον Γιώργο Λάνθιμο, πείτε μας τη γνώμη σας για το αν συμφωνείτε να δίνεται η Ακρόπολη για γυρίσματα ταινιών και άλλων εκδηλώσεων.
H Ιωάννα, o Δημήτρης και η Δανάη μας συστήνουν μια κοινότητα όπου δεν χρειάζεται να διαλέξεις ανάμεσα στο «καλλιτέχνης» και «επαγγελματίας». Μπορείς να είσαι και τα δύο.
Σήμερα, τα περισσότερα έθιμα της γιορτής επιβιώνουν στον εορτασμό των Αποκριών, ενώ οι σύγχρονοι δραματικοί «αγώνες», όπως το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, διεξάγονται συνήθως κατά τους θερινούς μήνες
7°
