Οδυσσέας Ελύτης: Το Μουσείο στην Πλάκα, ένα παράθυρο στον κόσμο του ποιητή

«Πιάσε το ΠΡΕΠΕΙ από το ιώτα και γδάρε το ίσα με το πι», γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης. Η ποίηση και ο λόγος του σπουδαίου Έλληνα ποιητή οδοδείκτης για πολλές γενιές - ανεξερεύνητος ακόμη από άλλες - είναι συνυφασμένος με την Ελλάδα και τη γοητεία της πλάσης. «Από το ένα μέρος ήμουνα ο στερνός μιας γενιάς, που έσκυβε στις πηγές μιας ελληνικότητας, κι απ' την άλλη ήμουν ο πρώτος μιας άλλης που δέχονταν τις επαναστατικές θεωρίες ενός μοντέρνου κινήματος», είχε πει ο ίδιος για το έργο του. 

Σαν σήμερα 2 Νοεμβρίου 1911, ο Οδυσσέας Ελύτης (ή μάλλον ο Οδυσσέας Αλεπουδέλλης) με καταγωγή από την Παναγιούδα της Λέσβου γεννιέται στο Ηράκλειο της Κρήτης. Λίγες ώρες πριν την 113η επέτειο από τη γέννησή του, το απόγευμα της Παρασκευής (1.11) εγκαινιάστηκε στην Πλάκα «Το Σπίτι του Ελύτη», ένα μικρό μουσείο στην οδό Διοσκούρων 4 και Πολυγνώτου που καλεί τους επισκέπτες ​«να γνωρίσουν τις θεμελιώδεις έννοιες και τα αξιώματα της Ελυτικής σκέψης. Μέσα στον συγκεκριμένο χώρο «η Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία ΑΕΡΤΟΝ - Αρχείο Ελύτη, κάνει μία ιδιαίτερη παρουσίαση του κόσμου τού Οδυσσέα Ελύτη» απευθύνοντας «μία πρόσκληση επικοινωνίας τού επισκέπτη με τις ιδέες, τον στοχασμό, την αισθητική του ποιητή». 

Εγκαινιάστηκε το «Σπίτι του Ελύτη» στην Πλάκα - «Είναι ιστορικό χρέος της Πολιτείας»

Παρουσία του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη και της υπουργού Πολιτισμού, Λίνας Μενδώνη, και πλήθος εκπροσώπων της πολιτικής ζωής, των Γραμμάτων και των Τεχνών, έγιναν το βράδυ της Παρασκευής τα εγκαίνια του μουσείου, ένα γεγονός που ο Κυριάκος Μητσοτάκης χαρακτήρισε «ιστορικό χρέος της Πολιτείας» και νέο πνευματικό «πνεύμονα» της πρωτεύουσας, «εδώ που η ποίηση και ο πολιτισμός μας και θα αναπνέουν αλλά και θα εμπνέουν. Έναν τόπο συνάντησης μελετητών αλλά και όσων ακόμα εξακολουθούν να γοητεύονται από την τέχνη του λόγου. Μια γέφυρα ανάμεσα στο σήμερα και στο χθες, όπου ουσιαστικά θα ιχνογραφείται το αύριο». 

Στο ίδιο πνεύμα και οι δηλώσεις της Υπουργού Πολιτισμού, Λίνας Μενδώνη, η οποία αναφέρθηκε στην ιδέα της Ιουλίτας Ηλιοπούλου που ήδη από το 2013 είχαν ξεκινήσει οι συζητήσεις για τη δημιουργία του Μουσείου. «Η πολιτεία αποδίδει το Μουσείο ως ελάχιστο δείγμα τιμής στο έργο ενός από τους εμβληματικότερους εκπροσώπους των νεότερων ποιητικών γραμμάτων». Η ίδια η Ιουλίτα Ηλιοπούλου μίλησε για το όραμα της δημιουργίας του μουσειακού χώρου: «οδηγήθηκα εδώ και αρκετά χρόνια στη σκέψη της δημιουργίας μιας εστίας για τον Ελύτη, ενός κέντρου που θα μπορεί όχι μόνο ο μελετητής ή ο φανατικός αναγνώστης, αλλά κυρίως ο ανύποπτος διαβάτης που περνά, το παιδί που τώρα μαθαίνει, ο απλός Έλληνας που εξακολουθεί να φοβάται την ποίηση, παρότι επιχειρεί και ο ίδιος να γράψει. Ο κάθε ένας και όλοι τους να μπορούν να προσεγγίσουν τον κόσμο του Ελύτη». 

Ένα παράθυρο «στον κόσμο τον μικρό, τον μέγα» του Οδυσσέα Ελύτη 

Όπως διαβάζουμε στην ιστοσελίδα, το «μικρό μουσείο Σπίτι του Ελύτη» διαμορφώνεται πάνω σε δύο συντεταγμένες: «της μετάδοσης πληροφορίας για τη ζωή και το έργο τού ποιητή – εμπεριέχοντας, ως ανεκτίμητο έκθεμα, το σύνολο τού γραφείου του – και της μύησης στην ποιητική λειτουργία μέσω της προσωπικής εμπειρίας, δηλαδή της βιωματικής σχέσης τού επισκέπτη με τον χώρο και τα αυθεντικά ντοκουμέντα».  Το μουσείο βασίζεται στην ιδιωτική συλλογή τής Ιουλίτας Ηλιοπούλου. 

Στην εσωτερική αίθουσα του ισογείου αναπαρίσταται πιστά ο χώρος εργασίας τού Οδυσσέα Ελύτη: το γραφείο του, τα έπιπλα καθιστικού του, που περιλαμβάνουν ένα σκυριανό καναπέ, ένα τραπεζάκι σαλονιού από παλιά ζωγραφισμένη κασέλα και η βιβλιοθήκη του, την οποία σχεδίασε ο Γιάννης Μόραλης, για να φιλοξενήσει γύρω στους επτακόσιους τίτλους βιβλίων τής προσωπικής συλλογής τού ποιητή. Εικαστικά έργα που κοσμούσαν το σπίτι του έχουν μεταφερθεί στο Μουσείο. 

Επιπλέον, στον πρώτο όροφο του μουσείου βρίσκεται ο χώρος πολλαπλών χρήσεων, εξοπλισμένος με κλασικό πιάνο και ηχητική εγκατάσταση. 

Η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει εκδόσεις βιβλίων του Ελύτη, αλλά και βιβλία για την ποίησή του, καθώς και πολλές ξενόγλωσσες εκδόσεις και μεταφράσεις έργων του. Στον χώρο αυτό στεγάζονται και δύο βιβλιοθήκες του Οδυσσέα Ελύτη με βιβλία γαλλικής κυρίως λογοτεχνίας. Εκεί οι ερευνητές θα μπορούν να μελετήσουν το έργο του σπουδαίου ποιητή.

«Βαρύς ο κόσμος να τον ζήσεις, όμως για λίγη περηφάνια το άξιζε» - Ο σπουδαίος Οδυσσέας Ελύτης γεννήθηκε σαν σήμερα

Ο Οδυσσέας Αλεπουδέλης γεννήθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1911 στο Ηράκλειο Κρήτης. Γρήγορα εγκατέλειψε το οικογενειακό επώνυμο ως νέος για να διαχωρίσει τη γραφή του από την οικογενειακή επιχείρηση σαπωνοποιίας. Είχε μιλήσει για το πώς εμπνεύστηκε το νέο του επώνυμο: «Ήθελα να υπάρχει κάποιο ψευδώνυμο. Κι επειδή πάντοτε οι λέξεις που άρχιζαν από “ελ” μου ασκούσαν μια μαγεία, είτε διότι ήταν η Ελλάδα, είτε ήταν η ελπίδα, είτε μια Ελένη, που ίσως ήμουν τότε ερωτευμένος, η ελευθερία, όλες αυτές οι λέξεις που αρχίζουν από “ελ”, σκέφτηκα το αρχίσω έτσι. Κατόπιν ήταν το γράμμα “υ” που για μένα είναι το πιο ελληνικό γράμμα. Άλλωστε νομίζω και οι Γάλλοι για να το λένε “i grec” θα πει ότι είναι ελληνικό. Έβαλα μετά το “ελ” το “υ”, δεν χρειαζόταν λοιπόν παρά να βάλω μια κατάληξη που να είναι και λίγο πιο αρχαιοπρεπής, αν θέλετε, “ύτης”. Ενώ έψαχνα στην αρχή να βάλω κάτι μεταξύ του “ελ” και του “της” έβαλα το “υ” και βγήκε το Ελύτης». 

Φοίτησε για επτά χρόνια στο ιδιωτικό σχολείο Δ. Ν. Μακρή, έχοντας μεταξύ άλλων δασκάλους του τον Ι.Μ. Παναγιωτόπουλο και τον Ιωάννη Θ. Κακριδή. Τα πρώτα καλοκαίρια της ζωής του τα πέρασε στην Κρήτη, τη Λέσβο και τις Σπέτσες. Τον Νοέμβριο του 1920, μετά την πτώση του Ελευθέριου Βενιζέλου, η οικογένειά του αντιμετώπισε διώξεις, εξαιτίας της προσήλωσής της στις βενιζελικές ιδέες. Ο ίδιος ο Βενιζέλος είχε στενές σχέσεις με την οικογένεια και είχε φιλοξενηθεί συχνά στην οικία της στο κτήμα του Ακλειδιού. Αποκορύφωμα των διώξεων που γνώρισε η οικογένειά του ήταν η σύλληψη του πατέρα του. Το 1923 ταξίδεψε οικογενειακώς στην Ευρώπη, επισκεπτόμενος την Ιταλία, την Ελβετία, τη Γερμανία και τη Γιουγκοσλαβία. Στη Λωζάνη ο ποιητής είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά τον εξόριστο Ελευθέριο Βενιζέλο. Το φθινόπωρο του 1924 εγγράφηκε στο Γ΄ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών και συνεργάστηκε με το περιοδικό «Η Διάπλασις των Παίδων», χρησιμοποιώντας διάφορα ψευδώνυμα. Αφοσιωμένος στη λογοτεχνία, ξόδευε όλα του τα χρήματα σε βιβλία και περιοδικά.

Το καλοκαίρι του 1928 πήρε το απολυτήριο του γυμνασίου και μετά από πιέσεις των γονέων του, αποφάσισε να σπουδάσει χημικός, ξεκινώντας ειδικά φροντιστήρια για τις εισαγωγικές εξετάσεις του επόμενου έτους. Την ίδια περίοδο ήρθε σε επαφή με το έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη και του Ανδρέα Κάλβου ανανεώνοντας παράλληλα τη σχέση του με την αρχαία λυρική ποίηση. Ταυτόχρονα ανακάλυψε το έργο του Πωλ Ελυάρ και των Γάλλων υπερρεαλιστών, οι οποίοι επέδρασαν σημαντικά τις ιδέες του για τη λογοτεχνία. To διάστημα εκείνο ήρθε σε επαφή και με τον κύκλο του περιοδικού «Νέα Γράμματα», βασικού οχήματος της «Γενιάς του ’30», στις τάξεις της οποίας συγκαταλεγόταν λογοτέχνες όπως οι Γιώργος Σεφέρης, Γεώργιος Θεοτοκάς, Άγγελος Τερζάκης, Κοσμάς Πολίτης, Άγγελος Σικελιανός.

Η δημοσίευση των πρώτων ποιημάτων του στα «Νέα Γράμματα» έγινε τον Νοέμβριο του 1935, στο 11ο τεύχος του περιοδικού, μεταφράζοντας επίσης ποιήματα του Ελυάρ και περιγράφοντας τον δημιουργό τους ως τον ποιητή που «ό,τι γράφει φτάνει αμέσως στην καρδιά μας, μας χτυπάει κατάστηθα σαν κύμα ζωής άλλης, βγαλμένης από το άθροισμα των πιο μαγικών ονείρων μας». Το 1939 εγκατέλειψε οριστικά τις νομικές σπουδές και, μετά από αρκετές δημοσιεύσεις σε περιοδικά, τυπώθηκε η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Προσανατολισμοί».

Τον Νοέμβριο του 1943 εκδόθηκε η συλλογή «Ο Ήλιος ο πρώτος μαζί με τις Παραλλαγές πάνω σε μια αχτίδα», σε 6.000 αριθμημένα αντίτυπα, ένας ύμνος του Ελύτη στη χαρά της ζωής και στην ομορφιά της φύσης. Στα «Νέα Γράμματα», που άρχισαν να επανεκδίδονται το 1944, δημοσίευσε το δοκίμιο «Τα κορίτσια», ενώ από το 1945 ξεκίνησε η συνεργασία του με το περιοδικό «Τετράδιο» μεταφράζοντας ποιήματα του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα και παρουσιάζοντας σε πρώτη δημοσίευση το ποιητικό του έργο «Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας».

Το 1958, μετά από δεκαπενταετή περίπου περίοδο ποιητικής σιωπής, δημοσιεύτηκαν αποσπάσματα από το «Άξιον Εστί» στην Επιθεώρηση Τέχνης. Το έργο εκδόθηκε τον Μάρτιο του 1960 από τις εκδόσεις Ίκαρος. Λίγους μήνες αργότερα απέσπασε το Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Την ίδια περίοδο εκδόθηκαν και οι «Έξι και Μία Τύψεις για τον Ουρανό». Το 1964 ξεκίνησε η ηχογράφηση του μελοποιημένου «Άξιον Εστί» από τον Μίκη Θεοδωράκη, ενώ η συνεργασία του Ελύτη με τον συνθέτη είχε ξεκινήσει ήδη από το 1961. Το ορατόριο του Θεοδωράκη εντάχθηκε στο Φεστιβάλ Αθηνών και επρόκειτο αρχικά να παρουσιαστεί στο Ηρώδειο.

Ωστόσο το υπουργείο Προεδρίας Κυβερνήσεως αρνήθηκε να το παραχωρήσει, με αποτέλεσμα ο Ελύτης και ο Θεοδωράκης να αποσύρουν το έργο, το οποίο παρουσιάστηκε τελικά στις 19 Οκτωβρίου στο κινηματοθέατρο Rex.

Μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, απείχε από τη δημοσιότητα ασχολούμενος κυρίως με τη ζωγραφική και την τεχνική του κολάζ, ενώ αρνήθηκε πρόταση να απαγγείλει ποιήματά του στο Παρίσι εξαιτίας της δικτατορίας. Στις 3 Μαΐου του 1969 εγκατέλειψε την Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στη γαλλική πρωτεύουσα όπου ξεκίνησε τη συγγραφή της συλλογής «Φωτόδεντρο». Λίγους μήνες αργότερα επισκέφτηκε για ένα διάστημα την Κύπρο, ενώ το 1971 επέστρεψε στην Ελλάδα και τον επόμενο χρόνο αρνήθηκε να παραλάβει το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας που είχε θεσπίσει η δικτατορία. Μετά την πτώση της δικτατορίας, διορίστηκε πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του ΕΙΡΤ και μέλος για δεύτερη φορά του Διοικητικού Συμβουλίου του Εθνικού Θεάτρου (1974-1977). Κατά τα χρόνια που ακολούθησαν συνέχισε το πολύπλευρο πνευματικό του έργο. Το 1978 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη.

Οδυσσέας Ελύτης: Το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1979

Το 1979 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Η αναγγελία της απονομής του βραβείου από τη Σουηδική Ακαδημία έγινε στις 18 Οκτωβρίου «για την ποίησή του, η οποία, με φόντο την ελληνική παράδοση, ζωντανεύει με αισθηματοποιημένη δύναμη και πνευματική καθαρότητα βλέμματος τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για ελευθερία και δημιουργικότητα», σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης. Ο Ελύτης παρέστη στην καθιερωμένη τελετή απονομής του βραβείου στις 10 Δεκεμβρίου του 1979, παραλαμβάνοντάς το από τον βασιλιά Κάρολο Γουστάβο και γνωρίζοντας παγκόσμια δημοσιότητα. Τον επόμενο χρόνο κατέθεσε το χρυσό μετάλλιο και τα διπλώματα του βραβείου στο Μουσείο Μπενάκη.

«Ας μου επιτραπεί, παρακαλώ, να μιλήσω στο όνομα της φωτεινότητας και της διαφάνειας. Επειδή οι ιδιότητες αυτές είναι που καθορίσανε τον χώρο μέσα στον οποίο μου ετάχθη να μεγαλώσω και να ζήσω. Και αυτές είναι που ένιωσα, σιγά-σιγά, να ταυτίζονται μέσα μου με την ανάγκη να εκφρασθώ. Είναι σωστό να προσκομίζει κανείς στην τέχνη αυτά που του υπαγορεύουν η προσωπική του εμπειρία και οι αρετές της γλώσσας του. Πολύ περισσότερο όταν οι καιροί είναι σκοτεινοί και αυτό που του υπαγορεύουν είναι μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ορατότητα. Δεν μιλώ για τη φυσική ικανότητα να συλλαμβάνει κανείς τ’ αντικείμενα σ’ όλες τους τις λεπτομέρειες αλλά για τη μεταφορική, να κρατά την ουσία τους και να τα οδηγεί σε μια καθαρότητα τέτοια που να υποδηλώνει συνάμα την μεταφυσική τους σημασιολογία. Ο τρόπος με τον οποίο μεταχειρίστηκαν την ύλη οι γλύπτες της Κυκλαδικής περιόδου, που έφτασαν ίσια-ίσια να ξεπεράσουν την ύλη, το δείχνει καθαρά. Όπως επίσης, ο τρόπος που οι εικονογράφοι του Βυζαντίου επέτυχαν από το καθαρό χρώμα να υποβάλλουν το "θείο". Μια τέτοια, διεισδυτική και συνάμα μεταμορφωτική, επέμβαση, μέσα στην πραγματικότητα επεχείρησε πιστεύω ανέκαθεν και κάθε υψηλή ποίηση. Οχι ν’ αρκεστεί στο "νυν έχον" αλλά να επεκταθεί στο "δυνατόν γενέσθαι". Κάτι που, είναι η αλήθεια, δεν εκτιμήθηκε πάντοτε. Ίσως γιατί οι ομαδικές νευρώσεις δεν το επέτρεψαν. Ίσως γιατί ο ωφελιμισμός δεν άφησε τα μάτια των ανθρώπων ανοιχτά όσο χρειάζεται. Η ομορφιά και το φως συνέβη να εκληφθούν άκαιρα ή ανώδυνα. Και όμως. Η διεργασία που απαιτείται για να φτάσει κανείς στο σχήμα του Αγγέλου είναι, πιστεύω πολύ πιο επώδυνη από την άλλη που εκμαιεύει όλων των λογιών τους Δαιμόνους», είχε πει μεταξύ άλλων στην ομιλία του μετά την απονομή ο Οδυσσέας Ελύτης. 

Πέθανε στις 18 Μαρτίου του 1996 από ανακοπή καρδιάς στην Αθήνα.

Δείτε επίσης → Podcast Μυθικά Πρόσωπα - Γιώργος Παυριανός | Το κλεμμένο αυτόγραφο του Οδυσσέα Ελύτη