Τα κρυμμένα νοήματα σε ένα γυναικείο γυμνό του 16ου αιώνα - Πώς ένα σπάνιο σχέδιο των Τριών Χαρίτων του Ραφαήλ αποκαλύπτει τις ιδέες της εποχής για το γυμνό, τη σεμνότητα, την ντροπή
Πώς ένα σπάνιο σχέδιο του Ραφαήλ με τις Τρεις Χάριτες αποκαλύπτει τις ιδέες της εποχής για τη γύμνια, τη σεμνότητα, τη ντροπή - και την ιδιοφυΐα του καλλιτέχνη. Αποτελεί μέρος της έκθεσης «Drawing the Italian Renaissance» (Σχεδιάζοντας την Ιταλική Αναγέννηση) - στην King's Gallery, στο παλάτι του Μπάκιγχαμ - με σχέδια από το 1450 έως το 1600, τη μεγαλύτερη του είδους της που έχει παρουσιαστεί ποτέ στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Ένας περιπλανώμενος αστακός και μια στιβαρή στρουθοκάμηλος βρίσκονται ανάμεσα στα 150 σχέδια με κιμωλία, μεταλλική αιχμή και μελάνι που παρουσιάζονται στο Drawing The Italian Renaissance, στην King's Gallery, στο παλάτι του Μπάκιγχαμ. Δημιουργήθηκαν από σπουδαίους καλλιτέχνες της Αναγέννησης, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Ραφαήλ και ο Τιτσιάνος, συχνά για την προετοιμασία μεγαλύτερων ζωγραφικών πινάκων, και πιστεύεται ότι εισήλθαν στη Βασιλική Συλλογή τον 17ο αιώνα υπό τον Κάρολο Β΄, αρκετά από αυτά ως δώρα. Για περισσότερα από 30 από αυτά, είναι η πρώτη φορά που εκτίθενται δημόσια. Σπάνια παρουσιάζονται λόγω της ευθραυστότητάς τους, αυτά τα συναρπαστικά σχέδια - τα οποία, εκείνη την εποχή, είχαν αρχίσει να αναγνωρίζονται ως αυτοτελή έργα τέχνης - αποτελούν την ευρύτερη έκθεση ιταλικών σχεδίων από το 1450 έως το 1600 που έχει παρουσιαστεί ποτέ στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Υπήρχαν επίσης και πρακτικά ζητήματα. «Το εργαστήριο του καλλιτέχνη θα ήταν ένα ανδρικό περιβάλλον και ελλείψει «επαγγελματικών μοντέλων» θα ήταν ενάντια σε όλα τα κοινωνικά πρότυπα για μια γυναίκα να γδυθεί μπροστά σε οποιονδήποτε άνδρα εκτός από τον σύζυγό της», λέει στο BBC ο Martin Clayton, επιμελητής της έκθεσης. Ήταν άνδρες μοντέλα που πόζαραν για τον Μιχαήλ Άγγελο, για παράδειγμα, όταν χρειαζόταν μια γυναικεία φιγούρα. «Αυτό οδήγησε σε παρεξηγήσεις και στρεβλώσεις στις απεικονίσεις του γυναικείου σώματος».
Ο Ραφαήλ, ωστόσο, ήταν από τους πρώτους που εναντιώθηκε στην τάση αυτή, σκιτσάροντας γυναικεία γυμνά βασισμένα σε μοντέλα της πραγματικής ζωής. «Ήταν ένας ιδιαίτερα ρεαλιστής καλλιτέχνης, ο οποίος χρησιμοποιούσε το σχέδιο με εξαιρετικό τρόπο για να αντιμετωπίζει οπτικά προβλήματα και να εργάζεται πολύ γρήγορα από την πρώτη ιδέα στην τελική σύνθεση», λέει ο Clayton. Τα σχέδια «μας επιτρέπουν να δούμε τις άμεσες αντιδράσεις του καλλιτέχνη στη ζωντανή φιγούρα, καθώς διερευνούσε τη στάση, τις αναλογίες, την κίνηση και τις ανατομικές λεπτομέρειες», προσθέτει. Στην περίπτωση του Ραφαήλ, «η ταυτόχρονη αποφασιστικότητά του και το άνοιγμά του σε παραλλαγές και δυνατότητες είναι πάντα εμφανή».
Οι Τρεις Χάριτες του Ραφαήλ (c1517-18), ένα έργο σε κόκκινη κιμωλία με ενδείξεις υπογράμμισης με μεταλλική αιχμή, αποκαλύπτει την ιδιοφυΐα του καλλιτέχνη εν δράσει. Καθώς μετακινεί ένα μόνο μοντέλο σε τρεις διαφορετικές στάσεις, παρακολουθούμε τη σχολαστική διαδικασία πίσω από τη δημιουργία της πληθωρικής τοιχογραφίας Η Γιορτή του Γάμου του Έρωτα και της Ψυχής, όπου αυτές οι τρεις μορφές θα εμφανιστούν τελικά, αλείφοντας τους νεόνυμφους για να προσδώσουν τη μελλοντική τους ευτυχία. Χωρίς ρούχα, η πολυπλοκότητα του ανθρώπινου σώματος αποτελούσε την απόλυτη δοκιμασία του ταλέντου ενός καλλιτέχνη της Αναγέννησης, ενώ παράλληλα ικανοποιούσε το πάθος της εποχής για την επιστήμη. Οι καλοσχηματισμένοι δικέφαλοι και τετρακέφαλοι των γυναικών μιλούν για το ίδιο ενδιαφέρον για την ανατομία που βλέπουμε στο πυκνά σχολιασμένο έργο του Ντα Βίντσι Οι μύες του ποδιού (c1510-11), που επίσης εκτίθεται. Αλλά υπάρχει μια απαλότητα στο πρόσωπο και την κοιλιά που λείπει από τις ανδρικές απεικονίσεις της έκθεσης, όπως το κεφάλι ενός νέου (c1590) με το γωνιώδες σαγόνι, που αποδίδεται στον Pietro Faccini, ή ο μυώδης Άγιος Ιερώνυμος (c1580) του Bartolomeo Passarotti.
Το γυναικείο ιδεώδες
Όπως και ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου , που φιλοτεχνήθηκε μια δεκαετία νωρίτερα, ο Ραφαήλ φαίνεται να κυνηγά ένα ιδανικό - ακόμη και όταν σχεδιάζει από τη ζωή. Σε μια επιστολή που φέρεται να έγραψε στον φίλο του Baldassare Castiglione το 1514, εκφράζει τον αγώνα του να συλλάβει την τελειότητα στην πραγματική ζωή. «Για να ζωγραφίσω μια όμορφη γυναίκα θα έπρεπε να δω πολλές ομορφιές», γράφει. «Επειδή όμως τόσο η καλή κρίση όσο και οι όμορφες γυναίκες σπανίζουν, κάνω χρήση μιας συγκεκριμένης ιδέας που μου έρχεται στο μυαλό».
Στις Τρεις Χάριτες του Ραφαήλ, «ομορφιά» σημαίνει άτριχο, αψεγάδιαστο δέρμα, και στήθη και γλουτούς τόσο τέλεια στρογγυλά όσο τα μήλα που σφίγγει το τρίο στην επεξεργασία του μύθου γύρω στα 1504-1505. Όταν ο Σάντρο Μποτιτσέλι έκανε τις Χάριτες χαρακτηριστικό του τεράστιου πίνακα του Spring, η γυναικεία απαλότητα τονίζεται από τα κυματιστά μαλλιά και τα διάφανα υφάσματα, ενώ η μετα-αναγεννησιακή απόδοση του θέματος από τον Pietro Liberi(περ. 1670-80) διαθέτει τα ροδοκόκκινα μάγουλα και τη μαρμάρινη σάρκα που βλέπουμε σε έργα όπως Το κεφάλι της Παναγίας (περ. 1582) του Federico Barocci, ζωγραφισμένο έναν αιώνα νωρίτερα, και επίσης εκτίθεται στην King's Gallery.
Η σπανιότητα των γυναικών ζωγράφων και πατρόνων στην Αναγέννηση σήμαινε ότι τα έργα τέχνης αντανακλούσαν αναπόφευκτα το ανδρικό βλέμμα. «Οι αντιλήψεις για το φύλο και τον υποδεέστερο ρόλο της γυναίκας στον πολιτισμό της Αναγέννησης αναπαράγονταν στις εικόνες, και ιδίως στα πορτρέτα, με τις εικόνες των ανδρών να τονίζουν τον κοινωνικό, πολιτικό ή επαγγελματικό τους ρόλο και την ιδιότητά τους - το ανδρικό ιδεώδες ήταν σε μεγάλο βαθμό ένα ιδεώδες δυναμικής κυριαρχίας», λέει η ιστορικός και συγγραφέας Julia Biggs, ειδική στην ιστορία της τέχνης της Αναγέννησης. «Αντίθετα, οι γυναίκες που συναντάμε στα πορτρέτα αυτής της εποχής απεικονίζονται κυρίως σε σχέση με τα χαρακτηριστικά της ιδανικής (νεανικής) γυναικείας ομορφιάς, της αρετής (σεμνότητα, ταπεινότητα, υπακοή) και της μητρότητας».
Ως θεοποιήσεις της γοητείας, της κομψότητας και της ομορφιάς, οι Χάριτες (Ευφροσύνη, Αγλαΐα και Θάλεια), κόρες του Έλληνα θεού Δία, αντανακλούν στις αναγεννησιακές απεικονίσεις τους μια ανδρική άποψη, όχι μόνο για το πώς πρέπει να είναι μια γυναίκα, αλλά και για το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται. Ενσαρκώνουν αυτή τη νεφελώδη έννοια της χάρης - που συνδέεται στενά με τον Ραφαήλ - την οποία οι προστάτες ήθελαν να συνδέσουν με την εικόνα τους. Ήταν ένας όρος που συνδεόταν με τη διάκριση, την καλοσύνη και την αγάπη, ενώ ο κυκλικός χορός των Χαρίτων υποδηλώνει την ισορροπία και την αρμονία - βασικές αρχές της αναγεννησιακής αισθητικής. Ως ομάδα, συνδυάζουν ένα πατριαρχικό μάθημα για τη γυναικεία αρετή με, άθελά τους ίσως, έναν εορτασμό της γυναικείας μορφής και της αδελφότητας του γυναικείου δεσμού.
21°
