Οι «Άγριες πληγές» και το σινεμά του Κινέζου Ζία Ζανγκέ

«Οι άγριες πληγές (Caugth by the tides, 2024)», η τελευταία ταινία του σπουδαίου Κινέζου σκηνοθέτη Ζία Ζανγκέ, που προβάλλεται αυτές τις ημέρες στο Άστυ, είναι ένα σημαντικό κινέζικο έργο, θα λέγαμε, ποιητικού ρεαλισμού· αυτό σημαίνει πως ο Ζία Ζανγκέ συνδυάζει στην υβριδική ταινία του μέρη δυνατού ρεαλισμού, συχνά ντοκιμαντερίστικου, με κομμάτια ποιητικά, που σχετίζονται με την κινέζικη μουσική και τις μουσικές παραστάσεις, με την ποπ ή κινέζικη παραδοσιακή κουλτούρα, με ποιητικές εικόνες από τον σύγχρονο κινέζικο πολιτισμό που περιδιαβάζει η ελεύθερη κάμερα του σκηνοθέτη. Το ποιητικό μέρος υπάρχει κυρίως στην αρχή της ταινίας, πριν η καθαυτό μυθοπλασία πάρει μπρος.

«Οι άγριες πληγές» είναι ένα φιλμ πολύ πλούσιο και πολύ σύνθετο. Παρακολουθούμε με ενδιαφέρον, ιδίως εμείς οι δυτικοί θεατές με περιέργεια και έκπληξη, ένα σωρό πλευρές της κινέζικης πραγματικότητας και των Κινέζων. Όψεις της κοινωνίας, εικόνες των σπιτιών, των στοιχείων της φύσης, των ανθρώπων, των κέντρων διασκέδασης ή εργασίας, των πόλεων, των δρόμων και των λογιών λογιών κτηρίων τους, του τρόπου ψυχαγωγίας και διασκέδασης των ατόμων, των εκφράσεων της μοντέρνας ποπ κουλτούρας, μα και των πιο παραδοσιακών συλλογικών συμπεριφορών. Εικόνες της ομαδικής έκφρασης και ψυχαγωγίας, μα και της μοναξιάς και της ατομικής απομόνωσης κι αποξένωσης. Βλέπουμε μπαρ, εστιατόρια, μουσικά κέντρα, λέσχες συγκέντρωσης των εργατών και των συνταξιούχων, καμώματα της νεολαίας, σαράβαλα αυτοκίνητα και πολυτελή αυτοκίνητα, ποταμόπλοια, αεροπλάνα, μαγαζιά και κυβερνητικά κτήρια. Παρατηρούμε, όμως, τα πάντα μέσα από το βλέμμα και τη μικτή αισθητική – ρεαλισμός/ποίηση – του εξαιρετικού Κινέζου σκηνοθέτη που ως σχολαστικός, εργατικός χρονικογράφος δεν αφήνει τίποτε στην τύχη, μα συνδέει αφηγηματικά και ενορχηστρώνει τις λεπτομέρειες, τους ήχους και τα πλάνα σε ένα ολοκληρωμένο, άρτιο κι εντυπωσιακό, ρευστό κινηματογραφικό-μορφικό σύμπαν.

Τo φιλμ μοιάζει με ανακεφαλαίωση του προηγούμενου κινηματογραφικού έργου του σκηνοθέτη. Η μυθοπλασία εξιστορεί την πορεία μιας όμορφης Κινέζας που δουλεύει στον χώρο του θεάματος και τα έχει με έναν άντρα. Ο εραστής της φεύγει για να πάει να εργαστεί για καλύτερες αμοιβές, στις πόλεις που κατεδαφίζονται γιατί θα βυθιστούν από την άνοδο του νερού, λόγω του τεράστιου υδροηλεκτρικού φράγματος που κατασκευάστηκε στα Τρία Φαράγγια. Η γυναίκα φτάνει στην πόλη που γκρεμίζεται και ψάχνει τον άντρα. Οι δουλειές που γίνονται εκεί είναι μπίζνες που εμπεριέχουν και την παράνομη κερδοσκοπία. Η γυναίκα, μελαγχολική, απογοητευμένη κι απηυδισμένη, αφήνει τον εραστή της και πηγαίνει, πάντα μοναχική και λιγόλογη, στον νότο της χώρας. Θα ξανασυναντηθούν γερασμένοι μετά από πολλά χρόνια. Οι ατομικές διαδρομές έχουν διασταυρωθεί με τις κοινωνικές μεταλλαγές και τον ρου της ιστορίας . Μα η ζωή συνεχίζεται μέσα από τις αντιξοότητες, προσφέροντας στους ανθρώπους και κάποια ικανοποίηση. Το βλέμμα του σκηνοθέτη συνδυάζει τρυφερότητα, ειρωνεία, αποστασιοποίηση κι απομυθοποίηση, ρεαλισμό, σκεπτικισμό, θλίψη, ανθρωπιά, κριτική, νοσταλγία, πικρία, απαισιοδοξία μα συνάμα και αισιοδοξία, όλα με συγκρατημένες και διακριτικές πινελιές χωρίς μεγαλοστομίες και υπέρμετρα βαριά μηνύματα.

Η ταινία περιέχει ντοκιμαντερίστικα πλάνα που ο σκηνοθέτης τράβηξε με διαφορετικά μέσα γύρω στο 2000 και την εποχή της ανάθεσης των ολυμπιακών αγώνων στην Κίνα, καθώς και κομμάτια από τα γυρίσματα των άλλων ταινιών του, τα οποία συμπληρώνονται αρμονικά με λήψεις πρόσφατες, που αναδεικνύουν την κατάληξη του ατελέσφορου έρωτα που ο Ζία περιγράφει, μαζί με τη μετεξέλιξη-αλλοίωση της παλιάς, κοινωνικής και οικονομικής φυσιογνωμίας της Κίνας, σήμερα. Στην κοινωνική τοιχογραφία του, ο Ζία Ζανγκέ μας δείχνει τους ανθρώπους που προσπαθούν να ακολουθήσουν χωρίς να τα πολυκαταφέρνουν, ζορισμένοι, συμπιεσμένοι, την τεχνοκρατική, καπιταλιστική οικονομική εξέλιξη της χώρας τους, που έχει αυξήσει τις απαιτήσεις της για τους φτωχούς και τους μεροκαματιάρηδες, όπως τους πληγέντες εργαζόμενους κατοίκους της πόλης που κατεδαφίζεται, επειδή θα ανέβει η στάθμη του νερού.

Οι ταινίες του Ζία Ζανγκέ

Ο Ζία Ζανγκέ έχει σκηνοθετήσει σπουδαίες ρεαλιστικές ταινίες, σημαντικές κοινωνικές τοιχογραφίες, όπως τα «Ακίνητες ζωές» (2006), «Αίσθηση αμαρτίας» (2013) και «Πέρα από τα βουνά» (2015), που έχουν διανεμηθεί στην Ελλάδα από την AMA films.

Το «Πέρα από τα βουνά» είναι μια κοινωνική τοιχογραφία του Κινέζου σκηνοθέτη, γυρισμένη το 2015, η οποία βασίζεται στη σκιαγράφηση ολοκληρωμένων ατομικών πορτρέτων, που μέσα από την εξέλιξή τους φωτίζουν την κοινωνικοοικονομική ανέλιξη της Λ.Δ. Κίνας, από το 1999 έως το μελλοντικό 2025. Το φιλμ εμπεριέχει τη διάσταση ενός κριτικού κοινωνικού ρεαλισμού, αλλά και τη διάσταση της μυθοπλασίας η οποία επικεντρώνεται και εμβαθύνει σε συγκεκριμένους χαρακτήρες, με τονισμένο το συναίσθημα και όχι μόνο τη διαυγή, κοινωνική παρατήρηση και κρίση (ιδίως στη σχέση γονέα και παιδιού).

O Ζία Ζανγκέ, στην αρχή της σκηνοθετικής καριέρας του, νέος, δυσκολεύτηκε να κάνει τις ταινίες του από το συμβατικό, αυστηρό, συγκεντρωτικό κινέζικο σύστημα παραγωγής. Με τη βοήθεια διακρίσεων σε ξένα φεστιβάλ κατόρθωσε σταδιακά να ξεχωρίσει για τις δημιουργίες του, που περιγράφουν με εμβριθή κι ουσιώδη τρόπο την κατάσταση και την κουλτούρα της κινέζικης κοινωνίας. Μέχρι σήμερα έχει γυρίσει καμιά δεκαριά μεγάλου μήκους. Ξεχώρισαν τα θαυμάσια «Αίσθηση αμαρτίας» και «Ακίνητες ζωές» (Still life).

Το «Πέρα από τα βουνά» εκτυλίσσεται σε τρεις εποχές στην Κίνα. Το 1999, δηλαδή παραμονές της νέας χιλιετίας, είναι εποχή αισιοδοξίας, νεανικού δυναμισμού και δημιουργικότητας για τους τρεις κεντρικούς, νεαρούς ήρωες, μια ωραία γυναίκα (την υποδύεται η γυναίκα και μούσα του Ζία, Τάο Ζάο) ανάμεσα σε δυο νέους άντρες, έναν φτωχό εργάτη και έναν ανερχόμενο και πολύ φιλόδοξο νεόπλουτο, που ζουν στην κινέζικη επαρχία. Είναι η εποχή της ηγεσίας του μεταρρυθμιστή της οικονομίας Ζιανγκ Ζεμίν, που την κατευθύνει προς την ελεύθερη αγορά, συνεχιστή της μετριοπαθούς πολιτικής του νεωτεριστή Ντενγκ Ξιαοπίνγκ. Ο φιλόδοξος και παραδόπιστος νέος, αρχικά βενζινοπώλης, αγοράζει κοψοχρονιά ένα ανθρακωρυχείο της περιοχής (ποιος ξέρει μέσα από ποιες πολιτικές προσβάσεις) και βαθμιαία πλουτίζει πολύ... Οι δύο άντρες έρχονται σε σύγκρουση για την καρδιά της χαριτωμένης, αισιόδοξης και χαρισματικής κοπέλας, που την κερδίζει ο πλούσιος και εξοστρακίζει τον φτωχό μισθωτό, ο οποίος δεν θέλει να ζει δίπλα στο νεοσυσταθέν, νεόνυμφο ζευγάρι.

Από την αρχή, το φιλμ του Ζία Ζανγκέ είναι γεμάτο κοινωνικές περιγραφές, κοινωνικές αναφορές ή οπτικές νύξεις, που περνούν εμπρός απ' τα μάτια μας παράλληλα με την κατά βάση ερωτική ιστορία του τριγώνου που αποτελεί το κυρίως θέμα του. Τα πολιτισμικά και κοινωνικά δεδομένα μας παρουσιάζονται στο μπακγκράουντ της κυρίως δραματουργίας, με παρατηρητικότητα κι ενάργεια. Η πορεία της αλλοτρίωσης των προσώπων και της κοινωνίας διαγράφεται προσεκτικά. Σταδιακά, ο τολμηρός σκηνοθέτης θα εμβαθύνει ολοένα και περισσότερο στην πολιτιστική και κοινωνική, κινέζικη πραγματικότητα.

Το δεύτερο μέρος εκτυλίσσεται το 2014, στη σημερινή εποχή, επί προεδρίας Σι Τζινπίνγκ. Ο εργάτης έχει γίνει ανθρακωρύχος, έχει κάνει οικογένεια, έχει αρρωστήσει και πάθει καρκίνο από τη δουλειά στο ορυχείο και αναγκάζεται να γυρίσει στην ιδιαίτερη πατρίδα τους για να δανειστεί χρήματα για την απαραίτητη θεραπεία του. Η Ζάο, που έχει χωρίσει τον στυγνό και στεγνό πλουτοκράτη άντρα της, προφανώς λόγω ασυμφωνίας χαρακτήρων, του δίνει τα χρήματα για την εγχείρηση. Ο άμετρα και άκριτα εκμοντερνισμένος, εκατομμυριούχος πρώην σύζυγός της έχει πάρει τον γιο τους στην Σανγκάη, για να ζήσει μια πιο άνετη και πλούσια ζωή, μέσα στα κομφόρ και τα χρήματα, τα δολάρια. Ο πατέρας της Ζάο πεθαίνει και γι' αυτό ο μικρός επιστρέφει, μετά από χρόνια, για να αποχαιρετίσει τον παππού του και να ξανασυνδεθεί με την απομακρυσμένη μητέρα του...

Ο Ζία Ζανγκέ φτιάχνει και σκηνοθετεί λειτουργικά κι εκφραστικά πλάνα, εικόνες και μουσικές. Δημιουργεί δυνατά και πλήρη πορτρέτα ανθρώπων που ερωτεύονται, ελπίζουν, αναζητούν την επιτυχία, αποτυγχάνουν, προδίδονται ή προδίδουν τα ιδεώδη τους, διαψεύδονται ή αλλοτριώνονται, ξεχνούν δυστυχώς ακόμη και την κουλτούρα, τα ήθη, τις παραδόσεις, τον τρόπο ζωής και τη γλώσσα τους. Οι οικογένειες διαλύονται, τα μέλη τους σκορπίζουν, επώδυνα, (μοτίβο και προηγούμενων φιλμ του Ζία) και φυσικά κι οι έρωτες τελειώνουν άδοξα. Στο τρίτο μέρος που εκτυλίσσεται στη Μελβούρνη όπου καταφεύγει ο ζάμπλουτος άντρας, πιθανά για να αποφύγει και τις συνέπειες των απατεωνιών και των κομπίνων του, ο γιος του και γιος της Ζάο, μεγαλωμένος εκεί, δεν μιλά πλέον τα κινέζικα – γιατί τα έχει ξεχάσει – αλλά τα αγγλικά... Το οικονομικό σύστημα της Κίνας έχει ήδη εξελιχθεί σε καπιταλιστικό, με αυταρχικό, μονοκομματικό κράτος και κυβέρνηση της κομμουνιστικής νομενκλατούρας. Τα έθιμα και τα παλιά ήθη, η προγενέστερη κουλτούρα και οι παλαιές ελπίδες έχουν ξεχαστεί και ξεπεραστεί. Η νέα κουλτούρα, οι μουσικές, τα κομπιούτερς, η πληροφορική κ.τ.λ. ανήκουν και οδηγούν σε έναν πολύ μοντέρνο, παγκοσμιοποιημένο πολιτισμό.

«Οι στάχτες μιας αγάπης» (2018) του καλύτερου και πιο φορμαρισμένου σήμερα Κινέζου σκηνοθέτη, συνδυάζει αποτελεσματικά μια ερωτική ιστορία, τα ολοκληρωμένα πορτρέτα δύο αξιοπρόσεχτων σημερινών χαρακτήρων, με το στέρεα ζωγραφισμένο, σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό φόντο, την εικόνα της σύγχρονης Κίνας (που αποτελεί συμπίλημα αυταρχικού, μονοκομματικού κομμουνιστικού καθεστώτος και ελεύθερης καπιταλιστικής αγοράς, με όλες τις παρεπόμενες αντιφάσεις του).

Η ταινία «Οι στάχτες μιας αγάπης» διασχίζει 18 χρόνια της σύγχρονης Κίνας του 21ου αιώνα. Εξιστορεί τον μοιραίο έρωτα ενός γκάνγκστερ της επαρχίας και της δυναμικής ερωμένης του. Το πορτρέτο της γυναίκας, που την υποδύεται εκπληκτικά η σύζυγος και μούσα του σκηνοθέτη, Ζάο Τάο, είναι ελκυστικό, έχει βάθος και αλήθεια, μας σαγηνεύει με τη χάρη και την ενέργειά του. Αρχικά η ηρωίδα είναι πιο παθητική, μια κούκλα που συνοδεύει τον αρχηγό της τοπικής συμμορίας, μιας εγκληματικής αδελφότητας με δική της ηθική. Κατά τη διάρκεια της επίθεσης μιας ομάδας νεαρών κακοποιών στον εραστή της, η γυναίκα παρεμβαίνει αποφασιστικά, τον σώζει και παίρνει επάνω της την παράνομη κατοχή και χρήση του όπλου (το οποίο στην πραγματικότητα ανήκει στον γκάνγκστερ φίλο της). Η συνέπεια είναι να κλειστεί στη φυλακή για πέντε χρόνια για χάρη του... Η θυματοποίηση της γυναίκας η οποία διατηρεί έναν παραδοσιακό ρόλο στην κοινωνία είναι εμφανής.

Όταν βγαίνει από τη φυλακή και γυρνά στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, όλα έχουν αλλάξει, προς το χειρότερο. Ο εραστής της, εντελώς αχάριστος, την έχει αντικαταστήσει, απροειδοποίητα, με μία άλλη, πλούσια, και προσπαθεί να γίνει επιχειρηματίας, στα όρια της νομιμότητας και της παραβίασης του νόμου, ακολουθώντας το ρεύμα της εποχής. Όμως η ηρωίδα παίρνει ενεργητικά την υπόθεσή της στα χέρια της, με πονηριά, δύναμη, γοητεία, μαχητικότητα, σθένος κι εξυπνάδα, ώστε να κερδίσει τη ρεβάνς, τον χαμένο της έρωτα. Αγωνίζεται να κατανικήσει τις κοινωνικές προκαταλήψεις για τον ρόλο της γυναίκας και την ίδια της τη μοναξιά. Στο τέλος γινόμαστε μάρτυρες της ολικής πτώσης του άντρα, που έχει γίνει ένας ανάπηρος εξαρτημένος από τη γυναίκα. Πρόκειται, λοιπόν, για χαρακτήρες εγκλωβισμένους στις κοινωνικές συνθήκες και τις προσωπικές επιλογές τους. Ο Ζία Ζιανγκέ δημιουργεί έντονους, πειστικούς πίνακες ανθρώπων που ερωτεύονται, ελπίζουν, αναζητούν την επιτυχία, αποτυγχάνουν, μάχονται, προδίδονται, διαψεύδονται ή προδίδουν τις αξίες τους.

Η μυθοπλασία έχει δομή ρεαλιστικού μυθιστορήματος. Η δραματουργία και η πλοκή είναι γερά και σφριγηλά χτισμένες και αφηγημένες. Τα δρώμενα, τα αφηγηματικά συμβάντα διασχίζουν τον κινέζικο κοινωνικό χώρο, τις ιδιαιτερότητές του, τις κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις, που άλλοτε βρίσκονται στο φόντο της κοινωνικής τοιχογραφίας του Ζία Ζανγκέ και άλλοτε στο προσκήνιο της δράσης. Φτιάχνει έτσι ένα ευαίσθητο και άρτιο κοινωνιολογικό ψηφιδωτό.

Ο Ζία Ζανγκέ περιγράφει στις ταινίες του την Κίνα σε ταχύτατη, βιαστική εξέλιξη, τη γρήγορη εισαγωγή της ελεύθερης αγοράς και τις παρενέργειές της, τη γέννηση οικολογικών προβλημάτων ή και καταστροφών (το χτίσιμο ενός μεγάλου υδροηλεκτρικού φράγματος βυθίζει στο νερό τις πόλεις στα Τρία Φαράγγια, μια τεράστια κατοικημένη περιοχή)· την ταχεία εκβιομηχάνιση και αστυφιλία, τη συνεπαγόμενη υποβάθμιση των συνθηκών εργασίας των εργατών (που όμως τις προτιμούν από τη φτωχότερη αγροτική ζωή), την εισαγωγή στοιχείων και συμπεριφορών του δυτικού τρόπου ζωής (π.χ. μουσική ποπ). Ο Ζία στέκει κριτικός απέναντι σ' αυτή την απότομη, ραγδαία εξέλιξη, της οποίας βεβαίως δεσπόζει η παρουσία και καθοδήγηση, συχνά άτσαλη, του κινέζικου κομμουνιστικού κόμματος. Μερικές φορές παρακολουθούμε να συνυπάρχουν με το Κ.Κ.Κ., κλεισίματα εργοστασίων ή βίαιες μεταφορές τους σε άλλα μέρη ή και απεργίες ενάντια στη διεφθαρμένη διοίκηση και τους διεφθαρμένους νέους προύχοντες, την κρατική και κομματική γραφειοκρατία. Τα πολιτισμικά και κοινωνικά δεδομένα μας παρουσιάζονται στο μπακγκράουντ της κυρίως δραματουργίας, με παρατηρητικότητα κι ενάργεια.

Ο Ζία νιώθει μια αδιόρατη νοσταλγία για το αγνότερο παρελθόν της χώρας. Δεν διακρίνεται μόνο για τη διεισδυτική κοινωνικοπολιτική ματιά του και τη μυθιστορηματική αφηγηματική στιβαρότητά του, αλλά και για τα συναισθήματα, στις ταινίες του. Εδώ είναι ρομαντικός, πικραμένος, οξύς, νοσταλγικός και λατρευτικός έναντι της ακατάβλητης ηρωίδας του.

Ο Ζία Ζανγκέ πραγματεύεται με μεγάλη επάρκεια και δεξιοτεχνία τα τρία μεγάλα κινηματογραφικά θέματα του σινεμά του, το πέρασμα του χρόνου, τις διαδρομές στον αχανή κινέζικο χώρο και την κοινωνία. Τη σύγκρουση της παράδοσης με τον βιαστικό εκμοντερνισμό (ακόμη και στα ήθη των γκάγκστερ). Κατασκευάζει μια ερωτική ελεγεία που εξελίσσεται σε ερωτική τραγωδία, στις παρυφές του εγκλήματος και των νεοκαπιταλιστικών κοινωνικών μεταλλαγών.